Бүгін, яғни 12 қыркүйек қазақ халқының мәдениетінде ерекше орын алатын маңызды мерекелердің бірі – Қазақ киносының күні. Кино – қоғамның, халықтың рухани өмірінің айнасы. Ол арқылы ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері, дәстүрі мен тарихы ғана емес, халықтың болмыс-бітімі де көрініс табады. Бұл мереке отандық кино өнерінің барлық саласында қызмет етіп жүрген талантты режиссерлер, актерлер мен сценаристердің еңбегін бағалауға, олардың қосқан үлестерін ұлықтауға арналады. Қазақстан киносы тек қазақ мәдениетінің ғана емес, бүкіл әлемдік кинематографияның ажырамас бөлігіне айналды. Осы орайда El.kz ақпарат агенттігі қазақ киносының тарихы, дамуы және оның әлемдік деңгейдегі орны жайлы мақала дайындады.
Қазақ киносының тарихы ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастау алады. Қазақ кинематографы алғаш рет кеңес одағының мәдени жобалары аясында қалыптасып, сол кезеңде қазақ киносының алғашқы туындылары түсіріле бастады. Қазақ халқының ұлттық санасын ояту, тарихи тұлғаларды дәріптеу сол кездегі басты тақырыптардың бірі болды.
1938 жылы жарыққа шыққан «Амангелді» фильмі қазақ киносының бастауы деп есептеледі. Бұл фильмнің тарихи маңызы зор, себебі ол қазақ халқының азаттық күресін, елдің бостандыққа ұмтылысын көркемдік тұрғыдан шебер бейнеледі. Сол кезеңнің ең басты ерекшелігі – кино арқылы халықтың ерлік пен батырлық туралы аңыз-әңгімелерін, ұлттық құндылықтарын экранға шығару болды.
1940-1950 жылдары қазақ киносы бірқатар қиындықтарға тап болды. Соғыстан кейінгі кезеңде киноиндустрияға қаражаттың аз бөлінуі, техникалық мүмкіндіктердің шектеулі болуы отандық фильмдердің аз шығуына себеп болды. Алайда бұл уақытша қиындықтарға қарамастан, қазақ режиссерлері мен актерлері өз жұмыстарын жалғастырып, киноны ұлттық мәдениет пен тарихты сақтау құралы ретінде қолданды.
Шәкен Айманов – қазақ киносының дамуына өлшеусіз үлес қосқан ұлы тұлға. Ол ұлттық киноның шын мәніндегі бастамашысы ретінде танылып, оның шығармашылығы қазақ халқының мәдениеті мен руханиятына ерекше әсер етті. Аймановтың режиссерлік қолтаңбасы ұлттық нақыштарды терең түсінуімен ерекшеленеді. Әйгілі актердің фильмдері тек көрермендерге эстетикалық ләззат сыйлап қана қоймай, қазақ халқының күнделікті өмірінің барлық қырын ашып көрсетті.
Шәкен Аймановтың «Атаманның ақыры», «Тақиялы періште» сияқты фильмдері қазақ киносының ең жарқын үлгілері болып табылады. Әсіресе, «Атаманның ақыры» фильмі кеңес дәуіріндегі ең танымал тарихи фильмдердің біріне айналды. Бұл туынды оның режиссерлік шеберлігін көрсетіп қана қоймай, қазақ киносының халықаралық деңгейге шығуына жол ашты. Шәкен Аймановтың аты қазақ кино өнерінің тарихында алтын әріптермен жазылған. Оның шығармалары арқылы қазақ киносы жаңа белестерді бағындырып, кеңестік және халықаралық деңгейде жоғары бағаланды.
Шәкен Айманов туралы көрнекті режиссер Ермек Тұрсынов «Шәкен Айманов – қазақ киносының нағыз алыбы. Оның фильмдері ұлттық кинематографияның іргетасын қалаған туындылар болып табылады. Ол өз шығармалары арқылы ұлттық болмысымызды сақтап қалды» дейді.
1991 жылы Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялағанда, ұлттық киноның дамуына жаңа жол ашылды. Егемендік жылдары қазақ киносы өзінің ұлттық болмысын қайта жаңғыртып, тың бағыттарға бет бұрды. Қазақ халқының бай тарихы, мәдениеті және болмысын бейнелеу кино өнерінің басты тақырыптарының біріне айналды. Ұлттық рухты жаңғырту жолында түсірілген фильмдер тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында халықтың санасына ерекше әсер етіп, рухани серпіліс берді.
Егемендік алғаннан кейін түсірілген фильмдердің бірі – Сатыбалды Нарымбетовтың «Көзімнің қарасы» фильмі. Бұл кино қазақ қоғамының өткені мен бүгінін салыстыра отырып, тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдеріндегі қоғамның өзгерістерін көрсетті. Сонымен қатар, фильм ұлттық болмыс пен руханиятты арқау етіп, тәуелсіздікке қол жеткізген елдің рухани құндылықтарын дәріптеді.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ киносының басты ерекшелігі – тарихи тақырыптардың көптеп қозғалуы. Тарихи фильмдер арқылы қазақ халқының өткені, ата-бабаларымыздың ерлігі, ұлттың бостандыққа деген ұмтылысы экранға шықты. Отандық режиссерлер Ақан Сатаев, Рүстем Әбдірашев, Ермек Тұрсынов сияқты дарынды режиссерлер қазақ киносына жаңа тыныс әкеліп, оның жаһандық деңгейде дамуына ықпал етті.
Қазақстанның кино индустриясына жаңа леп әкелген режиссерлердің бірі – Ақан Сатаев. Оның «Жаужүрек мың бала», «Томирис» фильмдері ұлттың батырлық эпостарына негізделген, тарихи тақырыптарға арналған туындылар болып саналады. Бұл киноларда қазақ халқының ерлігі, батырлық рухы мен тәуелсіздік жолындағы күресі шынайы бейнеленген.
Осы орайда Ақан Сатаев өзінің бір сұхбатында кино түсірудің ол үшін қандай маңызы бар екенін айтқан болатын.
Мен үшін кино түсіру – ең алдымен мамандығым, өз-өзімді іздеу үшін еңбектенуім, табысым. Шын мәнінде кино – жасампаз өнер. Үлкен талап тұрғысынан келсек, суреткер киносы айналасына, қоғамға, елге пайда әкелуі қажет. Меніңше, кез келген киноөнім жасампаз болуы керек. Яғни, киноңызға келген адам басқаша ойланып, жарты қадам болса да жақсылық жағына қарай ұмтылуы тиіс. Кез келген өнім проблеманы көтеріп, одан шығатын жолды да нұсқауды ұмытпағаны абзал, - деді ол.
Режиссердің «Жаужүрек мың бала» фильмі 2012 жылы жарық көріп, отандық және шетелдік көрермендердің жоғары бағасына ие болды. Бұл туынды қазақ жастарының жауға қарсы күресін, олардың ерлігін көрсетіп, қазақ халқының бостандық жолындағы күресін дәріптейді. Сатаевтың режиссерлік шеберлігі тарихи оқиғаларды көркемдік тұрғыдан шебер жеткізе білуінде көрініс табады.
Сатаевтың келесі тарихи фильмі «Томирис» те үлкен жетістікке жетті. Бұл фильм қазақ тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі, сақ патшайымы Томиристің ерлігі мен даналығын бейнеледі. Томиристің образы арқылы қазақ халқының қайсарлығын, туынды қазақ көрермендерінің де, шетелдік сыншылардың да жоғары бағасын алды.
Қазақ киносының бүгінгі бағыттарының бірі – әлеуметтік мәселелерді көтеру. Заманауи кино режиссерлері қоғамдағы келеңсіздіктерді, әлеуметтік әділетсіздікті, адамгершілік құндылықтардың құлдырауын кино арқылы көрсетуге тырысады. Әділхан Ержановтың «Қаратас ауылындағы оба» фильмі – осы бағыттағы үздік туындылардың қатарында. Бұл фильмде қазақ қоғамындағы әлеуметтік мәселелер шынайы әрі терең бейнеленген.
Ержановтың туындылары ұлттық киноны жаңа деңгейге көтеріп, оны халықаралық деңгейде мойындата білді. Ол қазақ киносында өзіне тән ерекше стильді қалыптастырған режиссер ретінде танылды. Ержановтың айтуынша, қазақ киносы – бұл тек өткен тарихымызды бейнелеу ғана емес, сонымен бірге қазіргі заманның өзекті мәселелерін де көрсету. Біз тек ұлттың мәдениетін ғана емес, оның бүгінгі күндегі шынайы өмірін де экранға шығаруға міндеттіміз.
Қазақ киносының соңғы онжылдықтағы жетістіктері халықаралық аренада да көрініс тапты. Отандық фильмдер түрлі беделді кинофестивальдерде жүлделі орындарға ие болып, шетелдік көрермендердің қызығушылығын оятты. Әсіресе, Серік Апрымовтың «Қызғалдақ» және Дәрежан Өмірбаевтың «Шұға» фильмдері қазақ киносының халықаралық аренадағы беделін арттырып, ұлттық өнердің жоғары деңгейін көрсетті.
Қазақ киносы бүгінгі таңда жаңа белестерді бағындырып, ұлттық мәдениетті әлемге танытуда маңызды рөл атқарып отыр.
Заманауи технологиялар мен креативті идеялар қазақ кинематографиясының жаңа даму кезеңін ашуда. Жас режиссерлер мен сценаристер жаңа тенденциялар мен халықаралық стандарттарға сай фильмдер түсіріп, ұлттық киноның жаңа жолдарын іздестіруде.
Еліміздің кино индустриясы жаңа бағыттарға бет бұрып, түрлі жанрларда – драмадан комедияға, тарихи фильмдерден ғылыми-фантастикаға дейін шығарып жатыр. Заманауи қазақ киносы, сонымен қатар, халықаралық кинофестивальдерде өзінің ерекше стилі мен мазмұны арқылы танылып, әлемдік кино мәдениетіне үлкен үлес қосуда.
Мәселен, «Балапан» арнасының жасаған қазақ анимациясы мен балалар фильмдері жаңа ұрпақты тәрбиелеу мен білім беруде маңызды рөл атқаруда. Бұл бағыттағы фильмдер балалардың ұлттық мәдениетпен танысуына, өз тарихын білуіне ықпал етеді.
Қазақ киносының халықаралық деңгейде танылуына Қазақстанның киноөндірісіндегі кәсіби білім беру мен оқыту жүйесінің дамуы да әсер етуде. Кино саласындағы мамандарды дайындау, халықаралық тәжірибелерді зерттеу, әлемдік киноиндустриямен интеграциялау – қазақ киносының дамуындағы маңызды аспектілердің бірі. Мысалы, Алматыдағы Қазақстан-Британ техникалық университетінің медиа және кино факультеті мен Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы бірігіп, кәсіби кадрларды дайындау бағытында жұмыс жүргізуде.
Қазақ киносы қоғам өмірінде тек мәдени маңызға ғана емес, әлеуметтік әсерге де ие. Фильмдер арқылы халықтың ұлттық бірлігі, әлеуметтік мәселелер мен дәстүрлердің маңызы көрсетіледі. Кино арқылы қоғамдық пікір қалыптастыру, маңызды әлеуметтік мәселелерді қозғау және халықтың мәдени құндылықтарын дәріптеу маңызды.
Мәселен, «Өмір» фильмі отбасылық құндылықтар мен адамгершілік мәселелерді көтереді. Бұл фильм арқылы көрермендер отбасылық қарым-қатынастардың маңызын түсініп, өмірдегі қиындықтарды жеңуге деген сенімдерін арттырады. Ұлттық құндылықтарды насихаттау мен қоғамдағы өзекті мәселелерді көрсету арқылы кино әлеуметтік өзгерістерге ықпал етеді.
Қазақ киносы өзінің тақырыптық ауқымымен ғана емес, сонымен қатар, адамгершілік құндылықтар мен әлеуметтік мәселелерді шешудегі белсенділігімен де ерекшеленеді. Әрбір жаңа туынды арқылы қоғамның рухани дүниесін байыту, ұлттық құндылықтарды сақтау және ұлттық бірегейлікті нығайту мақсатында жұмыс жүргізіліп жатыр.
Қазақ киносы – бұл ұлттың мәдени мұрасы, оның тарихи және рухани мәні бар. Фильмдер арқылы қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрлері сақталып, ұрпақтан ұрпаққа жетеді. Киноның мәдени мұра ретіндегі орны оның ұлттық болмыс пен тарихты сақтаудағы рөлімен анықталады.
Қазақ киносының тарихи фильмдері мен анимациялық туындылары – бұл ұлттың тарихын, мәдениетін және руханиятын сақтап, оларды жаңа ұрпаққа жеткізудің маңызды құралы. Мысалы, «Күлтөбе» атты тарихи фильм арқылы қазақ халқының бай тарихы мен мәдениеті жайында маңызды деректер ұсынылады.
Түйін: Қазақ киносы өзінің бай тарихымен, көркем шығармашылығымен және әлеуметтік әсерімен ерекше орын алады. Әрбір кинотуынды арқылы қазақ халқының мәдениеті, тарихы мен руханияты сақталып, жаңғырып отыр.
Бүгінгі күні қазақ киносы жаңа деңгейге көтеріліп, халықаралық аренада өз орнын тауып, әлемдік кино индустриясына үлес қосып келеді. Қазақ киносының шығармашылық әлеуеті мен болашағы зор, ал оның дамуы мәдениетіміздің байлығын сақтап қалу мен әлемдік деңгейде танымал болу жолында жаңа мүмкіндіктер ашады.
Қазақ киносының күні – бұл ұлттық мәдениетіміздің, руханиятымыздың және өнеріміздің мерекесі. Мұндай айтулы күн қазақ киносының барлық саласында қызмет етіп жүрген мамандардың еңбегін бағалауға, олардың жетістіктерін атап өтуге себеп болып, ұлттық киноның болашағына жаңа серпін береді.