Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық аспектілері қандай? Осы сұраққа жауап іздейміз, деп хабарлайды El.kz ақпарат агенттігі.
Тіл – сананы қалыптастыратын дүние. Тілдік ақпаратсыз сана айтарлықтай қалыптаспайды. Тіл ойды басқарады. Баланың сөйлеуі дамыған сайын оның ойлау қабілеті де дамиды. Психолог Н.И.Зинкин: "Тіл – зиятты қалыптастырудың негізі жолы. Бала тілді неғұрлым тез меңгерсе, тіл байлығы соғұрлым ойдың дамуына әсер етеді. Ең бастысы, балалар оқу барысында жаңа сөздерді есте сақтайды. Ол ой мен тіл арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етеді», - деп жазды ол.
Қазіргі таңдағы психология мен психолингвистика тіл адамның санасын дамытушы жүйе ретінде қарастырылады. Тіл ережелерін бала қарым-қатынаста және танымдық жүйелердің даму нәтижесінде меңгереді. Бастапқыда бала бұл заңдарды түсінбейді, бірақ оны білетіндей қабылдайды. Тілдік дағдылар өз кезегінде білім мен дағдыға және іс-әрекет кестесіне сәйкес келуі керек (А.Валон, Л.С. Выготский, Дж. Пиаже, т.б.). Тілдің шығу тегі белгілі бір когнитивтік арна негізінде орнығады. Балалардағы тіл сөйлеуден кейінгі ойлау жүйесіне айтарлықтай әсер етеді, бұл баланың тіл системасының дамуына да әсері бар. Балалардың тіл байлығы үлкендермен тығыз қарым-қатынас жасау арқылы қалыптасады.
Адам баласында тілдік процестердің қалыптасуын - екі жүйе «ми мен тіл» арасындағы байланысты И.М.Сеченов және И.П.Павлов өздерінің еңбектерінде қарастырған.
И.П. Павлов жаңа физиологиялық бөлімнің – ми жарты шарларының физиологиясының негізін салушы. Екінші сигналдық жүйені басқару біріншімен тікелей байланыста жүзеге асырылатынын атап өтті. Қарым-қатынастың бұзылуы сөздердің ұғымсыз ағынына апарады.А.Р. Лурия атап өткендей, ми қыртысындағы сөйлеу аймақтары Брока және Верник аймақтары делінеді. В. Пенфилд қосымша қызмет атқаратын жоғарғы сөйлеу аймағын ашты. Ғалым оның барлық үш сөйлеу механизмін басқаратынын нақтылады.М.М. Кольцованың пікірінше, сөйлеу тітіркендіргіштеріне жауап беретін мидың қозғалтқыш бөлігі сөйлеудің қозғалтқыш орталығы деп аталады. Сөйлеу анализаторы сөйлеу тілі қалыптасқаннан кейін ғана қызмет етіп, дами бастайды.И.П. Павловтың екі сигналдық жүйе туралы ұстанымын дамыта отырып, А.Н. Соколов өз еңбектерінде ішкі сөйлеудегі 1-ші сигналдық жүйенің ерекшеліктерін атап өтті. Сөйлеу жүйесін меңгеру сөйлеуші ойлауының басқа түрлеріне – көрнекі-бейнелік, көрнекі-практикалық ойлауға әкелетінін айтты. Бұлар ішкі сөйлеу түрінде сақталады және кейіннен белсендірілетін ұғымдар тіліне негізделеді. А.Н. Соколов ішкі сөйлеуді «ойлаудың басты құралы» деп санайды. Ғалым ішкі сөйлеу сан алуан сөйлеу механизмдерінің (қозғалыс, есту, көру) жиынтығынан тұрады деп санады.
Нейрофизиологиялық және психологиялық тәжірибелік зерттеулер көрсеткендей, кез-келген патология қоршаған ортаны «талдау» мүмкіндігіне септігінтигізеді. Бұзылыстың ерекшелігіне қарай қоршаған ортаның көрсеткішері сан алуан болып өзгереді. Мәселен, сенсорлық патологиядаалынған сенсорлық ақпараттың өзгеруі бастапқы кезеңде - оның бұзылысы бар анализаторлардан өткеннен басталады; эмоционалды-жекетұлғалық сфераның патологиясында қабылдау процесі, әлеуметтік мәліметтің талдануы және қолданылуы бұзылады. Ерекше мәндіорынға сөйлеудің бағыттаушы қызметінің қалыптасуы ие, ол сөйлеу қызметінің және бас миының маңдай бөлімінің дамуымен байланысты.
Мидың маңдай бөлімдері дамуының кешеуілдеуі бірнеше дизонтогениялардың жалпы патогенетикалық мінездемелері болады (ақыл-есі кемдік, психикалық дамудың кешеуілдеуі, ерте балалық шақ аутизмі және т.б.). Психикалық дамудың барлық ауытқушылық түрлерінде сөздік емес және сөздік іс-әрекеттің дивергенциясы бақыланады, ал бұл әрекет баланың қалыпты дамуына әсер етіп, оны оқытып-тәрбиелеуде арнайы тәсілдердің пайдаланылуын талап етеді.
Кез-келген кемістік адам баланың қажеттіліктерін қамтамасыз ету мен оларды орындау шарттары арасындағы үйлесілімділікте жетілуін қиындатады (шарттары дегенде күнделікті жағдайда кездесетін қиындықтар - пандустың болуы-болмауы, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық - жақын әлеуметтік ортаның ауытқушылығы бар адаммен қарым-қатынасқа түсуге дайындығы).
Әлеуметтік-психологиялық бейімделе алмаудың пайда болу шарттарының бірінші тобына дизонтогенетикалық бұзылыстардың жалпы заңдылықтары (мысалы, анализатор жүйелерінің жетілмеуі негізінде пайда болған - көру, есту, тері, қозғалыс/ немесе бас миының ерте органикалық зақымдалуы) зияты зақымдалған, психикалық дамудың кешеуілдеу, церебралды-органикалық генез және т.б.) жатады.
Екінші топқа нақты дизонтогенез түріне сәйкес заңдылықтар жатады (ақыл-есі кемістігі түрі бойынша жалпы тұрақты психикалық жетілмеу; ерте балалық шақ аутизм түрі бойынша бұрмаланған даму).
Ауызша сөйлеудің дамуының психологиялық аспектілерін ескере отырып, қазіргі психологияның мәні психиканың детерминирленген әрекетінің теориясы екенін атап өткен жөн. Л.С. Выготский ізденістерінде оның орны маңызды.Тіл сана мен тілдік түсіндіру арқылы жалпы психологиялық категориялар жүйесіне жатады. Жоғары психикалық функциялардың пайда болуының психологиялық концепциясында Выготскийдің заттық іс-әрекеттегі белгінің қызметі туралы ұстанымы басты орынды алады. Ол сөйлеудің пайда болуы мен дамуы бойынша жұмыс жасады. Зерттеушілер сөйлеудің ең алуан түрлі формаларының бірі екенін дәлелдеді. Белгілерді меңгеру заттық әрекеттесу және байланыс жүйесінде жүреді.Психологтар (Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев және т.б.) ауыз екі сөйлеудің қалыптасуы іс-әрекеттің пайда болуына байланысты екенін атап көрсетті. Тиісінше, кез келген іс-әрекет сияқты, ауызша сөйлеуді қалыптастырудың маңызды шарты баланың сөйлеуінің ынталандырушы жағын дамыту болып табылады. Сөйлеуді дамыту үшін қарым-қатынаста қоршаған ортамен қарым-қатынасқа негізделген қажеттіліктер болуы керек. Тілдік дағды материалды меңгеру жүйесінде ерте жастан қалыптасады. Бұл мәселені алдағы уақытта зерттеу керек.
Балалардың психологиялық қалыптасуы мәдени-тарихи практиканы меңгеруге бағытталған, оның иесі ересек адам. Бұл күрделі жүйе, мұнда бала мен ересек адам арасындағы дұрыс ұйымдастырылған қарым-қатынас айрықша орын алады. Бала мен ересек адамның қарым-қатынасының ерекшеліктерін Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, М.И.Лисина зерттеген.
М.И.Лисинаның жетекшілігімен жүргізілген зерттеулер тұжырымдағандай, ересектермен қарым-қатынас балалардың туғаннан жеті жасқа дейінгі барлық байланыс жағдайының өзгеруінен туындайды. Балалардың әрқайсысына қарым-қатынасқа деген қажеттілік, негізгі мотив, негізгі құрал тән, яғни қатынас түрі коммуникативті әрекеттің белгілі бір даму деңгейін анықтайды.Балалардың үш жасқа дейін сөйлеуі қалыптасады (М.М. Алексеева, М. М. Кольцова). Бүлдіршіндер өмірінің алғашқы үш жылында қоршаған ортамен байланыстың белгілі бір түрлерін игереді: ситуациялық-тұлғалық (бала өмірінің бірінші жартысында) және ситуациялық-белсенділік (6 ай-3 жас), қоршаған ортамен өзара әрекеттесу қатынас 3 жастан басталады, қарым-қатынастың ең жоғары түрі болып табылады (3 жас – 5 жас). Бұл заңдылық танымдық мотивтер мен қарым-қатынас құралдарында көрініс табады. Алты-жеті жастан бастап балада тұлғалық қатынас басталады.Процесті ұтымды үйлестіре отырып, баланың сөйлеуі психологиялық дамудың, оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының дамуына ықпал ететінін ескеру қажет. Байланыс-бұл ерекше қызмет түрі. Сөйлеу әрекетін дамыту секілді тілді меңгеру өсуді білдіреді.Сөйлеулердің екі түрі бар: сыртқы және ішкі. Сөйлеу екі түрге бөлінеді: ауызша және жазбаша. Сөздің баяулығы бүкіл қоғамның да, жеке адамның да дамуына ықпал етеді. Сондықтан балабақшада сөздіктермен жұмыс жасау үлкен мәселе.
Бұл процесс төрт саланы қамтиды. Ең бастысы – балалардың сөздік қорын дамыту.
Біріншіден, бала білмейтін бейтаныс сөздерді табу.
Екіншіден, бейтаныс сөздердің айтылуы мен мағынасын мұқият зерттеу болып табылады. Бұл сөздерді олардың сөздерінің контекстінде қолданыңыз.
Үшіншіден, белсендіру тілдері, әр баланың тілінің сөздік қорын байыту. Бұл сөздерді сөйлемде, басқаша айтқанда, әр мәтінде қолдануды үйретеміз.
Төртіншіден, балалар әдеби емес сөздерді қолдана отырып, көптеген қателіктер жіберді. Бұл төрт бағыт та бір-бірімен байланысты болып келеді. Бала жеткілікті қалыпты сөздік қорын дамыту үшін күніне 5-6 жаңа сөз үйренуі керек.
Сөйлеуді меңгеру жүйесі әртүрлі сипаттағы сараланған аймақта белгілерді жұмылдыру арқылы жүзеге іске асады. Осы жүйе есту анализаторының нәтижесінде жүзеге асады және көру мен сөйлеу-қозғалыс анализаторларының тығыз әрекеттесу барысында дамиды. Баланың психологиялық дамуының сенсомоторлы негізі дауыс пен есту, қол мен көз арасында болатын үйлестіру болып табылады. Онтогенезде сөйлеу қызметінің дамуы заңдылық бойынша жүреді.Сөйлеу системасыныңсан сан қырлы қалыптасуы өзара байланыста және бірте-бірте (лексикалық жазудың фонетикалық аспектілері мен грамматикалық қатар) анықталады. Сөйлеу және сөйлеу-мотор анализаторларының қызметтік байланысы, ауызша сөйлеуді қалыптастыру жүйесінің мәселелерін В.И. Белтюков, А.Н. Гвоздев, Н.И. Красногорский, Р.Е. Левин, Н.Х. Швачкин және т.б. ғылыми зерттеулерде қарастырылады.Баладағы есту анализаторы моторлы сөйлеу анализаторының құрылымдарына қарағанда әлдеқайда ерте дамиды. Дыбыстар сөзде болмаған кезде, оларды естіген кезде ол дыбыстарды үйрету қажет. Бала өмірінің алғашқы жылдарында дыбыс артикуляциялық аппарат мүшелерінің қозғалысы арқылы пайда болады. Болашақта дыбыс пен артикуляцияның арақатынасы түбегейлі өзгереді: артикуляция айтылатын фонемаға бейімделеді (Н. Х. Швачкин).Бүлдіршіндер үшін дыбыс басқалардың әңгімесі. Сөздің дыбыс диапазоны жасалғанда есту анализаторы өз бетінше жұмыс істей бастайды, сөздің дыбыстары айтылу қиындығы бойынша деңгейленеді. Қалыпты жағдайда сөйлеуді дамыту және қолдану үшін қалыпты есту өте маңызды. Бұл құрылымды адамның есту анализаторы атқарады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлы қалыпсуының арнайы педагогикалық байланысының мүмкіндігі толыққанды психологиялық еңбектерде қамтылған.
И.П.Павловтың пікірінше, қалыпты дыбыстар ең алдымен жалпы қасиеттерімен ерекшеленеді; екіншіден, таза фонемалық белгілер; сөз құрамына енетін дыбыстың дыбыстық белгілері, осы қасиеттердің күрделі тіркесімі. Тілді меңгеру құлақ арқылы жүзеге асады және фонетикалық құрылымның лексикалық және грамматикалық сәйкестігін талап етеді.
Г.Т. Танабаева,
Ө. Жәнібеков атындағы ОҚПУ аға оқытушысы, филология ғылымдарының кандидаты.