12 Ақпан 2016, 11:44
– Аға, ашылуына өзіңіз ұйытқы болған Журналистика мәселелерін зерттеу институты қандай жобаларды іске асыруда?
– Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетін Бақытжан Әбдірайым басқарып отырған тұста яғни 2010 жылы Журналистика факультетіне қызметке шақырды. Ол уақытта әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Журналистика факультетінде декан, кейін проректорлық қызмет жасап жүрген кезім болатын. Әкімшілік жұмыстан гөрі ғылыми зерттеу еңбектер жазумен шұғылдансам деген ойдың жетегінде жүрген едім. Факультеттегі басшылық қызметке емес, университет жанынан ғылыми-зерттеу орталығы ашылса мүмкін барар едім дедім. Бізге дәл осы журналистика мәселелерін зерттейтін ғылыми орталық ауадай қажет еді. Әсіресе Алаш арыстарының баспасөз тарихындағы еңбектеріне тоқталар болсақ, тарихшылар тарихи жағынан, әдебиетшілер әдеби қырынан, қоғамтану ғылымдары да зерттеп жатыр. Ал, енді осы Алаш тұлғалары жазған еңбектердің бәрі публицистика ғой. Олар қалам тербеген газет-журналдағы материалдар түгелдей публицистика. Өз заманында қайраткерлеріміз қоғамдық ойға қозғау салу үшін публицистиканы аттап өте алмады. Олар бірнеше кітапқа арқау болатындай салмақты дүние жазды. Ашығын айту керек, бұрын Алаш арыстарының жазған-сызғандарын зерттеуге мүмкіндік болған жоқ. Кейін осындай зерттеу орталықтардың жоқтығынан зерттелмеді.
– Сонда Журналистика мәселелерін зерттеу институты өз жұмысын Алаш арыстарының еңбектерін зерттеуден бастады ма?
– Иә, біз ең алдымен «Алаш көсемсөзінің» 10 томдығын әзірледік. Зерттеу жұмыстарына екі жыл уақыт жұмсалды. Кітап оқырманның қолына тиді, көпшіліктің арасында үлкен резонанс тудырды. Бұл еңбек тіпті әлі күнге дейін үлкен сұраныста. Өте аз данамен шыққандықтан жетпей қалды. Оны біз шығарған жоқпыз, министрлік арқылы «Өнер» баспасы шығарды.
– Аға, Алаш көсемсөзін жаңғыртудағы мақсат қандай еді?
– Алаш көсемсөзін дәл қазіргі күні жаңғыртудағы өзектілігінің бірнеше себебі бар. Біріншіден, Алаш қайраткерлері ел тәуелсіздігі мен азаттығы туралы кемінде 70-80 жыл ілгерірек ойлаған. Бүгінгі күні тәуелсіздікке тұғыр болатын ойларды, идеяларды Алаш мұраларынан табамыз. Олар жазған көсемсөздердің, айтқан ойлардың зор ықыласпен қабылданып, қажеттілікке айналуының сыры осында.
Екіншіден, аяулы тұлғаларымыздың көсемсөзі халық санасынан әдейілеп өшірілді. Қысқа уақыт аралығында араб жазуынан латынға, одан кириллицаға көшіру саясаты халықтың бүкіл рухани әлеміне зардабын тигізді. Алаш қайраткерлері ақталған күннің өзінде қазіргі ұрпақ олардың не жазғандарынан бейхабар. Себебі, шағатай, араб жазуларын кез келген адам оқи алмайды. Сол себепті Алаш көсемсөздерін тұңғыш рет көптомдық ретінде шығардық. Белгілі бір тарихи оқиғаларды зерттеуде, баға берерде сол кезде жарық көрген баспасөзге, онда жарияланған көсемсөзге жүгінбеу мүмкін емес. Өйткені, ол сол кезеңнің шындығын, уақыттың үнін, тынысын айна-қатесіз жеткізеді.
Онда жарияланған мақалалар азат рухты, елдік мәселелерді көтерді. Жарияланымдарға философиялық тереңдік, кемелдік, байыптылық тән болды. Күнделікті күйбең тірлік, ұсақ-түйек жаңалық, ақпарлар емес, елдік, дүниежүзілік деңгейдегі ғылым-білім, өркениет мәселелеріне қалам тартты. Қаламгерлер қатары сайдың тасындай іріктелген таланттар шоғыры болды. Олар: Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердиев, Ғұмар Қарашбаласы, Мәннан Тұрғанбай, Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Абайдың ұрпақтары – Ақылбай мен Мағауия, т.б. Олар құрдымға кеткен патшалық өкіметке де, большевиктерге де көп жалтақтаған жоқ. Қысқа уақыт болса да өздерін тәуелсіз елде өмір сүріп жатқандай еркін сезінді.
– 10 томдыққа енген «Жас Түркістан» журналының ерекшелігі мен құндылығы туралы айта кетсеңіз?
– «Жас Түркістан» – біртұтас Түркістан тәуелсіздігі идеясын көтеріп, бүкіл түркі жұртының азаттығы үшін күрескен басылым. Бар ғұмырын «азат және біртұтас Түркістан құру» идеясына арнаған және сол жолда тынбай күрескен алаштың ардақты азаматы Мұстафа Шоқайдың өмірі мен саяси қызметі осыған дейін біршама зерттелді. Десе де, Мұстафа Шоқайдың мол мұраларының арасынан осы уақытқа дейін қалтарыста қалып келе жатқан бір мәселе бар болатын. Ол – эмиграциядағы Мұстафа Шоқайдың Париж бен Берлинде 1929 жылдың желтоқсанынан 1939 жылдың қыркүйегіне дейін, яғни 10 жыл бойына шығарып тұрған «Жас Түркістан» журналы. Оның түпнұсқасы еліміздің бірде-бір кітапханалары мен мұрағаттарында жоқ. Бізге белгілісі – «Жас Түркістан» басылымының барлық сандары Нью-Йорктегі Колумбия университетінде, Анкарадағы Аяз-Тахир Түркістан Еділ-Орал қоғамының кітапханасында сақталған. Америкадағы нұсқасына айтарымыз – Мұстафа қазасынан кейін оның кітаптары Париждегі музейде сатылымға шығарылады. Міне, осы кезде кейбір жеке кітаптарымен бірге осы «Жас Түркістанның» Мұстафа қолындағы сақталған 10 томдық түпнұсқасын да Колумбия университеті сатып алған. «Жас Түркістанның» бұл сандарында Мұстафаның араб жазуындағы қолтаңбалары, керек жеріне жасаған түсініктемелері мен жазбалары бар. Бұрын Мұстафаның жеке-дара еңбектері бөлініп қарастырылса, бұл көптомдықта бүкіл басылым жарияланымдарын тұтасқа жуық беруді мақсат еттік. 3-4 томға енген журнал тігіндісін тауып, оны шағатай тілінен кирилицаға түсірдік.
– Ал, «20 жылдардағы журналистика» атты 4 томдыққа қандай деректер топтастырылды?
– Алаш публицистерінің еңбектерінен кейін біз кеңестік кезеңнің журналистикасын, сол дәуірдің қаһармандары жазған еңбектерді зерттедік. Кеңес заманындағы журналистика өкілдері қалам тербеген ұлттық сипаттағы өзекті тақырыптар, мазмұны салмақты мақалалар нағыз публицистикаға тән міндетін атқарған.
– Мәселен?
– Мысалға, сол дәуірдің Ахмет Байтұрсынов, Сәкен Сейфуллин, Смағұл Садуақасов, Тұрар Рысқұлов, Сәбит Мұқанов сынды өзге де ұлт жанашырлары болмаса 1923 жылы қазақ тілі қайдан мемлекеттік тіл болар еді. Бір Сәкеннің өзі «Еңбекші қазақ» газетіне мемлекеттік тіл мәселесін қаузаған бес мақала жазған. Ондағы мақсат та, талап та – қазақ тілінің мемлекетік тіл болуы еді. Қазақ тіліндегі кеңестік алғашқы республикалық газет – 1919 жылдың 17-ші желтоқсанында 1-ші саны жарық көрген «Ұшқын» газеті екенін білеміз. Қазақ баспасөзінің қарашаңырағы бүгінгі «Егемен Қазақстан» өзінің тарихын осы «Ұшқыннан» бастайды. 1920 жылы 13 қарашадан бастап газет «Еңбек туы», 1921 жылы 7 қарашада «Еңбекшіл қазақ» атымен шыққаны белгілі. Қазақ публицистикасының өсіп-дамуы журналистиканың қалыптасуымен тығыз байланысты болды. Дәл осы кезеңде кеңестік ұлттық интеллигенция қалыптасты. Жоғарыда аты аталған интелленгенция өкілдерінің ұлтына сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Біздің талай жеріміз Ресейге кетіп қалатын еді, Ахмет Байтұрсыновтардың жүгіруі, газет арқылы ұйымдастыруы оны дәлелдеп, жалпы халықты құлақтандырып, Ресейдің кіндік үкіметіне барып, осы мәселені басылым арқылы көтеріп, қанша жерлерді алып қалды. Оның бәрі қайда? Ол – 20 жылдардағы кеңестік журналистикада жатыр. «20 жылдар журналистикасы» атты төрт томдықтың жарық көруінің маңызы осы. Сол 4 томдықты қарап отырған кезде көзсіз ерлікерді көремін, Смағұл Садуақасов сынды тұлғалар қандай жанкешті адам болған, басы кетуі мүмкін екенін біле тұрса да ұлтына, еліне, жеріне өлшеусіз еңбек сіңірді. Сол себепті, осы кезеңнің журналистикасына төрт томды арнадық.
– Бүгінгі заманның публицистері деп кімді айтар едіңіз?
– Бүгінгі қазақ журналистикасының публицистері деп Шерхан Мұртаза бастаған Камал Смайлов ағаларымыз қостаған топты айтар едім. Осы екеуінің арасындағы хат – публицистиканың керемет үлгісі. Эпистолярлық жанрда яғни екі жақты қарым-қатынас барысында, хат жазып, жауап қату арқылы мәселені көтеру. Ұлтқа да жақын, әрі публицистика деп айта аламын. Әрине тек осы екеуімен ғана шектеліп қаламыз деген сөз емес, әркім өзінің шама-шарқынша қоғамдық мәселелерді, бүгінгі күннің тарихын терең талдап жазатын болса сол – публицистика болады. Ал, жанрға қойылған талап-тілек тұрғысынан келер болсақ, кез келген ақпарат публицистикаға жатпайды. Бүгінгі қоғамда болып жатқан проблемаларды терең талдап, зерттеп, соқырға таяқ ұстатқандай қылып жазар болса, нағыз қаны сорғалап тұрған публицистикаға жатады деп айтар едім.
– Журналистік білім алмай-ақ БАҚ саласында қызмет істеп жүрген кейбір журналистер журналистика мен публицистиканың ара-жігін ажырата алмайтын сияқты. Осыған не дер едіңіз?
– Дұрыс айтасыз, шын мәнінде білмейді. Журналистика кең ұғым. Ал, енді публицистиканың екі мағынасы бар. Егер де сіз үлкен тарихшы болсаңыз, тарих тақырыбында келелі мәселе жазсаңыз сізді тарихшы деуден гөрі публицист деп атайды. Мәселен, Манаш Қозыбаевты үлкен ғалым, публицист дейді. Шатасып қалуымыз мүмкін, сонда ол журналист пе әлде тарихшы ма деп. Ол – тарихшы әрі публицист деп кең мағынада алып тұрмыз. Публицистика аясының кеңдігі сонша оған – сөз өнері, тарих, журналистика, әдебиет секілді салалар жатады. Ал енді журналистикамен байланысырып айтар болсақ, публицистикаға – журналистиканың бір жанры ретінде қарауға болады. Нағыз публицист қоғамда болып жатқан құбылысты, проблеманы, оқиғаны жеріне жеткізіп, тілін төгілдіріп, талдап, көзді жеткізіп жазуы керек. Проблемаларды қазып жазатын журналисті нағыз публицист деуге болады. Ондай публицистканың жарқын үлгісін – Алаш көсемсөзшілерінен анық байқаймыз.
Бүгінгі таңда публицистикаға арқау болар тақырып деп – теңгенің құлдырауын айтар едім. Ең өзекті мәселе – теңгенің тағдыры. Осы тақырыпты нысанаға алған журналист ұлттық валютамыздың құлдырауын терең зерттеп, құлдырау себептерін қазып жазса, неге мұндай жағдайға душар болғанымызға сараптама жасаса сұранып тұрған публицистика дер едім. Әуелі 50 елдің, кейін 30 елдің қатарына қосыламыз дедік, қосылатын кездегі біздің бар құндылығымыз – ұлттық теңгеміз құлдырап кетті. Халық қазір ділгір, қайсысына сенерін білмей дал болып отыр. Осы мәселені терең талдап жазса бұдан асқан публицистика болмас еді. Қазір жазылатын, айтылатын нағыз актуалды тақырыптардың бірі. Керек болса мақалалар циклын жазса да айтары бар, астары терең мәселе.
«Ұлттық мүддені ысырып қойып, көкжәшіктен кілең ыржақай-тыржақайларды беретін болсақ, қалай ел боламыз?»
– Отандық телеиндустрия көрерменге не беріп, не бере алмай отыр?
– Жаңа жоғарыда айтып өткеніміздей, ұлттық мүддені ысырып қойып, көкжәшіктен кілең ыржақай-тыржақайларды беретін болсақ, қалай ел боламыз? Сондықтан, телеарналарда газеттегідей көп тақырып арнамаса да өзінің соқталы-соқталы деген халық көретін, жұрт сыйлайтын хабарлары болу керек. Отандық телеиндустрия көрерменге ұлттық құндылықтарымызды дәріптейтін, тарих, дәстүр тақырыбындағы рухани ағартушылық бағдарламаларды өте аз береді. Қазір бесіктегі баладан бастап, еңкейген кәрілерімізді күн ұзаққа телміртетін көкжәшіктерді арзан шоулар мен атыс-шабыс, жауыздыққа толы фильмдер одан қалса үнді және түрік сериалдары жаулап алды. Бүгінгі таңда әнші де, әртіс те, биші де тележұлдызға айналды. Ондай хабарлар рейтинг жинау үшін ғана шығады. Тек телеарна ғана емес тіпті кейде университеттер арасында да осындай мәселе орын алып жатады. Кейде рейтинг қуып кеткен кезде білімнің сапасы немесе болмаса телеөнімдердің сапасы төмендеп кететін кездер болады. Мен үнемі АҚШ-ты мысалға келтіремін. Мәселен, олардың журналистік білім беру бағытын алар болсақ, біз олар баяғыда өтіп кеткен жолда жүрміз. Сол сияқты телевизиясы дамыған елдің, қоғамы да алда. Кейінгі кездері «Қоғам қандай болса – журналистика сондай. Қоғам алашұбар ма, журналистика да сондай, қоғам зиялы болса – журналистиканың да өресі биік, қоғам сатқын болса – журналистер де сатқын» деген мәселе айтып жүрмін. Олай айтатын себебім, Америка жан-жақты дамыған, толықсыған қоғамда өмір сүруде. Біз енді шешеміз деп отырған ұлттық мәселелер, ұлттық құндылықтар, мемлекеттік маңызы зор тіл тағдыры секілді проблемалар Америкада жоқ, олар оны шешіп қойған. Тіпті «Америкаға қандай идиология қажет?» деген тақырыпта 15 жыл бойы пікірталас болып, оны талқылап, жазып, шешіп алған. Ал, біз әлі ондай жағдайға жеткен жоқпыз. Сондықтан біз АҚШ секілді өңкей шоулардан тұратын материал беретін болсақ онда телевизия көрермен алдындағы миссиясын, міндетін дұрыс атқармай отыр деген сөз. Телеарна қандай салаға жатады? БАҚ саласына жатады. БАҚ-тың міндеті не? Негізігі міндеті – халықтың көзі, құлағы, һәм тілі болуы керек. Қоғамдық күрделі мәселелерді қозғауы керек. Телеарнаны әртістер жауалап алса, онда театрдың, спектакльдің, концерттердің қызметтерін атқарады. БАҚ алдымен өзінің негізгі міндеті – мемлекеттік, ұлттық мәселелерді қарастыру керек. Содан кейін ғана танымдық немесе мәдени бағыттағы концерт немесе спектакльдерін берсін. Ал, қазіргі телеарнаның сипаты қандай? Бағдарламасы да әртіс, хабары да әртіс, концерті де әртіс бәрі думан. Мұндай бағытпен ол өзінің негізгі қызметін атқармай отыр. Кез-келген телеарна, радио немесе газет өзінің негізгі функциясын ұмытпау керек. БАҚ-тың қоғамдағы негізгі қызметі – мемлекеттік, ұлттық, елдік сипаттағы күрделі мәселелер яғни дәстүр, тарих мәселесі.
– Бүгінгі қазақ журналистикасының кемшілігі?
– Бүгінгі қазақ журналистикасының кемшілігі – БАҚ саласы құрылымының, ұйымдастыру қызметінің дұрыс еместігінде. Мәселен, бұрын ҚР Ақпарат министрлігі болды. Министрлік ҚР ақпараттық қауіпсіздігін өз құзіреті шегінде қамтамасыз ету және қорғау, бірыңғай ақпараттық кеңістікті қалыптастыру және мемлекеттік ақпараттық саясатты іске асыру, отандық бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына көмек көрсету, республиканың қоғамдық процестерін демократияландыру, қоғамдық-саяси күштерін топтастыру жөніндегі тұжырымдамалық негіздерді әзірлеу, кітап шығару және полиграфия саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізу секілді міндеттермен шұғылданды. Ақпарат саласының әрбір министрлікке қосылуы – үлкен кемшілік. «Ақпарат кімнің қолында болса, билік соның қолында» деп айтып жүрміз. БАҚ саласының кім көрінгеннің қосағында кетуін мен дұрыс деп есептемеймін. Соның салдарынан қазақ журналистикасының ұйымдастырылуы дұрыс шешім таппай отыр. Кейде керекті газеттер жабылып, керексіз газеттер қалып қояды. Неге баспа газеттерін интернет сайттары алмастыру керек? Мәселен, өз уақытында телевизия саласы өмірге келгенде радио толқындар жабылып қалған жоқ қой. Интернет толқыны келгенде телеарналарға да әсерін тигізген жоқ немесе басылымдар тегіс жабылып қалған жоқ. Сол себепті интернет журналистика баспасөзді немесе телеарнаны ығыстыру керек деген қате пікір. БАҚ саласын жұлмалап-жұлмалап, ақыры комитеттің құрамына берді. Қазақ журналистикасындағы үлкен кемішілік – осы деп есептеймін.
– Қазіргі таңда интернет сайттар сенсация қуып, дөрекі тақырып қоюды әдетке айналдырды, айтар уәжіңіз қандай?
– Менің үш ғылыми жобам бар, соның біреуі – «Ақпараттық кеңістігіміздің қауіпсізідігі» деп аталады. Оны ғылыми жоба етіп жазудағы мақсатым – интернет кеңістікті зерттеу. Журналистика мәселелерін зерттеу институтының жанынан қазақ сайттарының рейтингісін көрсететін Sanaq.kz сайтын аштық. Осы жобаға бөлінген қаражаттың бәрін бірінші жылы жалақы ретінде алмай, сол саланың техникасын білетін адамдарды тарту арқылы ғаламтордағы қазақ тілді сайттарға шолу жасайтын сайт жасадық. Sanaq.kz нені санайды? Қазір әртүрлі порталдар бар, оны қарап жатқан, зерттеп, зерделейтін, мониторнг жасайтын, бағыт-бағдар беретін ешкім жоқ. Сол себепті қазақша сайттарға тікелей ықпал ете алмасақ та шамамыз келгенше мониторинг жасау арқылы ықпал жасасақ деп отырмыз. Өткен жылдың желтоқсан айында Еуразия ұлттық университетінде ІІІ Астана Интернет форумы өтті. Отандық ақпараттық кеңістіктің қауіпсіздік мәселелеріне арналған форумды Журналистика мәселелерін зерттеу институты ұйымдастырды. Шараға Ұлттық Интернет Ассоциациясы өкілдері мен IT саласының мамандары, қазақ интернетін дамытуға үлес қосып жүрген қыз-жігіттерімізіз қатысты. Форумда ақпараттық қысым және дезинформация, әлеуметтік желілердегі діни-экстремисттік идеология, интернет желісіндегі ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің әлеуметтік-саяси және техникалық аспектілері, тағы басқа да көкейтесті мәселелер көтерілді. Мен мұны неге айтып отырмын? Қазақ тілді сайттар мемлекет тарапынан бақыланып, мониторинг жасалмайды. Әсіресе рейтинг қуалаған сайттар жаңағы сіз айтқандай сауатсыз, дөрекі тақырыптарға әуес, сары басылымдарға тән ақпараттарға жол береді. Журналистердің арасында «Жақсы тақырып – бір мақаланың салмағын көтереді» деген ұғым бар. Өкінішке орай кейбір интернет сайттар рейтинг бойынша көш бастау үшін осындай олқылықтарға барады.
«Қазақстандық журналистер құқықтық жағынан да, әлеуметтік жағынан да қорғалмаған».
– Журналистер құқықтық және әлеуметтік жағынан қаншалықты қорғалған?
– «БАҚ туралы» Заңда журналисті қорғағаннан гөрі айыптау басым. Ал, шетел тәжірибесінде журналистердің құқығы өте жақсы қорғалған. Мәселен, дүниежүзінде журналистердің кәсіподақ ұйымдары жұмыс істейді. Бірінші журналистердің статусы болуы керек, құқығы қорғалу керек. Құқығы қорғалмаған, өзінің ұлтаны тесіліп жүрген журналистен не сұрайсың? Ешқандай әлеуметтік жағдайы болмаса, ол қалайша әлеуметтік мәселелерді көтереді? Журналистердің материалдық-моральдық қолдаушысы болған кезде ғана таланты ашылып, ұлтқа, елге, жұртқа керекті дүниелер жазылады, мәселелер көтеріледі. Оның алдымен мемлекетке пайдасы болар еді. Негізі журналистердің құқығын қорғауға бағытталған әртүрлі кодекстердің болғаны дұрыс.
– Сіз әлеуметтік желілерді қолданасыз ба?
– Ғаламторды пайдаланамын. Алайда нақты бір әлеуметтік желіде тіркелген емеспін. Әлеуметтік желілердің ішінде «Фейсбукты» жақсы білемін. Бірақ, пайдалнбаймын. Менің әлеуметтік желілерде отыруға уақытым жетпейді. Мен түске дейін жұмыста боламын, арасында газет-журнал қараймын, кешкісін тележаңалықтарды көремін, көп уақытымды кітап оқуға арнаймын. Әсіресе қазіргі кезде мені түркілердің тарихына байланысты дүниелер көбірек қызықтырады. Оқимын, конспект жасаймын.
– Соңғы оқыған кітабыңыз?
– Жақында Зардыхан Қинаятұлы жазған «Шыңғыс хан және қазақ мемлекеттілігі» атты еңбекті оқып бітірдім.
– Намазалы аға, бүгінгі радиожурналистикаға көңіліңіз тола ма?
– Қазақ радиосына көңілім толатын жерлері де, көңілім толмайтын жерлері де бар. Мәселен, «Қайырлы таң, қазақ елі» деген хабарға көңілім толады. «Жақсы тақырып – жарты диссертация» демекші, хабардың атының өзі жарасымды. Күмбірлеген әуенімен елді елең еткізер қасиеті бар, ұлттық құндылықтарға, ұлттық мәселелерге байланысты жалпы елдің тынышытығы, жарқырап күннің сәулесіндей әсер қалдыратын бағдарлама. Сол секілді «Мен қазақпын» деген бағдарлама бар. Ал, енді кейде бір қыздарымыз микрофон құлағына отырып алады да жүйесіз сөз сөйлеп, езіп отыратындары да бар. «Шалқар» радиосы мен Қазақ радиосының бағыты дұрыс, халық та жақсы тыңдайды. Қазақ радиосының ұлт алдындағы жауапкершілігі ерекше. Дегенмен, тікелей эфир деген осы екен деп сөздің қадірін қашыруға қарсымын. Бұл сөзімді әсіресе жекеменшік радио толқындарға бағыттап айтып отырмын. Коммерциялық толқындар тек күн ұзаққа музыка айналдырумен күн көреді. Көңілім толмайтын жері де осы. Кезінде көзі тірісінде Ақселеу Сейдімбек тәулік бойы экранның алдында отырып, КТК телеарнасының материалдарына мониторинг жасағаны бар. Қай сағатта қандай бағдарлама берілгендігін, мазмұнын саралап, бір апталық дүниенің бәрін рет-ретімен қағазға түсіріп, үлкен жиында баяндады. Әр хабардың аты-жөнін, эфирге қанша уақыт берілгені, кім жүргізгенін, бағдарламаның салмағын, айтар ойын саралап, бұл өзі қай елдің арнасы деген сауал қойғаны бар. Міне, бұл тек бір адамның істеген жұмысы. Ал, енді осындай жұмысты министрліктің атқаруына болады ғой, мүмкіншілігі бар. Сондықтан қайталап айтамын мониторинг керек, БАҚ туралы заң жұмыс істей ме, жоқ па дегенді бағамдау керек.
– Сонда қандай бағдарламалар жетіспейді, не естігіңіз келеді?
– Жалпы телеарна болсын, радио болсын, газет болсын айтатын нәрсе – бірінші елдік, мемлекеттік, ұлттық құндылықтарды жазатын, талдайтын материалдар жетіспейді. Яғни, салмақты қоғамдық-саяси хабарлар керек. Айталық, Сағат Әшімбаев жүргізген хабарлар, Әшірбек Сығай жүргізген «Жан сарай» секілді хабар керек. Ұлттық арнадағы «Айтуға оңай» бағдарламасы салмақты мәселелер көтереді. «Жекпе жек», «Серпіліс» сынды бағдарламалар өзекті деп деп есептеймін.
– Ақпараттық технологиялар журналистиканың сапасына қалай әсер етті?
– Қазақ тілді сайттарға шыққан материалдарда кездесетін қателерден көз сүрінеді, тақырып қою әдебі жоқ екенін жиі байқап жүрміз. Журналистиканы оқыту керек деген мәселе тағы алдымыздан шығып отыр. Журналист сауатты, білімді, көкжиегі кең болса сол сайтқа материал жазып, оны көпшілік қауымға ұсынар алдында жауапкершілігін білер еді ғой. Қазақ журналистикасында өзі сауатсыз адам қысқа жазамын деп одан да сауатсыз жазатын деңгейге душар болды. Газет редакцияларында корректорлар бар. Баспаға кетпес бұрын газет бірнеше мәрте корректордың, сосын жауапты редактордың тексеруінен өтеді. Білуімше сайттарда корректор мамандар жоқ. Екіншіден, конвергенттік журналистика деген ұғым келді. Бүгінгі журналистер әрі жазады, әрі суретке және видеоға түсіреді. Мақаланы сайтқа өздері орналастырады. Бұл өте жақсы әдіс. Алайда, сауатсыздыққа, қателерге жол бермеу керек қой. Ақпараттық технологиялардың журналистиканың сапасына тигізген әсері рейтинг үшін тақырып қою әдебін сақтамау, сауатсыздық, мәтін ішінде қате жіберу секілді қателіктерге жол бергендігі деп ойлаймын. Сондықтан жалпы БАҚ-тың қай саласы болса да кәсіби білікті журналистер еңбектенсе, журналистикадағы талап-тілектер мейілінше дұрыс орындалар еді.
– Журналистика PhD деңгейінде зерттелетін ғылым ба? Бүгінгі таңда ұлттық университеттің доктаранттары қандай тақырыптарды зерттеп жүр?
– Бұл да қаны сорғалап тұрған шындық. Журналистика PhD деңгейінде зерттелетін ғылым. Жоғары оқу орындарында PhD болу керек. Жалпы журналистика бойынша бюджеттен PhD гранттары өте аз бөлінеді. Өткен жылы Білім және ғылым министрлігі мен Мәдениет минстрлігі бірлесіп, журналистика мамандығын даярлау мәселесін қарастырды. БАҚ басышыларын, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Еуразия ұлттық университетіндегі Журналистика факультететтерінің басшылары, министрлік өкілдері қатысты. Сол жиында мен: «Журналистика кадрларын уақыт талабына сай дайындау керек дейсіздер. Яғни, қазіргі журналистерге мықты ғалымдар келіп сабақ беруі керек. Ал, PhD гранттар берілмесе, журналистерді даярлайтын ғалымдарды, кадрларды қайдан аламыз? Сіздер әдейі қысқартып, сосын өз кемшіліктеріңізді жабу үшін кері жұмыс істеп отырсыздар», – деген пікір айттым. Келісемін бұл салада кемшіліктер де бар шығар. Дегенмен, кемшілігі бар екен деп жауып тастаған дұрыс емес қой. Қазіргі таңда Журналистика мәселелерін зерттейтін институттардың бірнешеуі болуы керек еді, тек бір институт қана жұмыс істеп отыр. Осы шифр бойынша докторлар жоқ, тәуелсіз ел болғандықтан PhD міндетті түрде болуы керек. Ал, енді осы берілген орындар сапалы ма дегенге келер болсақ, мен оны сапалы деп айта алмас едім.
– Аға, алтын уақытыңызды бөліп, сауалдарымызға жауап бергеніңізге рахмет. Еңбегіңізге табыс тілейміз.
Сұхбаттасқан Бақытгүл АБАЙҚЫЗЫ
Суреттерді түсірген Арман ҚАЛИБЕКҰЛЫ