ҰЛЫ ДАЛАДАН ҮНДIСТАНҒА ДЕЙIН...

Көне үндiнiң «Махабхарата» эпикалық дастанының төңiрегiнде айтылатын әңгiме көп. 18 кiтаптан құралған дастан 200 мың жол өлеңнен тұрады.

Дастан ба? Дастандар ма?

Көне үндiнiң «Махабхарата» эпикалық дастанының төңiрегiнде айтылатын әңгiме көп. 18 кiтаптан құралған дастан 200 мың жол өлеңнен тұрады. Өзiңiз шамалай берiңiз, оның ауқымы әйгiлi Гомер шалдың «Илиадасы» мен «Одис­­­­сеясынан» сегiз есе үлкен. Бiрақ көлемi осындай теле­гей теңiз екен деп, композициясы жағынан абдырап жатқан «Махабхаратаны» және байқай алмайтындығымыз анық. Ғалымдар мұны «Махабхаратаның» алғашқы нұс­­қалары бiздiң жыл санауымызға дейiнгi бiрiншi мың­жыл­дықтың басында пайда болып, бүгiнгi түр-сипатына бiздiң дәуiрiмiздiң IҮ-Ү ғасырларына ғана ие болған­ды­ғымен тү­сiндiредi. Яғни, «Махабхаратаны» мың жарым жыл бойы талмай өңделiп-қырналып жазылған дастан деуiмiзге негiз бар. Ал мұндай ұзақ уақыт жазылған дастанның, әрине, ұлы болмасқа қақысы жоқ.

Осыдан болар, үндiлiктердiң өзi «Махабхаратаны» жай ғана дастан деп атауға көп келiсе бермейдi. Олардың ойынша бұл «итихаса», яғни өткен күндердiң жер бетiнде шынымен болған оқиғаларын суреттейтiн тарих болып та­­бы­лады. Иә, « Махабхаратаның» Куру даласында болған ұлы шайқас туралы ғана баяндап қоймай, өз құрамына «Наль мен Дамаянти», «Савитри туралы баян», «Рамаяна» секiлдi көптеген эпостарды да енгiзiп алғанын ескерсек, үндiлiктердiң сөзiне бас изеуге болатын секiлдi. Қысқасы, сөзiмiздi нақ­тылай түссек, «Махабхарата» көне Үндiстанның бүкiл рухани-мә­дени болмысын көрсететiн энциклопедиялық жинақ iспеттi құндылыққа ие толағай туынды болып табылады дей аламыз.

Ендi үндiлердiң өзi « Махабхаратаны» жырмен жазылған тарих деп санайтын болса, ол тарихтың сол бiр ғасырлар қойнауында ғұмыр кешкен бiздiң бабаларымызға да қатысы бар ма деген сауалға келейiк. Өйткенi, бiз үшiн, неге екенi белгiсiз, « Махабхаратаның» мазмұнын жалаң баяндап жатқаннан гөрi осы сауалға жауап iздеген анағұрлым қызықтылау болып көрiнедi. Бәлкiм, бұл ұлы Даланың тарихын түгендеуге деген құмарлықтан болар.

 

Ақын бүйрегi кураларға бұрады

Ақын мен жыраудың бәрi Гомер шал сияқты ақиқатшыл емес. Қайсыбiр шығарма авторларының өзiнiң сүйiктi кейiпкерiнiң сөзiн сөйлеп немесе өз ұлтының сойылын соғуға бейiл танытатыны арғы-бергi әдебиет тарихында молынан ұшырасатын жайт. Әйтпесе, «Игорь жасағы туралы жырдың» түпнұсқасы түркiлiк болғаны, оны қайсыбiр орыс тақуасының уақыт өте келе өз халқының идеологиялық сұранысы тарапынан қайта өңдеп, славяндық жыр жауһары жасағаны туралы дау-дамайлы әңгiмелер шықпас едi ғой. Фердоу­­си­­дiң бүкiл ғұмырын сарп еткен «Шахнамасын» түбi түркi Махмұд Ғазнауи сұлтанның жоғары бағаламай қойғанының астарында да осындай сыр жатыр. Парсы ақыны өз дастанында Иранды, оның өткенiн көкке көтерiп, бұл елдiң батырларымен тiрескен түркi қаһармандарын жерге тұқырт­қан-ды. Ал бұл ирандықтардың iшiне майдай жаққанымен, на­мысқой Махмұдтың шамына тидi. Ата-бабасының аруа­ғын қорлап жатса қай есi дұрыс ұрпақ шамырқанбай, шам­­данбай тұра алмақ?

Иә, ақын бiткеннiң бәрi Гомер емес. Денi Фердоусидiң ар жақ, бер жағында. Гомер өз «Илиадасында» патша Агамемнонның дүниеқоңыздығын, ержүрек Ахиллдiң қаныпезерлiгiн ашық боямасыз суреттедi. Бұрса ақынның бүйрегi осыларға, өз гректерiне бұруы керек-тi. Есесiне ол Троя батыры Гекторды, оның әкесi Приамды нағыз адамгершiлiк қасиеттерге ие абзал жандар ретiнде бейнеледi. «Илиаданың» ақ пен қара бояудан ғана тұрмайтыны, керi­сiн­ше, түрлi-түстi реңктерге ие екенi – бұл Гомердiң ешкiмге бұра тартпағандығының, оның рухани кемелдiлiгiнiң айғағы. «Илиа­даның» өлшеусiз ұлы болатыны да сондықтан.

Ал «Махабхаратаның» алғашқы жырлаушысы ше? «Махабхаратаны» зерттеушiлердiң дәйектерiне жүгiнсек, ол рухани кемелдiгi жағынан Гомер қарттың деңгейiне жете алмаған сияқты. Олай деуiмiзге не себеп? Бiздiңше, дастан алғашқы сұлбасында тек Куру даласында өткен қанды шайқасты суреттеумен ғана шектелген болуы керек. Қалған оқиға-желiлер дастан мазмұнына көп кейiн, Куру даласында өткен шайқастың негiзгi себебi ұмытыла бастаған кезеңдерде кiрiктiрiлген. Әйтпесе, Құдайлардың балалары саналатын Пандавтардың шайқас басталғанға дейiн жоғары ой-сананың иелерi ретiнде дәрiптелiп, соғыс қимылдары басталған тұста алаяқтық пен қулық-сұмдықтың қыр-сырын меңгерген кәдiмгi екiаяқты пенделер ретiнде кескiнделуiн қалай түсiндiруге болады?

Иә, бұл жерде дастан мазмұнын қысқаша баяндай кету керек. Болмаса бiздiң не туралы әңгiме қылып отырғанымыз «Махабхарата» мазмұнынан хабарсыз көп оқырман үшiн түсiнiксiз болып қалуы мүмкiн.

Дастанда ұлы Бхаратаның (Үндiстанның көне атауы) ұрпағы саналатын ағайынды Кауравтар мен Пандавтардың өзара таққа таласы, билiк үшiн жүргiзген соғыстары баян­далады. Алғашқыда қаншалықты қаһармандар болғанымен Пан­давтар қуғынға ұшыраған. Бiрақ олар қуғында жүрiп те бiраз елдi жаулап алады, жеке патшалық құру мүмкiндiгiне қол жеткiзедi. Дегенмен осы патшалықты Пандавтардың үлкенi Юдхиштхира құмар ойын ойнап отырып, Кауравтардың алғашқысы Дурьодханаға ұттырып қояды. Бұл жолы Дурьодхананың әкесi Дхитараштра ұттырған патшалықтарын бауырының балаларына қайтарып бергiзге­нi­мен, келесi бiр ойын үстiнде Юдхйштхира өткендегi қате­лiгiн тағы қайталап, тек патшалық емес, әйелiнiң үстiндегi киiмiне дейiн қарсыласына шешкiзiп беретiндей халге жетедi. Осылайша Пандавтар ойын алдындағы келiсiм бойынша он үш жыл ел тiршiлiгiне араласпай саяқ өмiр сүруге мәжбүр бола­ды. «Махабхарата» ағайынды Пандавтардың Каурав­тар­дан осы он үш жылдан кейiн өздерiне тиесiлi билiктерiн қайтарып алу үшiн жүргiзген соғыстарын зерлеген.

Егер дастанның соғыс басталған тұсына дейiн Пандавтар қуғын-сүргiнде жүрген ақжарқын, кеңпейiл жандар ретiнде суреттелсе, дәл осы жерден бастап жыршының немесе жыршылардың оларға деген көзқарасы өзгергенi байқалады. Жоғарыда айтқанымыздай, бұлай болуына не себеп?

Дастанды һәм Үндiстан тарихын зерттеушiлер эпостың мұндай кiлт бұрылуын Куру даласында болған соғыстың себебi, эпос айтатындай, ағайындылардың өзара қырғи-қабақ қарым-қатынасында емес, тiптi басқа жақта жатқандығымен түсiндiредi. Ғалымдардың айтуынша, Куру даласында болған алапат шайқас бұған дейiн Үндiстанға бiздiң Каспий мен Орал тауы маңынан қоныс аударған арийлердiң (б.д.д. II мың­­­жылдық ортасы) өздерiнiң соңын ала жеткен түркi-моң­ғол нәсiлдес халықтармен болған азаттық жолындағы соғы­сын суреттейтiн көрiнедi. («Три великих сказаний древней Индии», Москва, 1978 жыл, 9-бет). Мiне, алғашқы нұсқада соғыстың осы жағына көбiрек назар аударылған сыңайлы. Яғни, жергiлiктi жыршы басқыншылардың iс-қимылын барынша мiнеп-сынап баққан. Жаулап алу­шы­­лардың қаһармандарын алаяқ, сұм адамдар ретiнде бей­­не­леуге тырысқан. Бiрақ уақыт өз дегенiн iстемей тұр­майды. Жаулап алушы Пандавтар да жергiлiктi халықпен уақыт өте келе қоян-қолтық араласып, ақыр соңы көптiң iшiн де дiлiмен һәм тiлiмен қоса құмға сiңген жауын тамшы­ла­рындай жұтылып кеттi. Арттарына жергiлiктi халық қойған «боз», «сары» деген лақап аттарын ғана қалдыра алды («пан­ду» сөзi санскриттен «сары» деп аударылады).

Жоқ, бiз қателескен секiлдiмiз. Олар « Махабхарата» се­­кiлдi ұлы дастанның бүгiнгi толық мазмұнында дүниеге ке­луiне ықпал ете алмағанымен, оның алғашқы нұсқасына, түпнұсқаға түрткi бола бiлдi.

Алғашқы нұсқаны жырлаған ақындай емес, кейiнгi жыршылар «сарыларды» басқыншылар екен деп тiптi же жатсынған жоқ. Түпнұсқаның аясын кеңейтiп, жаулап алушыларға, олардың жасампаздықтарына жаңа қырынан баға бердi. Қарапайым пенде емес, Құдайлардың балаларына айналдырды. Солар боп мұңайып, солар болып қуанды.

Иә, түбi түркi ақын Захириддин Бабыр ұрпақтары Үндiстанға Тәж-Махалдай сәулет өнерiнiң қайталанбас ұлы дүниелерiн тарту етсе, олардың бiздiң жыл санауымызға дейiнгi мыңжылдық басында Үндiстанға жолы түскен бағзы жауынгер бабалары ұрпаққа «Махабхаратадай» ұлы дастанды өшпес мұра етiп қалдырды.

Солай. «Махабхаратаға» бiздiң бабаларымыз да маңдай терiн сiңiрген. Тек тер емес, қанын да.

 

«Махабхарата», Ману және ұлы Дала

«Махабхарата» тек Куру даласында болған шайқасты суреттеумен ғана шектелмейдi. Ол – жергiлiктi халық тудырған көптеген басқа аңыз-әңгiмелердiң де жиынтығы. Солардың бiрi – әлемдi қаптаған топан суға қатысты аңыз. Үндiнiң топан суға қатысы аңызы көне шумер-аккад, жебiрей нұсқаларына тым ұқсас. Бiрақ айырмашылығы да жоқ емес. Үндi аңызының басты кейiпкерi – Ману атты ғұлама. Үндiлер оны топан судан аман қалған, бүгiнгi адамзатты белiнен өрбiткен алғашқы адам санайды. Тiптi «ману» сөзiнiң өзi де санскриттен тәржiмалағанда «адам» дегендi бiлдiредi. Бiздiңше, осы үндi аңызының бiздiң Ұлы дала тарихына тiкелей қатысы бар. Ендi мұндай болжам жасауымызға не себеп, осы төңiректе ой өрбiтсек.

Халықтардың ұлы көшi-қоны соңғы үш мың жылдықта шығыстан солтүстiк-батыс һәм оңтүстiк-батысқа бiрнеше рет орын алғаны тарихтан жақсы белгiлi. Солардың бiрi Орта Азиядан, Орал тауының етегiнен, Сарыарқадан, Әмудария мен Сырдарияның бойынан көшкен арийлер екенi де мәлiм. Олар алдымен кiшi Азияға қоныстанса, кейiнi­рек сол жерден екi тарапқа – Үндiстанға һәм Еуропаға бағыт түзедi. Үндiстанда жергiлiктi халық дравидтермен шайқас жүргiзе отырып, өздерiнiң жаңа отандарын тапты. Әрине, олар бұл жерлерге тек жаңа қоныстанушылар санатында ғана емес, тың сипаттағы мәдениеттiң өкiлдерi ретiнде де келген болатын. Олардың өз аңыз-жырлары, өткенiнен сыр шертетiн шежiрелерi болды. Мiне, осы шежiреде айтылатын топан су туралы аңызды олар өздерiнiң байырғы отанынан – бүгiнгi кең-байтақ қазақ даласынан алып кеткен-дi. Ендi бiз Ұлы дала үшiн көзi жабылып қалғандай сезiлетiн осы аңыз-бұлақтың қай өңiрде, қай жерде алғаш атқылағанына аздап зер салайық.

Ортағасырлық энциклопедист ғалым Бируниде (973-1050 ж.ж.) мынандай дерек бар: «Қимақтар елiнде (қазiргi Қазақстан территориясы – ред.) Манқұр деп аталатын тау кездеседi. Алыстан қарағанда өзi төңкерiлiп жатқан алып қалқанға ұқсайды. Осы жерде тұщы судың сарқылмас бұлақ көзi бар. Тұтас әскери қосын су iшсе де ернеуi бiр елi төмендемейдi. Бұлақ маңында Тәңiрге сыйынып жүгiнген адамның аяқ, қол, тiзесiнiң бедерлерi, сәби iзi мен есек тұяғының таңбалары сақталған. Осы арадан өткен түркi-оғыздар оларға сыйынып, тәуеп етедi» (С.М.Ақынжанов, «Кипчаки в истории средневекового Казахстана», Алматы, «Наука», 1989, 154-бет).

Осы Манқұрдың қай тау екенi туралы ғалымдар арасында пiкiрталас көп. Марквортта Мыңкөлдiң бұрма­ланған атауы делiнсе, Минорский бұл тауды Орталық Қазақстанның Ұлытау жотасынан iздеу керек дейдi. Бiздiңше, екi тұжырым да қате. Өз шамалауымызда, Бируни айтып отырған Манқұрыңыз:

               Қазығұрттың басында кеме қалған,

               Ол керемет болмаса неге қалған.

               Нұх пайғамбар кемеге тиеп алып,

               Ойсылқара жануар содан қалған,

– деп келетiн жырдағы әйгiлi Қазығұрттың дәл өзi.

Иә, ұлы Даланың да топан су туралы өз аңыз-естелiгi болған. Қазығұрт туралы қазақы әфсанауи әңгiменiң шумер-аккад эпосы немесе «Тәурат» пен «Құрандағы» баяндарға ешқандай қатысы жоқ. Қатысы болмайтын себебi, олардан көп бұрын, топан суға қатысты аңыздардың алғашқысы болып дүниеге келген болатын. Тiптi, керiсiнше, «Тәурат», «Құран», шумер-аккад эпостарындағы әңгiмелердi осы ұлы Дала аңызының көшiрмелерi едi десек, көңiлге көбiрек қонатын секiлдi сезiледi.

Бұл сөзiмiздi дәлелдеу үшiн жаңағы «Манқұр» атауына лингвистикалық талдау жүргiзсек те жеткiлiктi.

Шамамызда «Манқұр» атауы «маң» және «құр» деген екi түбiрден тұрады.

Бiрiншi түбiрi үндiеуропеистика тiл ғылымы айта беретiндей «адам» деген мағынаны бiлдiрсе, екiншi түбiрiмiз Олжас Сүлейменовтiң «АЗ и Я» кiтабында қайта-қайта ауызға алынатын көне шумердiң «құр», яғни, «тау» деген сөзi. Яғни, «Маңқұрыңыз» «Манудың тауы», яки «Адамның тауы» болып шығады. Егер Манудың арий аңызындағыдай топан судың басты қаһарманы екенiн ескерсек, Маңқұрдың даңқына лайық қазақ даласында бiр ғана таудың бар екенi анық. Ол, әрине, топан суға қатысы бар делiнетiн Оңтүстiк Қазақстандағы Қазығұрт тауы. Бұл ой парықтауларынан шығатын қорытынды мынандай: алғаш осы өңiрде, арийлер арасында пайда болған аңызды кейiн олардың орнын басқан халықтар да өз жадыларынан сызып тастамаған, ұрпақтан ұрпаққа мұра етiп қалдырып отырған. Тiптi таудың байырғы арийлiк атауын бертiнгi Бируни заманына дейiн сақтап та келген. Ал қазiргi Қазығұрт атауы қазақ даласына ислам дiнi еркiндей енiп, далалық ауызекi шежiре «Құран» негiзiнде қайта реформалана бастаған кездiң жемiсi секiлдi. Көне арийлiк Ману есiмi де исламдық Нұх есiмiнiң сәлдесiн осы кездерi басына орауға мәжбүр болған.

Шығыстың софы ақыны Руми: «Бұл ғалам тау болса, бiздiң бар iс-әрекетiмiз айқай: таудағы өз айқайымыздың жаңғырығы әрдайым өзiмiзге қайтып оралады»,– дейдi. Бiздiңше, топан су туралы аңыз да дәл осы жаңғырықтың кебiн құшқандай. Кiшi Азия арқылы көне Үндiстанға, байырғы шумер-аккадқа, семит тiлдес халықтарға сiңген ол ондаған ғасырлардан кейiн өз төл топырағына жаңғырып, жаңарып қайта оралды.

Әрине, оқиғаның бұлай өрiс алуына бiз де, бiздiң бабаларымыз да кiнәлi емес. Өйткенi, шалқар теңiздi құрғатып, алып тауларды шөктiретiн ұлы Уақыт өз дегенiн бәрiбiр iстетпей тұрмайды. Бiрақ мың сандаған жаңғырықтардың арасынан өз айқайың қайсысы екенiн ажыратып алуға құмарту да қажет секiлдi.

Бiр осы жолы сондай талпыныстардың бiрiн жасап көрдiк қой деп ойлаймыз. Талпыныстан байқағанымыз – Ұлы дала мен Үндiстанның кiндiгi бiр екенiн байқататын аңыздардың да бар екенi болды. Ал аңыз негiзiнде сырт көрiнiсi ғана көмескiленген ақиқаттың жатқанын ұмытпаған және жөн. Ал ол ақиқат, түптеп келгенде бiздiң, бүгiнгi қазақтың да даңқын асқақтатар ақиқат болып шықса ше!

 

Дастан бағзы өркениеттер

тағдырынан сыр шертедi

Кiм-кiм де «Махабхаратадан» өз iздегенiн таба алатын секiлдi. Тарихшы да, өнертапқыш та, физик те, математик те, астроном мен астролог та дастанды оқып шығып, жаңалықтар ашып жатады.

Ендi сондай «жаңалықтардың» бiрнешеуiне тоқтала кеткенiмiз жөн-дей.

Дастандағы оқиғалардың бiрiнде Арджуна мен Кришна әлдебiр брахманға қайырымдылық көрсетiп, оны тамақтандыруға ниеттенедi. Бiрақ брахман өзiнiң тойымсыз екенiн ескерткен. Ол: «Менi тойындыру үшiн көп қиналуларыңа тура келедi»,– дейдi. Әрине, мұндай ескертуден қыңған батырлар жоқ. Олар брахманға: «Ненi қаласаң соны айт»,– деп салады. Ал бұл брахман кейпiне түсiп келiп тұрған от Құдайы Агнидiң өзi едi. Өз қалпына келген ол сөзден ұсталған батырларға Кхандава орманының бүкiл аңын жегiсi келетiнiн, бiрақ найзағай атқыш Индраның оған жол бермей жүргенiн айтып шағымданады. «Егер ер болып, сөздерiңде тұратын болсаңдар, маған Кхандава орманын өртеп, iшiндегi аң-құсын түгел үйiтiп жеуге көмектесiңдер» деген. Амалы қалмаған батырлар оның өтiнiшiн қалай болсын қанағаттандыруға ниеттенедi. Бiрақ бұлардың қарапайым қаруының Индраның нөсер жаңбыр жаудыратын жай оттарын қайтаруға мүмкiндiгi жоқ-ты. Мұндай шарасыздықтың жолын кесуге Агни Құдайдың көмегi тидi. Ол су Құдайы Варуннан Арджунаға үздiксiз атылатын ғажайып қару, Кришнаға дәл тиетiн шоқпар мен мүлтiксiз кесiп түсетiн семсер алып бередi.

От Құдайы орманға өрт қойғанда, Индра оны өшiру үшiн орман үстiне бұлттарын қуғанмен, Арджуна өзiнiң үздiксiз атылатын ғажайып қаруының күшiмен олардың бiрде-бiрiн орман үстiнен өткiзбей қояды. Ал өрт шыққан алғашқы кезеңде орманнан саңылау тауып қашып шықпақ болған аңдарды бiрде-бiрiн сау жiбермей Арджуна мен Кришнаның қырғаны және бар. Осылайша, батырлар от Құдайына аңсызда берген уәделерiн толық орындап шығады.

Ендi ойланып көрейiкшi, осындағы бұлт қуатын «ғажайып қару» дегенiмiз қандай қару? Адамзат баласы ХХ ғасырда ғана бұлтты зымыранмен атып ыдыратуға қол жеткiзген жоқ па? Әлде сонау ғасырларда-ақ адам ақыл-ойының осындай қару-жарақ жасауға қабiлетi жеткенi ме? Қалай десек те, ХХ ғасыр жаңалығының бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi 1 мыңжылдықтың басында пайда болған дастанда жүргенi ғажап-ақ.

Мiне, дастандағы осындай ғажайып тұстар бүгiнгi ғалымдарға «Махабхарата» жер бетiнен жойылып кеткен бағзы өркениеттер туралы хабарлар жиынтығы деген пiкiрдi де жиi-жиi айтқызып жүр.

Солардың тағы бiрi – жойқын жою күшi жағынан қазiргi атом бомбасынан бiрде кем түспейтiн астравидья деп аталатын тылсым қарулар жайлы әңгiме. Олардың iшiндегi ең құдiреттiсi «брахмаширас» деп аталады. Бұл қаруды Курадағы соғыс кезiнде қолдарынан келгенше екi жақ та пайдаланбауға тырысады. Өйткенi, «брахмаширасты» басқа бiр зеңбiрек қаруынан атып түсiруге мүмкiндiк бар, бiрақ ол жарылып түскен жерге он екi жыл бойы жаңбыр атаулы жаумақ емес. Ел қуаңшылықтың азабын тартады. Ал қарудың өзi жарыла қалса, жарылыс тудыратын толқын­ның жолында тұрған адам атаулының денесiн жидiтiп, жандырып жiбередi. Қысқасы, «Махабхаратаның» «брах­маширасын» бүгiнгi ядролық қару мен напалм бомбасының құ­дiретiне ие сұмдық қару дей беруiңiзге болады.

Ендi ойланып көрейiкшi, бұл өткен заман өркениеттерiнiң техника жетiстiктерiнен шағын мәлiметтер ме, әлде ақын қиялынан шыққан көрiпкелдiк пе?

Иә, қалай жауап берсеңiз де қисынға келетiн сияқты.

Қысқасы, «Махабхарата» – өткендi жырлау арқылы бо­ла­шақты болжаған кемел дастандардың қас бiрегейi. Ол соғысты, қантөгiстi айыптайды. Ол ХХI ғасырда адамзат бала­сын ойландырып отырған проблемаларды алға тартады. Яғни, адамзат баласы барда «Махабхарата» да бiрге жасай бермек.

Ал осындай дастанның дүниеге келуiне өз баба­ла­ры­мыздың мұрындық болғаны – бiз, қазақ баласы үшiн үлкен мақтаныш болуы керек. «Махабхарата» жайлы қысқаша әңгi­ме барсында осыны айтқымыз келдi.

2005 жыл.

Әмiрхан Балқыбек, «Қасқыр құдай болған кез»