Жазушылық – бұл сөзбен сурет салу, ойды қағазға қашап түсіру, жан әлеміңді әріптердің әуенімен жеткізу. Ол – ақиқат пен қиялдың, жүрек пен сананың тоғысуы. Нағыз жазушының қаламы – жай құрал емес, ол тағдырларды өрнектейтін, уақыт пен кеңістікті еркін шарлайтын сиқырлы кілті. Осыған орай El.kz ақпараттық агенттігінің тілшісі «Қадір түні», «Көмбе нанның дәмі», «Менің қаһарман шөберем» және «Коньяк қосылған кофе» сияқты көптеген пьесалардың авторы, қазақ әдебиетіне өзіндік үлес қосқан жазушы әрі драматург Мадина Омаровамен тілдесіп, бүгінгі қазақ әдебиетінің жай-күйі жайлы пікірін білген болатын.
Шыны керек, драматургия саласында еңбек етіп жатқан қаламгерлер саусақпен санарлық. Солардың бірі - «Көмбе нанның дәмі», «Ақтастағы Ахико» және тағы да басқа пьесаларымен көрерменнің жүрегіне жол тауып келе жатқан жазушы, драматург Мадина Омарова десек артық айтқанымыз емес.
El.kz: Мадина апай, қазіргі қазақ әдебиетін әлемдік деңгейге көтеру, әлем тілдеріне сапалы аудару туралы жиі айтылады. Ал сіздің қазақ әдебиетінің әлемдік аренадағы орны туралы пікіріңіз қандай?
Мадина Омарова: Қазір қазақ әдебиетінің әлемдік аренада ешқандай орны жоқ. Ол үшін әдебиет әлеміне орыс, латынамерикалық, жапон, француз әдебиеттері тәрізді ұзақ уақыт бойы жүйелі түрде шедеврлер беріп, ара-тұра әдеби төңкерістер жасап отыратын болсақ, әрине, өзінің лайықты орнын иеленген болар еді.
Қарап отырсаңыз, қазақ әдебиеті кеңестік дәуірде құлашын жайып, кеңінен даму мүмкіндігіне ие болды. Бірақ ол заманда идеология талаптарына сай туындылар ғана қошемет көрді, қалғандары ұлтшыл-буржуазиялық тапты дәріптеуші ретінде дер кезінде тыйым салуларға ілігіп отырды. Сондықтан да қазақ әдебиеті қанатын кең жайып, еркін де табиғи даму мүмкіндігінен айырылды. Ұраншыл, жалаң, мазмұндық, көркемдік тұрғыдан құнсыз шығармалар барынша насихатталды. Олардың авторларын қазір филолог мамандар болмаса, ешкім білмейді де. Тіпті ақын-жазушылардың өздері мысал үшін болсын тілге тиек етпейді. Ұмытылды, жоқ болды.
ХХ ғасыр басында өмір сүріп, шын мәнінде әлемдік деңгейдегі туындыларды беру мүмкіндігі бар ақындар мен жазушылар тірсегінен қиылды. Олардың қатарында мен үшін потенциалы зор көрінетіндер: Мұхтар Әуезов, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин. Сұлтанмахмұт Торайғыров. Осы кісілердің бүгінге жеткен туындыларының өзін шын мәнінде сапалы, сауатты аударып, әлем әдебиетіндегі дүрбелең бәйгеге қосса, қазақты бірталай жерге жеткізуге қабілеті бар деп ойлаймын.
El.kz: Бізде қазақ әдебиетін әлем тілдеріне аударудан бөлек, әлем әдебиетін қазақ тіліне аудару мәселесі де өте кенжелеп қалғандай. Қарапайым қаламгерлерден бөлек Нобель сыйлығын алған жазушылардың өзі өз тілімізге аударылмайды. Бізде әлем әдебиетінің көп талқыланбауы, көп пікірдің айтылмауы да аударманың аздығынан болса керек. Сіз қалай ойлайсыз?
Мадина Омарова: Мен өзім көркем аудармамен айналысамын. Орысшадан-қазақшаға – тәп-тәуір, қазақшадан орысшаға – жолма жол аудармалар жасаймын. Сонымен қатар өзімнің шығармаларым да ара-тұра өзге тілдерге аударылу бақытына ие болып қалып жатады. Осы жағдаяттарға байланысты түсінгенім – бізде аударма саласы кәсіби жолға қойылмаған. Көркем аударма институты балаң, сәби шақтан шықпаған. Неге екені, екі тілді меңгерген, жазуға әлдебір қабілеті бар кез келген адамның жолы да, жөні де бөлек (сол Нобель алған-ақ болсын) туындыларды оп-оңай қазақшалап тастайтынына сенімді. Бірақ іс жүзінде ол шығармалар содан кейін қазақ оқырмандары үшін қызықсыз, маңызсыз болып қалып жатады. Себебі түпнұсқадағы керемет шығарма аудармада өзінің бастапқы сапасын, энергиясын, стилін, ойын – түкті де сақтамай, аудармашының миы жеткен деңгейде жарымжан әлдене болып шығады. Әдетте қазіргі аудармашы «перевоплощение» техникасынан, шығармашылық рухынан мақұрым, әйтеуір бір тілдегіні екінші тілде жазып шығуды ғана көздейтін робот-адам.
Қазақша жазылған, тым жақсы шығармалардың да орысшаланғанда тәбет шақырмайтын, сірескен сөздер жиынтығына айналып шыға келетінін көріп жүрміз.
Себеп – бізде кәсіби фундаменті мығым, тума талант аудармашылардың жоқтығы. Кезінде Абдолла Құлыбеков (1903-1953) деген аудармашы болған, дәл осы кісі тәрізді әлем әдебиетін қазақ тіліне аударған маманды өз басым әлі күнге кездестірмеппін. Д.Дефоның «Робинзон Крузо» романын, Р. Стивенсонның «Қазына аралын», шатаспасам Сервантестің «Дон Кихотын» бірінші болып қазақшалады. Ешанов Сағындық аударған «Он бес жасар капитан» ше? Қазір бізде ондай аудармалар жоқ.
Бұл кісілерден соң Ш. Айтматовтың «Жәмилә», «Қош бол, Гүлсары», «Теңіз жағалап жүгірген тарғыл төбет» повестерін, «Боранды бекет», «Жанпида» романдарын аударып, жазушының бар ғаламатын алдымызға мұртын бұзбай тартқан Шерхан Мұртаза болды. Олар – біртуар жандар.
El.kz: Әр қаламгер өз дәуірінің суреткері болу керек секілді. Қазіргі қазақ әдебиетінде көтерілуі тиіс қандай өзекті мәселелер бар деп ойлайсыз?
Мадина Омарова: Меніңше, жазушы әдетте шығармама осы өзекті мәселені арқау етейін деп жазбайтын тәрізді. Көркем әдебиеттің публицистикадан айырмашылығы да осында. Жазушы тіпті ондай мақсат қойғанның өзінде шығарманы жазу барысында оқиға мен кейіпкерлер бұра тартып, мүлде басқа жаққа алып кететін болар деген ойдамын. Әрине, егер қаламгердің басында еркіндігі болса. Соңғы кездері тапсырыспен жазу деген нәрсе шықты. Сондықтан да көп шығармалар ергежейлі кейіпте, шектеулі шеңбер аясында қалып жатады. «Кто девушку ужинает, тот ее и танцует» демекші, ақша төлеп, тапсырыс беріп отырған адамның көркемдік жайлы түсінік-пайымынан асуға рұқсат болмайды.
Жалпы жазамын деген адамға «Шөп те өлең, шөңге де өлең». Ханс Кристиан Андерсен ертегілерімен-ақ әлем әдебиетінің классигіне айналып отыр. Мәселе – тақырыпта емес, жазушының адамзатты толғандыратын рухани мәселелерді, жанның, рухтың өзекті мәселелерін көркем түрде, жеңіл форматта жеткізу қабілетінде деп ойлаймын.
El.kz: Қазақ әдебиетінің қазіргі даму бағыттарын қалай бағалайсыз?
Мадина Омарова: Өте қиын сауал. Заманауи қазақ әдебиетіне сондай керемет мониторниг жасап жүремін деп айта алмаймын. Оқырман ретінде жастардан Әлихан Жақсылықтың, Нұрбек Нұржанұлының шығармашылығы жаныма жақын. Шығармаларын оқығанда олардың осыншама жас екеніне таң қаламын әрі қуанамын. Демек оларда бұдан да әрі дамуға уақыт та, кеңістік те бар деген сөз. Бастысы алған беттерінен қайтпаса болды. Тілеубек Батыс деген баланың өлеңдері ұнады. Әлішер Рахаттың пьесалары...
Ал бұлардың алдындағы буындар бүгінгі күні өздерінің лайықты бағаларын алып, құтты тұғырларына қонған. Олар менің комментарийіме зәру емес.
El.kz: Жазушы және драматург ретінде қандай тақырыптар жаныңызға жақын?
Мадина Омарова: Әрине, еркіме қоя берсе, магиялық, мистикалық проза және пьесалар ғана жазатын едім. Қазір кеңес кезінде өмір сүрген, әдебиеттегі орны зор, үлкен бір тұлғаның биографиясын зерттеп жатырмын. Пьеса жазу керек. Оның тағдыры, болмысы мистикаға сұранып тұрғандай көрінеді. Бірақ тапсырыс талабына сай реалистік туынды болуы керек. Көп жағдайда осындай шектеулер тежеп, бетіңмен кетірмей ұстап тұрады.
Әрине, шағымданып отырған жоқпын. Өзіме де осындай танымал, еліне еңбегі сіңген, ұлы тұлғалардың образдарын сахнаға лайықтап, қайта жаңғырту жұмысы ұнайды. Бұны әлдебір аманат тәрізді қабылдаймын.
El.kz: Шығармаларыңыздағы кейіпкерлердің прототиптері өмірден алынған ба, әлде тек қиялдың жемісі ме?
Мадина Омарова: Егер ол тарихи тұлға болса, әрине, оның өмір шежіресі, өмір сүрген уақыты мен қарым-қатынасқа түскен ортасы шегінен шыға алмайсың. Ал егер жеке шығармашылығымның жемісі болса, қиялдан туады. Бірақ қанша жерден ойдан шығарылса да, өзің араласқан, кезінде бір көріп әсерде қалған адамдардың сипаттары еміс-еміс елес беріп тұрады ғой. Бұл – заңдылық. Біз қашанда өз өмірлік тәжірибеміздің шегінде ғана әрекет етеміз. Сондықтан да жазушы үшін адамдармен барынша кең және терең араласудың маңызы зор. Алдымызда ашылған әрбір тұлға – алтынға айырбастамайтын құнды қазынамыз.
El.kz: Қазіргі оқырманның талғамы мен талаптары туралы не ойлайсыз?
Мадина Омарова: Мен өзімнің шығармашылығымды ХХ ғасыр тумаларына арнағым келеді. Солар мені түсінеді, бағалайды немесе қабылдай алмайды. Әйтеуір олар тірі. Оларда эмоция бар. Мен олардың бар екеніне қуанамын. Және тәуба етемін.
ХХІ ғасырдың жастары болса, бөлек әлем. Санасы, психикасы, дүниетанымы біз үшін беймәлім. Және біздің алдымызда ашылмайды. Олар жаңа технологиялардың жемісі. Кітап оқу дағдысы қалыптаспаған, оларға кітаптың керегі де жоқ деп ойлаймын. Кітап оқып отырған немесе кітап сатып алып жатқан образ оларға тек әлеуметтік желі үшін ретро стильдегі әлдебір шығарылымға қажет болар-ау. Олар жақсы адам шығар, бірақ жақсы оқырман емес.
Заман біздің ықтиярымыздан тыс өзгереді. Оны қарт кісіге тән бұлқан-талқан қарысылық пен наразылықсыз мойындау даналық болатын шығар.
El.kz: Шығармада ұлттық болмыс пен заман құндылықтарды үйлестіру қаншалықты маңызды?
Мадина Омарова: Өте маңызды. Себебі біз - өзімізді жасап шыққан ортаның туындысымыз. Біздің әрбір жасушамыз, әрбір деміміз осы топырақтан нәр алып жаралды. Егер шығармашылығымыздан жердің, дәстүрдің, салттың иісі шықпаса, ChatGPT не, біз не?
Және, әрине, орта ғасырды, өткен ғасырды жазбай, өз заманымыздың талабына, сәніне сай туындылар бере білу де рухани пластикамыздың жетілгенінің көрінісі болмақ.
El.kz: Әдебиетке келген әр буын өзінің жаңалығымен келгісі келетіні заңдылық. Сол жолда түрлі ізденістерге барады. Ал бүгінгі әдебиет әлеміндегі жаңа бағыттар мен трендтер туралы ойыңыз қандай?
Мадина Омарова: Дәл қазақ әдебиетінде ерекше бір алып бара жатқан өзгешелік көрінеді деп айта алмаймын. Көпшілік сол дәстүрлі, социалистік реализм заманынан қалған тұрмыстық стильмен жазады. Экспериментке баратын (бәлкім, бара алатын деген дұрыс болар) – жастар. Жантас Еркіннің бір психо-мистикалық әңгімесін оқыдым. Ұнады. Тоқтарәлі Таңжарықтың осы бағыттағы ерекше қою «Бұлыңғыр түн хикаясы» деген әңгімесі бар. Қанша жыл бұрын оқысам да, елестерін санамнан жұлып алып тастай алмаймын. Әлихан Жақсылықтың «Крестен түсіру» деген әңгімесі ерекше. Нұрбек Нұржанұлының «Жапырақ» әңгімесі таң қалдырды.
El.kz: Проза көңіл күйді, шабытты күтіп отыратын жанр емес. Оған темірдей тәртіп тен сарқылмас сабыр керек. Дегенмен кейде шығармашылық дағдарыс кездері де болады. Мұндай жағдайда не істейсіз? Шығармашылық дағдарыстан қалай шығасыз?
Мадина Омарова: Дағдарыс (прокрастинация) – кез келген шығармашылық адамына таныс күй. Әсіресе материалды өткізу уақыты жетіп, қысылған сәтте ауыр кешіледі. Ондайда өз басым көңілді немесе қорқынышты фильм көріп немесе дүкен аралап кетіп, әйтеуір ойымды басқа жаққа аударуға әрекеттенемін. Тіпті үйді бастан-аяқ жинап шықсам да, жағдайға сырт көзбен қарап, анализ жасау мүмкіндігін туғызуға тырысамын. Содан соң біртіндеп өзі реттеле бастайды.
El.kz:Сұқбатыңызға рақмет!