Көңіл күй – бұл сіздің өміріңізге, мінез-құлқыңызға, ойлауыңызға және денсаулығыңызға әсер ететін ең көп таралған және маңызды психологиялық құбылыстардың бірі. Бұл адамның күйі ғана емес, бұл биологиялық, әлеуметтік, мәдени, жеке және белгілі бір жағдайларға байланысты күрделі процесс. Көңіл күй бір сәтте өзгеріп немесе ұзақ уақыт сақталуы мүмкін. Ол оң немесе теріс, тұрақты немесе тұрақсыз, т.б. болуы мүмкін, деп хабарлайды El.kz ақпарат агенттігі.
Бірақ адам психологиясы тұрғысынан көңіл күй дегеніміз не? Ол қалай пайда болады және оны қалай өлшейді? Оны қандай факторлар қалыптастырады және оны басқаруға бола ма? Көңіл күйіңізді қалай көтеруге болады және бұл сіздің әл-ауқатыңыз үшін неге маңызды? Осы және басқа сұрақтарға осы мақалада жауап беруге тырысамыз.
Көңіл күй – бұл белгілі бір нәзіктікпен (оң немесе теріс), қарқындылықпен (күшті немесе әлсіз) және ұзақтығымен (қысқа немесе ұзақ) сипатталатын адамның жалпы эмоционалды жағдайы.
Көңіл күйді әртүрлі әдістермен өлшеуге болады: өзін-өзі бақылау, өз-өзіне есеп беру, мінез-құлық пен мимиканы бақылау, психофизиологиялық өлшемдер (мысалы, жүрек ырғағы, қан қысымы, гормон деңгейі), психометриялық сынақтар (ең танымалы Брэдберн көңіл күй шкаласы, Хейвенс дифференциалды шкаласы, Зунг мазасыздық шкаласы). Алайда бұл әдістердің ешқайсысы дәл және объективті емес, өйткені көңіл күй – көптеген факторға тәуелді субъективті және күрделі психологиялық құбылыс.
Көңіл күйді әртүрлі критерийлер бойынша жіктеуге болады. Ең жиі қолданылатын критерийлердің бірі – көңіл күйдің нәзіктігі, яғни оның оң немесе теріс болуы. Осы критерий бойынша екі негізгі көңіл күй түрін ажыратуға болады: оң және теріс.
Позитивті көңіл күй – бұл қуаныш, рахат, оптимизм, ынта, қанағаттану, ризашылық.
Теріс – бұл қайғы, мазасыздық, тітіркену, кінә, қорқыныш, ашулану күйі.
Алайда адамның көңіл күйінің нәзіктігі оны сипаттауға болатын жалғыз өлшем емес. Тағы бір маңызды параметр – қарқындылық, яғни күш немесе тереңдік. Осы өлшем арқылы көңіл күйдің төрт деңгейін ажыратуға болады: әлсіз, орташа, күшті және экстремалды.
Әлсіз көңіл күй – бұл адам эмоционалды тәжірибені әрең сезінетін немесе олар өте үстірт және байқалмайтын жағдай.
Орташа – адам орташа эмоциялар мен сезімді бастан кешіретін немесе олар өте жарқын және айқын болатын жағдай.
Күшті болған кезде адам қарқынды немесе терең эмоциялар мен сезімді бастан кешіреді.
Ал экстремалды көңіл күй – бұл адам шамадан тыс эмоционалды күйді бастан кешіретін, бақыланбайтын жағдай.
Адамның көңіл күйін оның мазмұны немесе сапасы бойынша жіктеуге болады.
қуанышты: бақыт, қуаныш, мейірім, махаббат;
қайғылы: қайғы, сағыныш, жалғыздық;
мазасыз: мазасыздық, қорқыныш, үрей, сенімсіздік;
ашуланшақ: ашуланшақтық, агрессия, көңілсіздік;
кінәлі: кінә, ұят, өкіну, өзін-өзі сынау;
босаңсыған: тыныштық, байыппен әрекет ету;
қызықсыз: апатия, немқұрайлылық, көңілсіздік;
шығармашылық: шабыт, шығармашылық және т.б.
Бұл көңіл күй түрлерінің толық тізімі емес – бөлшегі ғана. Шындығында, адам бір уақытта бірнеше эмоцияны қатар сезінгенде және бір эмоциядан немесе сезімнен екіншісіне ауысқанда аралас көңіл күйді сезінуі мүмкін.
Көңіл күй – кездейсоқ немесе ерікті құбылыс емес, ішкі және сыртқы деп екі топқа бөлуге болатын көптеген фактордың жұмысы мен өзара әрекеттесуінің нәтижесі.
Ішкі факторлар адамның өзіне, оның биологиялық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты:
Генетикалық: мысалы, кейбір адамдардың миында серотонин (бақыт гормоны) немесе допамин (Рахат гормоны) деңгейі жоғары болады, мұндай адамдар оң көзқарасқа бейім келеді. Басқаларында бұл гормондардың деңгейі төмен немесе кортизолдың (стресс гормоны) деңгейі жоғары болуы мүмкін, олар өз кезегінде негативизм мен пессимизмге бейім келеді.
Физиологиялық: адам ағзасының физикалық жағдайына, оның денсаулығына және әртүрлі жүйелердің жұмысына байланысты. Мысалы, ұйқының тұрақсыздығы, дұрыс тамақтанбау, ауру, шаршау, ауырсыну және т.б. теріс көзқарасты тудыруы мүмкін. Сол секілді дұрыс ұйқы мен тамақтану, денсаулыққа көңіл бөлу, демалыс адамның нашар көңіл күйін көтеруі мүмкін.
Психологиялық: адамның психикасына, оның жеке қасиеттеріне, құндылықтарына, көзқарастарына, сенімдеріне, эмоцияларына, сезімдеріне және т.б. байланысты. Мысалы, оптимистік көзқарастағы адам қиын жағдайда да өмірдің жағымды жақтарын көруге бейім. Өзін-өзі бағалау, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тану және өзін-өзі танудың басқа аспектілері де адамның көңіл күйіне әсер етеді.
Сыртқы факторлар адамның қоршаған ортасына, оның әлеуметтік және мәдени өмір сүру жағдайларына байланысты. Оларға мыналар жатады:
Ситуациялық: өмірде болатын нақты оқиғаларға немесе жағдайларға байланысты. Айталық, сәттілік немесе сәтсіздік, жұмыстағы мақтау немесе сын, сыйақы немесе жаза, қуаныш немесе қайғы және т. б. эмоциялардың адам үшін маңыздылығына қарай көңіл күйде әртүрлі ауытқу болуы мүмкін.
Әлеуметтік: адамның басқа адамдармен қарым-қатынасына, оның әлеуметтік мәртебесіне, рөлдеріне және қарым-қатынастарына байланысты. Мысалы, жұмыстағы қолдау немесе жанжал, достық немесе араздық.
Мәдени: адамның белгілі бір мәдениетке, оның құндылықтарына, нормаларына, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына жақындығына байланысты: дін немесе идеология, мереке немесе жұмыс күні, сән немесе стиль және т.б.
Сонымен, көңіл күй – бұл көптеген факторға байланысты күрделі физикалық және психологиялық құбылыс. Алайда бұл оны өзгерту мүмкін емес дегенді аңғартпайды. Керісінше, сіз оған әртүрлі тәсілдер арқылы әсер ете аласыз деген сөз.
Жақсы көңіл жанның тыныштығы ғана емес. Оның сіздің жалпы күйіңіз үшін мыңызы зор:
Денсаулықты жақсартады. Жақсы көңіл күй ағзадағы эндорфиндердің (қуаныш гормондары) және иммунитетті күшейтіп, стресті төмендететін, ауырсынуды жеңілдететін тағы да басқа пайдалы заттардың бөлінуіне әсер етеді.
Ойлауды жақсартады. Бұл мидың сол жақ жарты шарының белсенділігінің артуына ықпал етеді (логика, сарап, жауапкершілік), бұл есте сақтау қабілетін, зейінін және т.б. жақсартады.
Мінез-құлықты жақсартады. Басқа адамдармен және өзіңізбен қарым-қатынасыңызды жақсартатын жағымды қасиеттердің (мысалы, мейірімділік, жомарттық, адалдық, жауапкершілік және т.б.) көрінуіне ықпал етеді.
Егер сіз көңіл күйіңізді көтергіңіз келсе, мамандардың мына кеңестерін қолданып көріңіз:
Көңіл күйіңіздің нашар болуының себептерін талдаңыз. Оған не себеп болғанын түсінуге тырысыңыз: оған қандай факторлар, эмоциялар мен сезімдер әсер етті, сіз оларды қалай бағаладыңыз, оларға қалай жауап бердіңіз. Бұл сіздің көзқарасыңызды түсінуге және оны бақылауға алуға көмектеседі.
Өз ойларыңызды өзгертіңіз. Көңіл күйдің түсуіне әсер еткен жағдайға басқа жағынан: шынайы, оптимистік көзқараспен қарап көріңіз. Бұл жағдайға деген көзқарасыңызды өзгертуге көмектеседі, сонан соң көңіл күй де жақсарады.
Мінез-құлықты өзгертіңіз. Сізге жағымды эмоциялар сыйлайтын нәрсені жасауға тырысыңыз: сүйікті ісіңізбен айналысыңыз, жақын достарыңызбен сөйлесіңіз, балаңызбен ойнаңыз, музыка тыңдаңыз, фильм көріңіз және т. б. Бұл сізді проблемалардан алшақтатуға және көңіл күйіңізді көтеруге көмектеседі.
Денеңізді шынықтырыңыз. Жеткілікті дәрежеде ұйықтаңыз, дұрыс тамақтаныңыз, спортпен шұғылданыңыз, массажға барыңыз және т.б. Физикалық белсенділік сіздің әл-ауқатыңыз бен көңіл-күйіңізді жақсартуға көмектеседі.
Егер сіз күйзелісте жүрсеңіз, онда психологтың кеңесіне жүгінген жөн.