Бүгінде әлем бойынша экологиялық мәселелердің ішіндегі ең өткірлері қалдықтармен байланысты. Әр жыл сайын миллиондаған тонна қалдық қоршаған ортаға зиянын келтіріп, ластануына алып келуде. Қалдықтарды тиімді қайта өңдеу және қайта пайдалану – экологияны сақтау және ресурстарды үнемдеу үшін маңызды бағыттардың бірі. El.kz ақпараттық агенттігінің тілшісі қалдықтарды тиімді өңдеу тақырыбын зерттеп, қалдықсыз экономика моделін құру артықшылықтарын саралады.
Қалдықтар әр түрлі болып келеді: тұрмыстық, өндірістік, медициналық, құрылыс, ауылшаруашылық және т.б. Олардың барлығы белгілі бір экологиялық әсер қалдырады. Мәселен, тұрмыстық қалдықтар көбінесе полиэтилен пакеттері мен пластик өнімдерінен тұрады. Олар табиғи жолмен ыдырамайды және ұзақ уақыт бойы қоршаған ортада қалуы мүмкін. Ал өндірістік қалдықтар мен химиялық заттар топырақты, суды және ауаны ластап, экосистеманың балансын бұзады.
Қалдықтардың әсері адам денсаулығына, флора мен фаунаға, сондай-ақ климаттық өзгерістерге теріс ықпал етуі мүмкін. Мысалы, көмірқышқыл газының және метан шығарындыларының артуы ғаламдық жылынуға әкеліп, теңіз деңгейінің көтерілуіне, табиғи апаттардың жиілеуіне себеп болуы мүмкін.
Қалдықтарды өңдеудің бірнеше әдісі бар. Олардың тиімділігі мен экологиялық әсері де әртүрлі болады:
Қалдықсыз экономика (circular economy) – қалдықтарды мүмкіндігінше азайтып, олардың қайта қолданылуын, қайта өңделуін және қайта пайдалануын көздейтін экономикалық үлгі. Бұл модель табиғи ресурстардың тиімді пайдаланылуын, қоршаған ортаның ластануын азайтуды және тұрақты экономиканы құруды мақсат етеді.
Қалдықсыз экономика моделі үш негізгі принципке негізделеді:
Қалдықсыз экономикаға көшу көптеген ел мен компаниялар үшін күрделі мәселе болып табылады. Оның іске асырылуына кедергі болатын негізгі факторлар мыналар:
Қазақстан экологиясы соңғы жылдары күрделі өзгерістерді бастан өткеруде. Өнеркәсіптің, ауылшаруашылықтың және тұрмыстық салалардың дамуы нәтижесінде үлкен көлемдегі қалдықтар жинақталып, олар қоршаған ортаға, экожүйелерге және адам денсаулығына теріс әсерін тигізіп отыр. Осыған байланысты қалдықтарды тиімді қайта өңдеу, оларды қайта пайдалану мәселелері өзекті бола бастады. Қазақстандағы қалдықтарды тиімді қайта өңдеу – елдің экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ету және ресурстарды тиімді пайдалану жолындағы маңызды қадам.
Қазақстанда қалдықтарды басқару жүйесі әлі де толық қалыптасқан жоқ. Қалалар мен өңірлерде қалдықтарды сұрыптау, жинау және қайта өңдеу процесі бастамалық деңгейде ғана. Көп жағдайда, қалдықтар арнайы қоқыс алаңдарына шығарылып, сол жерде кәдеге аспайды. Осыған қарамастан, қалдықтарды қайта өңдеу және экологияны қорғау бойынша бірнеше бастама іске асырылып жатыр.
2020 жылы Қазақстанда қалдықтарды қайта өңдеу деңгейі 15%-ға жеткен еді. Бұл көрсеткіш әлемнің дамыған елдерімен салыстырғанда әлі де төмен. Мысалы, Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш 40-70% аралығында. Қазақстанда қалдықтардың көп бөлігі жанып кетеді немесе қоқыс алаңдарына тасталады, ал экологиялық қауіпсіз қайта өңдеу аз жүзеге асырылады.
Қалдықтарды сұрыптау – қайта өңдеудің алғашқы және ең маңызды кезеңі. Қазақстанның көптеген қаласында тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау жүйесі әлі де дұрыс жолға қойылмаған. Сол себепті әрбір тұрғын үй кешенінде, қоғамдық орындарда қалдықтарды бөлек жинау контейнерлерін орналастыру маңызды. Мұндай жүйе пластик, метал, қағаз, органикалық қалдықтар сияқты әр түрлі материалдарды тиімді жинап, қайта өңдеуге мүмкіндік береді.
Пластик – қалдықтар арасында ең көп кездесетін және табиғи жолмен ыдырамайтын материалдардың бірі. Оны қайта өңдеу үшін арнайы зауыттар мен өндіріс орындары қажет. Қазақстанда бірнеше қалада пластик қалдықтарды қайта өңдейтін кәсіпорындар бар. Бірақ бұл сала әлі де дамуы керек. Пластикті қайта өңдеу арқылы жаңа өнімдер жасау, оның ішінде құрылыс материалдарын, ыдыс-аяқтар, тұрмыстық заттар шығаруға болады.
Органикалық қалдықтар (тамақ қалдықтары, бақшадағы өсімдік қалдықтары) компостқа айналдыру арқылы бағалы тыңайтқыштар жасауға болады. Бұл әдіс топырақты құнарландыруға, қалдықтардың көлемін азайтуға және экологиялық таза ауыл шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді. Қазақстанда бұл бағытта бірнеше пилоттық жоба іске асырылып келеді, бірақ оны кеңінен енгізу үшін қосымша білім беру мен инфрақұрылым қажет.
Қалдықтарды өртеу арқылы энергия өндіру – экология мен экономика тұрғысынан тиімді әдіс. Бұл тәсіл әсіресе өнеркәсіптік қалдықтарды өңдеу үшін қолайлы. Қазақстанда қалдықтарды өртеу арқылы электр энергиясын алу технологиясы даму үстінде. Десе де бұл әдістің экологиялық әсері мен қауіпсіздігі бойынша қосымша зерттеулер мен реттеу шаралары қажет.
Қалдықсыз экономикаға өту үшін өнімдер қайта пайдалануға арналған түрде жобалануы керек. Бұл – өнімдер ұзақ мерзімді пайдалануға арналған, оларды жөндеу, қайта өңдеу немесе қайта пайдалану мүмкіндігі бар түрде шығуы қажет деген сөз. Осы бағытта Қазақстанда көптеген инновациялық стартап мен жоба пайда болуда, бірақ оны кеңінен енгізу үшін заңнамалық қолдау қажет.
Қалдықтарды тиімді қайта өңдеу үшін Қазақстанда бірнеше маңызды шара қабылдануы тиіс:
Қазақстанда қалдықтарды басқарудың заңдық негіздерін нығайту өте маңызды. Қалдықтарды қайта өңдеу және оларды тиімді пайдалану үшін нақты ережелер мен нормалар қабылдануы қажет. Сондай-ақ, қалдықтарды өңдеуге қатысатын кәсіпорындар мен ұйымдарды ынталандыру үшін экологиялық салықтар мен субсидиялар енгізу қажет.
Қалдықтарды қайта өңдеу мен қоршаған ортаны қорғау мәдениетін қалыптастыру үшін білім беру жүйесінде экологиялық тәрбие беру, халықты қалдықтарды қайта өңдеудің маңыздылығы туралы ақпараттандыру жұмыстары жүргізілуі тиіс. Мектептер мен жоғары оқу орындарында арнайы экологиялық курстар мен жобалар енгізу қажет.
Қалдықтарды қайта өңдеуге арналған зауыттар, арнайы өңдеу қондырғылары мен сұрыптау станцияларының желісін кеңейту маңызды. Бұл инфрақұрылым ірі қалаларда ғана емес, шалғай өңірлерде де құрылуы қажет.
Мемлекет, бизнес және қоғам бірлесіп жұмыс істей отырып, қалдықтарды қайта өңдеудің тиімді жүйесін құруға мүмкіндіктері бар. Мәселен, кәсіпорындар өз қалдықтарын қайта өңдеуге қызығушылық танытып, экологиялық стандарттарға сай жұмыс істей алады. Қалдықтарды қайта өңдеу мен сұрыптау бойынша қоғамдастықтардың бастамалары мен жеке адамдардың белсенділігі де маңызды.
Қалдықтарды тиімді қайта өңдеу, қайта пайдалану және қалдықсыз экономикаға көшу – бұл экологиялық мәселелерді шешудің ғана емес, сонымен қатар экономикалық тиімділікті арттыру мен әлеуметтік жауапкершілікті көтерудің де маңызды аспектілері. Осы бағытта мемлекеттер, бизнес пен қоғам бірігіп әрекет етсе, экологиялық тұрақтылыққа қол жеткізуге болады.