2023 жылдан бастап мектепке баратын 1-4 - сынып оқушылары әлеуметтік мәртебесіне қарамастан тегін тамақпен қамтылып келеді. Мектептерде ыстық тамақ беріле бастағаннан бастап оқушылар арасында улану оқиғалары да жиілеген. Оқу жылы басталған сәттен-ақ Маңғыстау облысына қарасты Мұнайлы ауданындағы орта мектепте 500-ге жуық оқушы астан уланды. Осы орайда мектептегі ас мәзірі мен тамақ сапасын қадағалайтын құзырлы органдардың жауапкершілікті күшейткені маңызды екені анық. Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің бас сарапшысы Батима Айтбаева білім беру мекемелеріндегі тегін тамақпен қамту ісі қалай жүзеге асып жатқанын айтып берді.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, 2023 жылдың 1 қыркүйегінен бастап барлық 1-4 сынып оқушылары тегін тамақпен қамтылды. Бүгінгі таңда 1-4 сыныпта оқитын 1 млн 400 мың оқушы тегін тамақтанады. Одан бөлек 5-11 сынып оқушылары арасында халықтың әлеуметтік осал тобы санатына жататын отбасыннан шыұұтан 300 мыңнан астам оқушыға ыстық тамақ беріледі, - дейді ҚР Оқу-ағарту министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің бас сарапшысы Батима Айтбаева.
Оның айтуынша, мектептердегі тамақ сапасын қадағалау мақсатында арнайы брекераждық комиссиялар құрылған.
Тамақтану рационы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №320 қаулысына сәйкес жүргізіледі. Оқу-ағарту министрлігінің №598 бұйрығына сәйкес, тамақтың сапасын қадағалау, тамақтың сапасына мониторинг жүргізу әр білім беру ұйымында мониторингтік комиссияның бақылауында. Сонымен қатар бұл талап ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің бұйрығында аталған. Әрбір мектепте, мектепке дейінгі барлық ұйымдарда брекераждық комиссия құрылады. Бұл брекераждық комиссияның құрамына ата-аналар қауымдастығы, медбике, әлеуметтік педагог, мектеп басшысы кіреді. Брекераждық комиссия ай сайын мектепте тамақтың ұйымдастырылуына мониторинг жүргізіп, акт жасап, қорытындысы тоқсан сайын педагогикалық кеңесте қаралады, - дейді ҚР Оқу-ағарту министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің бас сарапшысы Батима Айтбаева.
Маман аудандық, қалалық, облыстық білім басқармаларының білім бөлімдері жанынан ведомство аралық сараптамалық топ жұмыс істейтінін атап өтті. Ведомствоаралық сараптамалық топ брекераждық комиссияның жұмысын қадағалайды. Ол топтың құрамына білім беру басқармасы, денсаулық сақтау басқармасының өкілдері, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының өкілдері, ҮЕҰ мен ата-аналар қауымдастығының өкілдері кіреді.
Мектептердегі ас мәзірін облыстық білім басқармасы бекітеді. Ас мәзір Үкіметтің №320 қаулысына сәйкес және Денсаулық сақтау министрлігінің нормативті құқықтық актілеріне сәйкес, санитарлық талаптарды ескере отырып, жасалады. Мектепке дейінгі ұйымдарда, мектепте техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарында, жетім балаларға арналған интернаттық мекемелерде Оқу-ағарту министрлігінің бұйрығына сәйкес регламенттелген. Ол бұйрықта тамақтандырудың механизмі толық айқындалған. Ең бірінші талап – өнім берушіге қатысты. Ол қызмет көрсететін өнім беруші немесе тауар сатып алатын өнім беруші болуы мүмкін. Себебі, білім беру ұйымдарында тегін тамақтандыруға қатысты қызмет көрсететін ұйымдар болады. Оларда қажетті аспаздар саны, ас үй қызметкерлері, технолог, диетолог мамандары болуы керек. Бала санына байланысты аспаздардың саны реттеледі. Мысалы, 300 балаға бір аспаз деген талап қойылады. Бала саны көбейген сайын аспаздардың саны көбейеді, - дейді Батима Айтбаева.
Балалар тамағындағы тағы бір өзекті мәселе - ас мәзірі. Ас мәзірінде балалардың жасы мен ерекшеліктеріне сай құнарлы тағамдардың болғаны жөн. Оған қоса аллергенді өнімдерге де бақылау керек екенін айтады.
Денсаулық сақтау министрлігінің бұйрығына сәйкес, ас мәзірін дайындаған кезде міндетті түрде балалардың жас ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Әр мектепте брекераждық комиссия өкілі мен әлеуметтік мәдениет күнделікті мәзірдің білім басқармасы бекіткен мәзірмен сәйкестігін тексереді. Сондай-ақ №598 бұйрыққа сәйкес өнім беруші әр ай сайын мектеп басшысына есеп береді. Тағамның сапасы мен сертификаттары бойынша тексеріс жүргізіледі. Бюджет қаржысы әр жергілікті атқарушы орган өз экономикалық мүмкіндігіне қарай қаражат бөледі. Сол бөлінген қаражатқа сәйкес ас мәзірін дайындайды. Бүгінгі таңда республика бойынша бір балаға күндігіне бөлінген сумма 631 теңгені құрайды. Сонымен қатар бюджет қаражатының дұрыс жұмсалуын қадағалау мақсатында мектептердің асханаларында тегін тамақтанатын оқушыларды қадағалайтын арнайы бағдарламалар кешені енгізіліп жатыр. Сол бойынша әр мектепте қанша бала тамақтанды, қаншасы тамақ ішпегені есептеледі. Бұл талап Оқу-ағарту министрлігінің бұйрығы бойынша түзеге асады, - дейді Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің бас сарапшысы.
Биылдан бастап ас мәзірдегі тағамдарда тұз бен қанттың мөлшерін азайтқанын айтады.
Ата-аналар мен қоғамдық ұйымдар ас мәзірін талқылауға қатыса алады, ұсыныстарын бере алады. Дегенмен ас мәзірін дайындайтын арнайы мамандар бар. Қаулыға сәйкес, технолог, нутрициолог, тәжірибелі мамандардың қатысуымен ас мәзірі дайындалады. Біз ауыл не қала мектептері деп бөлмейміз. Қай жерде болмасын балалардың денсаулығы өте маңызды. Биыл тамақтану рационына байланысты өзгеріс енгіздік. Балалардың ас мәзірінде тұз, шекер мөлшерін азайтып, шұжық секілді өнімдердің орнына ет пен көкөніс-жемістердің мөлшерін көбейттік. Күнделікті мәзірге сүт өнімдерін енгіздік, - дейді Батима Айтбаева.
Министрлік жаңа оқу жылында 7 мыңнан астам мектепке мониторинг жүргізген.
Уланудың алдын алу мақсатында мектептерде санитарлық-эпидемиологиялық талаптардың орындалуын бақылау және тамақтың сапасына мониторинг жүргізу үшін министрліктің тапсырмасына сәйкес, жаңа оқу жылынан бастап 7 мыңға жуық мектепте мониторинг жүргізілді. Анықталған кемшіліктер бойынша жауапты қызметкерлерге тәртіптік шаралар қабылданды. Бұл мобильді топ, ведомствоаралық сараптамалық топтарға депутаттар, ата-аналар, білім және денсаулық сақтау саласының өкілдері кірді. 2023 жылы Оқу-ағарту министрлігі, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы мен «Бөлшек сауда қауымдастығы және қоғамдық тамақтандыру» республикалық бірлестігі арасында үшжақты меморандумға қол қойылды. Осы меморандум барысында министрліктің тапсырмасына сәйкес, бірлестіктің өкілдері ведомствоаралық топтың құрамына кіріп, бірге мониторинг жүргізді. Кәсіпкерлерге семинарлар өткізілді. Мектеп әкімшілігіне тамақтану саласына қатысты мамандар мен білім басқармаларының мамандарына ақпараттық түсіндіру жұмыстары жүргізілді, - дейді Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің бас сарапшысы.
Балалардың мектептегі тамақтануы: сапасы, талаптары және шетелдік тәжірибе
Дұрыс және теңдестірілген тамақтану — бала денсаулығы мен дамуы үшін маңызды аспектілердің бірі. Мектепте балалар күні бойы белсенді және жаңа білімді игеру үшін күш-қуатқа мұқтаж. Сондықтан, мектептегі тамақтану рационы ғылыми тұрғыдан жасалып, әртүрлілікпен, дәрумендер мен минералдармен қамтамасыз етілуі тиіс.
Балалардың мектептегі тамақтануы олардың денсаулығы, физикалық дамуы және оқу белсенділігіне тікелей әсер етеді. Ғылыми деректерге сүйенсек, теңдестірілген тамақтану оқу үлгерімін жақсартады, зейінін арттырады, физикалық дамуға оң әсер етеді және балаларды аурулардан қорғайды. Мектептегі тамақтану рационы мынадай негізгі компоненттерден тұруы қажет:
Осылайша, мектептегі тамақтану рационы баланың күнделікті тағамдық қажеттіліктерін қанағаттандырып, оның денсаулығын нығайтуы керек.
Көптеген елдерде мектепте берілетін тағамның сапасы мен құрамы жоғары талаптарға сай келеді. Олардың әрқайсысының өз ерекшеліктері бар:
Кейде мектеп асханаларында тағамның сапасына байланысты улану жағдайлары кездеседі. Осындай жағдайларда ата-аналар, мұғалімдер және мектеп әкімшілігі бірқатар шаралар қолдануы қажет:
Мектептегі тағамның сапасы бала денсаулығы үшін ерекше маңызды, сондықтан мынадай стандарттар сақталуы қажет:
Мектептегі тамақтану бала денсаулығының кепілі ретінде қарастырылуы тиіс. Дұрыс тамақтану — баланың физикалық және психикалық дамуы үшін өте маңызды, сондықтан ата-аналар, мұғалімдер және мектеп әкімшілігі осы мәселеге мұқият қарауы керек. Шетелдік тәжірибеден үйрене отырып, еліміздегі мектептерде де сапалы тамақтануды дамытуға болады. Ата-аналар мен мектеп әкімшілігінің ортақ бақылауы мен қолдауы балалардың дұрыс тамақтануына және уланудың алдын алуға септігін тигізеді.
Балаларды тәтті және зиянды өнімдерден шектеу оңай емес, себебі бұл тағамдар көбінесе балалар үшін тартымды әрі дәмді болып келеді. Алайда дұрыс әдістер мен тәрбиелік қадамдар арқылы зиянды тағамға деген тәуелділікті азайтуға болады. Төменде осындай бірнеше тиімді әдіс берілген.
Балалар көбінесе ата-аналардың әдеттерін қабылдайды. Егер үйде дұрыс тамақтану дағдылары орнықса, бала да солай жасағысы келеді. Отбасылық тамақтану кезінде жаңа піскен көкөніс, жеміс және пайдалы тағамдарды пайдалану арқылы сіз балаға үлгі бола аласыз.
Балаларға тәттілердің, чипстердің және газдалған сусындардың артықшылықтары мен кемшіліктерін түсіндіру маңызды. Мысалы, тәттілердің көп мөлшерде тұтынуы тістің бұзылуына, артық салмаққа және денсаулыққа кері әсер ететіні туралы жай, қарапайым тілмен айтуға болады. Бұл ақпаратты олардың жас ерекшелігіне қарай, ойын немесе суреттер арқылы түсіндірген дұрыс.
Тәтті мен зиянды тағамдарға балама ретінде табиғи өнімдер ұсыну — тамаша шешім. Мысалы:
Балаларға тәттілер мен зиянды тағамдарға мүлдем тыйым салу олардың оларды бұрынғыдан да көбірек қалауына әкелуі мүмкін. Сондықтан, белгілі бір шектеу қойып, кейде рұқсат беру арқылы олардың көңілін аулауға болады. Мысалы, аптасына бір рет немесе мерекелік күндері ғана аз мөлшерде тәтті беруге болады.
Балаларға тағамның жапсырмаларын оқып, құрамын зерттеуді үйрету пайдалы. Бұл олардың тағамға саналы түрде қарауына ықпал етеді. Бала әр түрлі өнімдердегі қант, тұз, май мөлшерін көріп, оның денсаулығына әсерін түсіне бастайды.
Үйде тәттілер мен зиянды тағамдардың мөлшерін шектеңіз. Егер үйде зиянды тағамдар аз болса, бала да оған ұмтылмайды. Оның орнына пайдалы тағамдарға басымдық беріңіз. Бұл баланың дұрыс тағамдарды таңдауға бейімделуіне көмектеседі.
Пайдалы тағамдарды балаларға ұнамды етіп ұсыну да маңызды. Мысалы, көкөністерді түрлі түстермен әдемілеп кесіп, қызықты формалар жасап беруге болады. Смузи немесе табиғи шырындарды түрлі жемістерден әзірлеп, дәмін қызықты етуге болады.
Көп ата-ана тәттілерді «жақсы тәртіп» немесе жетістік үшін марапат ретінде береді. Бұл балада тәттілерді жағымды және құнды нәрсе ретінде қабылдауға себеп болады. Оның орнына, басқа қызықты марапаттарды ойластыруға болады, мысалы, сүйікті ойын немесе кітап оқу уақыты.
Балаға зиянды өнімдерді азайтуға уақыт қажет екенін ұмытпаңыз. Шектен тыс қатал болу кейде кері әсер беруі мүмкін, сондықтан балаға дағдылану процесінде шыдамдылықпен қарап, қолдау көрсету керек. Мақсат — баланы қорқыту немесе мәжбүрлеу емес, өздігінен дұрыс таңдау жасауға баулу.
Балаларды тәтті және зиянды өнімдерден шектеу бірден нәтиже бермейтін ұзақ процесс болуы мүмкін. Ата-ананың үлгісі, баламен дұрыс сөйлесуі және пайдалы балама ұсынуы арқылы балада дұрыс тамақтану әдеттерін қалыптастыруға болады. Нәтижесінде, бала өздігінен денсаулыққа пайдалы тағамдарға қызығушылық танытып, зиянды өнімдерге деген қызығушылығын азайтады.