Қожаберген жыраудың ана тілі туралы толғамдары

Қожаберген жыраудың біздің кезеңге жеткен екі дастанының бірі – «Елім­ай» болса, екіншісі – «Баба тіл».

Қожаберген жыраудың біздің кезеңге жеткен екі дастанының бірі – «Елім­ай» болса, екіншісі – «Баба тіл». Бұл дастанды қазақ ауыз әдебиетіндегі бізге жазбаша түрде жеткен тұңғыш көне шығармалардың бірі емес, бірегейі деу керек. Дастан мазмұнын екіге бөлуге болады. Бірінші бөлімде жырау қазақ шежіресі туралы, қазақ халқының қалыптасуы, құрамы жайында өз пайымдауларын жазса, екінші бөлімде баба тілі – қазақ тілі туралы, қазақ тілінің тарихы, жазба тіліне және көне тіл, бай тіл екендігіне ғылыми талдау жасайды.

«Баба тілді қастерлеу – азамат ерге лайық» деп туған тілді қадірлеуге, құрметтеуге, жетік білуге шақырады. «Елім­ай» дастанынан және лирикалық өлеңдерінен Қожабергеннің қол бастаған батыр, сардар, ел бастаған көсем, сөз бастаған шешен, топ жарған ақын­жырау екенін білсек, «Баба тіл» дастанынан оны басқа қырынан шежіреші, тіл білімінің маманы, ғалым екенін аңғарамыз.

«Баба тіл» дастанының мазмұны Әбілғазы баһадүр хан (1603­1663) мен оның «Түрік шежіресі» деген атақты да көлемді еңбегін сынаудан басталады. Бұл еңбекті кезінде «Хандардың хронологиялық тізбесі ғана» деп «Қазақ шежіресі» деген еңбегінде Шоқан Уәлиханов та, «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» деген еңбегінде Шәкерім Құдайбердіұлы да сынаған болатын. Ал олардан бұрын Толыбай сыншы ұлы жырау былайша сынайды:

Біле тұра ол сұлтан

Еске алмапты үш жүзді.

Соның үшін, жарандар,

Айтпақ болдым бұл сөзді.

Айналайын, үш жүзім,

Әбілғазыға налыма.

Шежіресі бар елімнің,

Қоймаспыз жатқа жалына.

Қожаберген жырау «қазақ» және «үш жүз» деген ұғымдар бір жұрттың екі атауы болып, бірдей шыққан сөздер деген пікір айтады:

Қазақ деген атауға

Ілескен үш жүз есімі.

Бір жұрттың екі аты боп

Тағдыры ерте шешілді.

Шыңғыс ханнан көп бұрын

Қазақ пен үш жүз бар атау.

Сөзіме нан, жәмиғат,

Болмасын көңіл еш жадау.

Сөйтіп, батыр­жырау «Қазақ» пен «Үш жүз» атауларының Шыңғыс ханға дейін пайда болғанын үзілді­кесілді айтады. Сонымен қатар, «Баба тіл» дастаны ауыздан­ауызға көше жүріп, оның сөздері өзгеріске ұшырағанын байқадық. Мысалы: оны Керей, Жәнібек дегеннің орнына Әз Жәнібек деген сөздің қолданылуынан аңғарамыз. Шыңғыс хан жорығының алдында ғана халық боп қалыптаса бастаған қазаққа Хорезм мемлекетінің құрамында хандық болу мүмкіндігі туса да, Шыңғыс ханның шабуылына тап болып, халық болу дәрежесінен айырылып, хандық та бола алмай, тоқырау кезеңі басталып, екі жарым ғасырдан кейін қайта қалыптасып, Керей, Жәнібек хандардың тұсында қайта хандық болып, қазақша жазба қайта қалыптасқан екен.