Бүгінгі мақаламызда сөз еткелі отырған кейіпкер елімізге белгілі композитор, Шәмшітанушы, сырлы әндердің авторы – Қалдыбек Құрманәлі. El.kz ақпарат агенттігі Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерінің биыл шығармашылығына 35 жыл толатынын мәлімдейді. Кейіпкерімізді сұхбатқа шақырып, қазақ өнеріне қатысты біраз көкейде жүрген сұраққа жауап алдық.
– Бүгінгі эстрадада мән-мағынасыз әндер мен сапасыз бейнебаяндар көбейді деген сын жиі айтылады. Жастар да оны жақсы тыңдайды. Бұл қазақ әнінің қадірін кетірмейді ме?
– Сол туындылар жастардың сүйіп тыңдайтын әнінің біріне айналды дегенге келісе қоймаймын. Дегенмен, оны тыңдайтын жастар да болуы мүмкін. Жұрттың бәрі музыкадан, қазақ дәстүрінен алшақтап, талғамы кетті деуге болмас. Ал мән-мағынасыз бейнебаяндар, орысша-қазақша, ішінде жеңіл сөздері бар, дүбара әндерді де жақсы көретіндер жетерлік. Бірақ одан қазақ жастарының музыкаға деген талғамы жоқ деп кесіп айтуға болмайды. Барлығы бірдей емес. Талғамы зор, мақтана алатын жастарымыз көп.
Біреулері Димаш Құдайбергенді, енді бірі Қайрат Нұртасты, Ерке Есмаханды сүйіп тыңдайды. Сол сияқты әр әншінің өзінің талғампаз тыңдарманы бар. Көрерменге байланысты талғам да таразыға түседі. Қазір қазақ эстрадасы ғана емес, мәдениеті деп ақсап тұр. Оның да бір шығатын жолы болар.
– Осыған қалай тоқтау салуға болады?
– Бұған тосқауыл қоюдың бір ғана жолы бар. Бұл мәселені бұрыннан көтеріп жүрміз. Кеңес үкіметі кезінде көркемдік кеңес деген мекеме болды. Көркемдік ұйымға қазақ радиосы, телеарна, концерттік кеңестер осыған кіретін және үлкен рөл атқарды. Бүгінде біздегі министрліктер бөлініп кетіп жатыр ғой. Ақпарат, мәдениет болып. Айналып кеткенде, бәрі үкіметтің құрамында. Қанша жылдан бері осы көркемдік кеңес құру керек деп шырылдап жүрмін. Оны «цензура» деп айтуға болмайды. Кеңес Одағында мән-мағынаға толы қаншама сапалы әндер мен бейнебаяндар жарыққа шықты. Осының бәрі көркемдік кеңестің қадағалауының арқасында.
Мәселен, Нұрғиса Тілендиев, Әбілахат Есбаев, Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов, Ескендір Хасанғалиев, Ілияс Жақанов сынды мықты композиторлардың әндерінің өзіне осы көркемдік кеңестің ықпалы тиді деп есептеймін. Әндері бір-біріне ұқсамайды. Шәмшіде «Ана» туралы ән болса, әке туралы жоқ. Әннің сөзі де қайталанбайды. Қазіргі әндердің аты да, сөзі де бірдей. Яғни, сол кездегі көркемдік кеңестің үлкен ықпалын байқайсың. Музыкатанушылар мен ақын-тұлғалар қазіргідей дүниеге мүмкіндік бермеген. Көркемдік кеңестің ілегінен өткен әндердің бәрі тарихта қалды. Тыңдарманын да жоғалытпады.
Оны қалай тірілтуге болады? Үкімет қаулы шығарып, Ақпарат және қоғамдық даму, Мәдениет және спорт министрлігімен бірігіп бүкіл телеарнаға өтетін әндерді көркемдік кеңес құру арқылы сүзгіден өткізу қажет. Ол комерциялық бағыттағы бейнебаян, ән болсын бәрі тексерілу керек. Содан кейін ғана эфирге беруге болады.
Тіпті, қазір әлеуметтік желіде шығатындарға да қатысты заң тұрғысына бұған бір шара қолдану. Мысалы, сіз мейрамханаға барып тамаққа тапсырыс бердіңіз делік, сол кезде тамақтан уланып қалсаңыз, мекемесіне шағымданасыз. Олар сол тамақтың сапасын тексеретін болады. Сол сияқты сапасыз әнмен қаншама жастар уланып жатыр. Осыны бір тексеретін орган жоқ. Бұл дегеніміз, көркемдік кеңес деген мекемені кезек күттірмейтіндей күн тәртібіне алып келу.
Екіншіден, жанды дауыста әнді айтуды мемлекеттік заңға енгізіп, шегелеп қою және жақсы әндер жоғарғы жақтан бағаланып, қомақты сыйақылар берілсе есті әндер көп болмақ. Көркемдік кеңестің негізінде сапалы дүниеге бейнебаянды тегін түсіріп, мәтінін жазған адамдардың еңбегі бағаланып жатса, сапалы жаққа бет бұрады. Бұл менің осы уақытқа дейін көтеріп жүрген мәселемнің бірі.
– Қазіргі қазақ эстрадасына көңіліңіз толады ма?
– Толмайды деп айтсам, онда көрсоқыр, жақсы дүниені көріп тұрып айтпасам мылқау, жақсы әнді естіп одан ләззат алмай, жақсы-жаманды ажырата алмасам таскерең болғаным. Қоғамда жақсы әндер де бар. Сол жақсы әнді електен өткізу қажет. Қазір жарыққа шығып жатқан жас әншілердің ішінде талантты композиторлар шығуда. Осылардың бәрін бір жүйеге қойып, сапалы және сапасыз әндерді іріктеу. Қазақта жақсы сөз бар, «қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» деген. Мұның бәрі бақылау болмағанның салдарынан болатын жайт.
Радио, жеке арна, сайттың бәрі мемлекеттен лицензия алады. Егер сапасыз дүниені жарыққа шығарса, оларды лицензиясыз қалдыруға болады. Яғни, тіпті әншілердің де куәлігін және сапасыз концерт ұйымдастырушылардан да лицензияны қайтарып алуға мүмкіндік бар. Алты айға болмаса, бір жылға дейін құқығын шектеу керек. Яғни, талап күшейген жағдайда, сапалы дүние шығады.
Біреулер бұл жекеменшік телеарна, радио бұған биліктің сөзі қалай өтеді деп ойлауы мүмкін. Мұның бәрі уақытша. Уақытша болса да сананы улап жатыр. Соның өзі көрермен мен тыңдарманды қалыптастырып кетуі әбден абзал. Сол себепті, оған жол бермеуіміз керек. Осымен жұмыс жасауға алда әлі мақсаттарымыз бар. Бұған тек өнер адамдарының ғана күші жетпейді. Оған мемлекеттің де қолдауы қажет. Депутаттар заң қабылдатып, соны қатаңдату керек. Сенің асқазаныңды уласа, оны қорғайтын мекеме бар. Ал ой-сана, ұлттық-болмыс, салт-дәстүріңді, әніңді басқа бағытта бұрып жатса, оны белгілі бір орган қадағалаған дұрыс.
– Бүгінгі композиторлар не жазып жүр?
– Қазіргі кезде Ғазизхан Шекербеков сынды жас композиторлар сахнаға шығып, әндерін айтып, халықтың қошеметіне бөленіп жүр. Бұрынғы біздің замандас, аға-әпкелеріміздің де әндері шығып жатыр. Бір қарағанда жұрт бұрынғы жазған әнін қайталап жатыр деп ойлауы мүмкін. Десе де, жаңадан жарыққа шығып жатқан туындылар баршылық. Сапалы әндер болса, өзім жазғандай қуанамын. Авторын білсем, соған рақмет айтуға асығып тұрамын.
Бұдан өзге, қазақтың байырғы 40-50 жылдардағы халық композиторлары жазып кеткен әндері мен кейінгі буынның сапалы әндері де насихатталуы тиіс.
Мен өзім бір ғана Шәмшіні емес, Әбілахат Есбаевтың, Әсет Бейсеуовтің де ән кештерін шамам келгенше өткіздім. Оның өзі оңай жұмыс емес. Біреулер уақыт таппаса, енді бірінің қаражаты жетпей жатады. Осыны мемлекет қолға алу керек. Міндетті түрде олардың 80-90 жылдығы кезінде кеш өткізбей, тұрақты ұйымдастыру қажет деп есептеймін.
Ал жас композиторлар әндерін шығарып жатыр. Небір таланттар дүниеге келуде. Оларға жол көрсетіп, бағыт-бағдар беріп, ынталандырып отыратын бір жүйе керек. Әншілердің байқауы бар да, композиторлардың байқауы жоқ. Сол себепті, жеке сайыс жас таланттарды іріктеп шығады. Оны ұйымдастыратын жеке продюсерлер, қоғамдық ұйым ғана емес, мемлекет тарапынан қаржы бөлініп министрлікпен бірлесе атқарылатын жұмыс.
– Сіз Шәмшітанушысыз. Қазіргі ұрпақ Шәмші атамызды қаншалықты тыңдап, танып жүр?
– Ұлым консерваторияны бітірді. Одан үнемі сұрап отырамын. Жастар Шәмшіні ұмытып кеткен жоқ па деп. Тіпті, қазаққа белгілі композиторлар Нұрғиса Тілендиев, Әбілахат Есбаев, Әсет Бейсеуов сынды тұлғалардың қалай наисхатталып жатқанын біле келе, байқағаным, консерваторияның студенттерді оқытатын бағдарламасында Әбілахат Есбаев пен Әсет Бейсеуов туралы бірауыз сөз жоқ. Қайта Нұрғиса Тілендиев, Шәмші Қалдаяқов Әнұран авторы терінде ғана және Ахмет Жұбанов бар болып шықты. Музыканттарды дайындайтын оқу орнында толыққанды насихатталмай жатыр.
Мұнымен тоқтап қалмай, біз Шәмші Қалдаяқовтың шығармашылық кешін ұйымдастырып, фильмдер түсіріліп, журналдар шығарылды. Атқарылған жұмыстар аз емес. Ақтөбе қаласында ескерткіш орнатылды. Қазақстанның әр өңірінде композитордың ескерткіші бар. Барлығы осымен 7 ескерткіш болды.
Жастармен қаншама кездесу өткіздім. Сондағы көргенім, олар Шәмшіні ұмытпайды. Себебі, ата-ананың, ата-әженің санасына енген тұлға. Әрі насихаттаушысы бар және мемлекет тарапынан да қолдау көрсетілу үстінде.
Ал Шәмшінің замандастары, Шәмшіден бұрынғы композиторлардың әндері дұрыс насихатталмай келеді. Онымен айналысып жатқан ешкім жоқ. Олар өз заманында керемет әндерді дүниеге алып келген адамдар. Сондықтан да, бір ғана Шәмшінің емес, осы тұлғалардың шығармашылығын өскелең ұрпақ білуге тиіс.
– Сахнада кие бар. Осыны әншілер қаншалықты түсінеді?
– Бұл әншінің сана-сезіміне байланысты. Мектепте оңдырып білім алмаған, 11 жылдық бағдарламасын дұрыс игермеген, я болмаса музыкалық білімі жоқтар бар даусымен тойға шығу арқылы, демеушілердің арқасымен сахнада жүр. Тіпті, олар танымалдыққа ие. Қазір осындай болса, бұрын қалай болғанын айта кетейін. Әр облыстан шыққан таланттардың басын қосып, іріктеп, сатылау арқылы сахнаға шығаратын. Мені кейде әділқазыалқасына шақыратындар бар. Сонда қайсы жанды дауыс, қайсы жасанды дауыс екенін айыра алмай қаламыз. Ар алдында сұрақ тұрады. Жанды дауыспен айтқан әншінің болашағына балта шауып жатырмыз ба, фонограммамен айтқанды өткізіп жатырмыз ба деген сияқты қиындықтар туындайды.
Сондықтан да, сахнаның киелігін ұғыну керек. Талай әнші ғайбат сөз айтып, боқтап, қалай болса, солай киініп жүргенін көзіқарақты көрермен әлеуметтік желі арқылы біліп-көріп отыр. Сахнаның киесі қатты. Одан қорқып, осыған сақ болу керек.
– Сіздің ойыңызша қазақ ән өнерінің биіктеген кезеңі қай кезең еді?
– Менің ойымша, 60-жылдардан басталды. Десе де, 30 жылдарда да Күләш Байсейітова, Әміре Қашаубаев сынды мықты тұлғалар лек-легімен шықты ғой. Бұлар революциядан кейінгі және соғыс алдындағы композиторлар небір ғажап әнді өмірге әкелді. Бірінен соң бірі патриоттық, ана тағы басқа тақырыптағы әндерді алып келді. Әр жылы әр композитордың өнерімен халық сусындады. Ең бір кезеңі, соғыстан кейінгі және 60-80 жылдар қазақ ән өнерінің өте қатты дәуірлеген кезеңі болды деп айтамын. Мәдениеті мен киносы да шарықтады. Одан кейін де небір драматург, ақындар шықты. Бірақ, дәл сол кездердегідей насихат пен ынталандыру жоқ.
Егер қазақ өнері мен мәдениеті керек десек, тілі, дінінен бастап шегелеп отырып алып келіп, үлкен сахнаға шығаратындай заң қабылдану керек. Авторлық құқық, көркемдік кеңес осының бәріне бір жүйе қажет.
– Мемлекеттің өнерге деген қамқорлығы жөнінде айтарыңыз?
– Мемлекет тарапынан өнерге ақша бөлінуде. Бірақ жүйелілік жоқ. Сол қаражат нақты қазақ мәдениетін дамытуға бөлініп жатыр ма, қалай жұмысалып жатыр бұл көрінбейді. Тың идея мен тың жобаларға ғана қомақты ақша бөлінуі тиіс деп есептеймін. Әдебиетінен тартып мәдениетіне дейін көтереміз десек, осыны қолға алған абзал. Қолға алса да, дамыта алмай жатқандар баршылық.
– Ән жазу қаншалықты қиын? Осы уақытқа дейін қанша ән жаздыңыз?
– Алғашқы әнім 1988 жылы 11 мамырда жарыққа шықты. Бұл туындының аты – «Қариялар азайып бара жатыр» деп аталады. Орындаушысы – Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Майра Ілиясова. Одан кейін де біраз әншілер Заттыбек Көппосынұлы да орындады. Биыл – шығармашылығыма 35 жыл. Осы уақыт аралығында 35-ке жуық ән жазыппын. Әннің санына емес, сапасына жұмыс істеймін. Халық арасына кең таралған әнім осы және «Кірмеші жиі түсіме», «Жайықтың толқындары», «Біз әлі кездесеміз», «Шәмшімен сырласу» тағы басқа әндер. Әлі де жақсы туындылар оның ішінде, насихатталмай жатқандар бар. Осы 35 жылдық шығармашылығымда біраз қалада кеш өткізіп, әлеуметтік желі мен телеарналарда да насихатталады деп ойлаймын. Әндер жазылып жатыр, әлі де жазылады. Қазір ойлап отырсам, екі-үш жылмен ән жазбай кеткен кездерім болған екен. Бірақ ешуақытта жанымды қинап ән жазған емеспін. Санына емес, сапаға жұмыс жасау керек. Шығармашылыққа қатты сын көзбен қараймын. Өнер алдында жүзім жарқын. Ән жазуда халыққа танылдым.
– Елімізде түрлі саяси оқиғалар болып жатыр. Өнер адамдарының партия қатарында, саясат сахнасында жүруіне көзқарасыңыз қандай?
– Айтар ойы бар өнер және тұлға ретінде қалыптасқан адамдар болады. Осындай адамдардың билікте болғанын еш әбестік көрмеймін. Кейде айтар ойы жоқ, бір-екі рет Президент киносына түсіп, әдебиетте де, журналистикада мойындалмаған өнер адамдары депутат болып кеткенде таңқаласың. Өмірінде бір өзекті мәселені көтермей, қалай жоғарыда жүр деген ой мазалайды.
Ал жалпы саясатқа араласқанына қарсы емеспін. Өзім де әлеуметтік желі, телеарна, сайт болсын ой-пікірімді ашық айтуға тырысамын. Саясатта айтар ойыңды алып шыға алатындай, тұлға ретінде өзіңді қалыптастыра алсаң бұл жақсы. Ал ортаңқол адамдардың мәжіліске депутат болып саясатқа араласып, сайқымазақ болып отырғанын көрсем, сайтаның қозады. «Саясат сайқалдың ісі» деп кім айтқанын білмеймін, осы сөз еріксіз ойға оралады. Ұлтқа қызмет, мемлекеттің тұтастығын сақтап қалу үшін үлкен ой көтеріп, саясатпен айналыссаң оның несі айып?
Кейбір өнер адамдары партияға қатарына өтіп жатады. Партияда жүріп, үлес қоса аласың ба, әлде жеке тұлға өнер адамы ретінде көп пайдаң тие ме осыны ойлау қажет. Көп партиялар өнер адамдарын өзіне тарту арқылы қауымды өзіне қаратып алам деп ойлайды. Біздің іштарлығымыз жоқ. Әрине, болсын. Дегенмен, өнер адамдарынан кімнің депутат болғанын қалайсың деп сұраса, біз ұсынар едік. Бірақ ол мемлекетке қажет емес.
– Тұщымды сұхбатыңызға көп рақмет!