Халықаралық кинология федерациясының (FCI) Бас комитеті қазақ тазысын ресми ит тұқымы деп тану туралы алдын ала шешім қабылдады және Қазақстанның тұқым стандартын ұстаушы мәртебесін бекітті.
Бұл шешім тазының халықаралық деңгейде қазақ итінің тұқымы ретінде толық танылуы алдындағы шешуші әрі соңғы кезең болып отыр, деп хабарлады Қазақстан президентінің іс басқармасы.
2022 жылы Тоқаев Президент істері басқармасына қазақ ит тұқымдарын сақтау, сондай-ақ оларды халықаралық деңгейде тану мәселесін шешуді тапсырған болатын.
Еліміздегі Генетика және физиология институтының ғалымдары тазы тұқымының генетикалық құрылымын зерттеді. Ғылым және жоғарғы білім министрлігінің мәліметінше, тазы ит тұқымының генетикалық құрылымы осы уақытқа дейін зерттелмеген.
Талдау нәтижесі тазы тұқымының генетикалық әртүрлілігі жоғары, ал инбридинг деңгейі төмен, бірегей ерекше тұқым екендігін көрсетті. Бұл тұқымның генетикалық әлеуеті, әсіресе, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда көбірек байқалады, ал Солтүстік өңірде сәйкесінше аз екені анық. Зерттеу нәтижесінің ең қызықты жаңалықтардың бірі – тазы ежелден келе жатқан, әрі филогенетикалық тарихта берік орын алған тұқым екені. Сондай-ақ тазы тұқымының популяциясы 50 шақты ұрпақ бұрын генетикалық тұрғыдан тығырыққа тіреліп, жойылып кету қаупі төнгені анықталды, - дейді биология ғылымдарының кандидаты, профессор Бақытжан Бекманов.
Қазақстанның ұшы-қиырсыз кең даласында қалыптасқан, қазақ халқының тұрмысы мен мәдениетінің ажырамас бөлігіне айналған бірегей ит тұқымы – тазы. Бұл иттер тек аңшылықта ғана емес, қазақтың ұлттық болмысында, тарихында және руханиятында ерекше орын алады. Тазы қазақтың дәстүрлі мәдениетінің, дүниетанымының және өмір салтының бір бөлшегі болып табылады, сондықтан оны ұлттық құндылық ретінде қабылдап, сақтау – әр қазақтың парызы.
Қазақ халқы үшін тазының орны ерекше. Тіпті оны жеті қазынаның қатарына қосқан. Тазы аңшының серігі ғана емес, оның сәні де болған. "Жүйрік ат, ұшқыр тазы, алғыр бүркіт" қашаннан қазақ үшін құнды болған.
Тазының сыртқы ерекшеліктері мен мінезі
Тазының дене бітімі ерекше үйлесімділік пен икемділікті көрсетеді. Оның денесі ұзын әрі арық, бірақ бұлшық еттері жақсы дамыған. Бұл иттің дене құрылысы оны өте шапшаң және төзімді етіп көрсетеді. Тазы иттерінің жүні қысқа және жылтыр, бұл оның дене температурасын реттеуге және ұзақ уақыт бойы жүгіргенде денесінің қызуын сақтауға көмектеседі. Құйрығы ұзын, ирек болып келеді, бұл оның сымбаттылығы мен эстетикалық әсемдігін айқындайды. Тазының құлақтары салбырап тұрады, ал көзі өткір, ақылды және өте сезімтал.
Мінез-құлқы жағынан тазы иттері өте сезімтал, интеллектуалды қабілеті жоғары, иесіне адал, әрі адамдармен оңай тіл табысады. Тазының аңшылық инстинктері өте жақсы дамыған, бұл иттер көріп аңды қуып жету және оны шапшаң ұстап алу қабілеттерімен ерекшеленеді. Тазы иттері қасқыр, түлкі, қоян және басқа да жабайы аңдарды аулауда өзінің шеберлігімен атақты. Сонымен қатар, олардың аңшылықтағы қабілеттері тек жылдамдығында ғана емес, аңды ұстап алу стратегиясында да көрінеді. Тазы иттері тек аңшының көмекшісі ғана емес, олардың серігі, досы және қорғаушысы ретінде де танымал.
Тазы итінің тарихы қазақ халқының тарихымен тығыз байланысты. Ежелден бері тазы қазақ қоғамында маңызды орын алған. Бұл иттер тек аңшылықтың ғана емес, сонымен қатар қазақтың дәстүрлі өмір салтының, мәдениетінің және руханиятының да бір бөлігі болған. Қазақтың дәстүрлі аңшылығында, әсіресе қыран құс пен тазы иттермен аң аулау ерекше орын алған. Бұл аңшылық түрі қазақтың табиғатпен, кең дала өмірімен үйлесімді өмір сүруінің көрінісі болып табылады.
Тазы иттері қазақ халқының күнделікті өмірінде де маңызды рөл атқарған. Олар үйдің қорғаушысы, малды күзетуші ретінде қызмет еткен. Сонымен қатар, қазақтың бай тарихы мен мәдениетіндегі жырлар, аңыздар мен дастандарда да тазы иттері жиі кездеседі. Атақты жыршы-жырауларымыздың жырларында тазы иттері батырлармен бірге шайқасқа шыққан, олардың адалдығы мен батылдығы жырға арқау болған.
Тазының түрлері
Қазақстанның әртүрлі аймақтарында тазы иттерінің бірнеше түрлері қалыптасқан. Әр аймақтың табиғи-климаттық ерекшеліктеріне сәйкес тазы иттерінің сыртқы түрі мен мінез-құлқында да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Кейбір аймақтарда тазы иттері ұзын, жіңішке және өте жеңіл келеді, ал басқа аймақтарда бұл иттер қалың және күшті болып өседі. Бұл ерекшеліктер олардың жергілікті климаттық жағдайларға бейімделуіне байланысты қалыптасқан.
Мысалы, Қазақстанның батыс аймақтарында өсірілетін тазы иттері күшті әрі төзімді келеді. Олар көбіне далада, ашық кеңістікте аң аулау үшін пайдаланылған. Олардың дене құрылысы кең далада ұзақ қашықтықта жүгіргенде төзімді болуға бейімделген. Ал Қазақстанның оңтүстігінде өсірілетін тазылар салыстырмалы түрде жеңіл әрі жылдам келеді, бұл оларды таулы аймақтарда және қиын жерлерде аң аулауға ыңғайлы етеді.
Тазы тұқымын сақтау және оның тазалығын қамтамасыз ету үшін бүгінгі таңда Қазақстанда бірнеше арнайы орталықтар, клубтар мен асыл тұқымды иттерді зерттеу институттары жұмыс істеуде. Бұл ұйымдар тазы тұқымын сақтап қалу үшін үлкен жұмыс атқарып, олардың генетикалық ерекшеліктерін зерттеу, сақтау және келесі ұрпаққа жеткізу мақсатында еңбек етуде. Сонымен қатар, тазы иттерін халықаралық деңгейде таныту үшін көрмелер мен жарыстар ұйымдастырылып келеді.
Танымал тұлғалардың тазы иттері
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев тазы иттерінің ұлттық құндылық ретінде маңыздылығын жиі атап өтеді. Оның өзінде де таза қанды тазы иті бар екені белгілі. Президент тазыны қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі ретінде көріп, оның болашағы үшін ерекше алаңдайды. Қасым-Жомарт Тоқаев тазы иттерін сақтау және қорғау бойынша бірқатар бастамалар көтеріп, ұлттық деңгейде осы мәселені назарда ұстауды тапсырған.
Әлемге әйгілі қазақстандық әнші Димаш Құдайберген де өзінің тазы итімен мақтанады. Ол тазыны өз елінің рухани мұрасының бір бөлігі ретінде көріп, оны насихаттауға белсене қатысуда. Димаш өзінің әлеуметтік желілерінде тазы иттерімен түскен суреттерін жиі бөлісіп, олардың ерекшеліктерін кеңінен насихаттайды. Бұл арқылы ол тек тазы тұқымын ғана емес, бүкіл қазақ халқының мәдениетін әлемге танытуға өз үлесін қосып келеді.
Қазақстанда тазы иттерін ұстау дәстүрі көптеген танымал тұлғалар арасында да кең тараған. Бұл тек мемлекеттік қайраткерлер мен өнер адамдары ғана емес, спортшылар, жазушылар, және қоғам қайраткерлері де тазы итіне ерекше көңіл бөледі.
Мәселен, атақты палуан, бірнеше халықаралық жарыстардың чемпионы Бейбіт Ыстыбаев өзінің тазы итін ұлттық құндылық ретінде қабылдайды. Ол иттің адалдығы мен аңшылық қабілеттерін жоғары бағалайтынын үнемі айтып жүреді.
Қазақтың белгілі жазушысы Әбіш Кекілбаев өзінің шығармаларында қазақтың ұлттық мұраларын бейнелегендей, өмірде де тазы иттерін ерекше құрметтеген. Оның тазысы шығармашылықтың бір көзі болып, жазушының өміріндегі орны ерекше болған.
Әйгілі кинорежиссер Ермек Тұрсынов та өзінің кинофильмдерінде қазақ мәдениеті мен дәстүрлерін насихаттаумен қатар, тазы иттерінің де бейнесін жиі көрсетеді. Оның фильмдерінде тазы иттері тек фон емес, олар қазақтың рухани өмірінің бір бөлшегі ретінде көрініс табады.
Тазы иттерінің қазіргі жағдайы олардың санының азайып бара жатқанын көрсетеді. Кеңес дәуірі кезінде бұл иттерді жаппай қырған кезеңдер болды, бұл олардың тұқымын қатты сиретіп жіберді. Осыған байланысты тазы тұқымын сақтау және оның санын көбейту мәселесі бүгінгі күні аса маңызды болып отыр. Қазақстандағы табиғатты қорғау ұйымдары мен мемлекеттік мекемелер тазы иттерін сақтау, оларды көбейту және ұлттық деңгейде насихаттау бойынша бірқатар шараларды жүзеге асыруда.
Қазіргі уақытта тазы иттері тек Қазақстанда ғана емес, сондай-ақ шетелдерде де қызығушылық тудыруда. Қазақстандық тазы иттері халықаралық көрмелерде және жарыстарда жиі қатысып, жоғары марапаттарға ие болып жүр. Бұл қазақ халқының ұлттық құндылықтарын халықаралық деңгейде танымал етуге септігін тигізуде.
Тазы тұқымын сақтау және қорғау мақсатында Қазақстанда бірқатар ұлттық бастамалар қолға алынуда. Мысалы, тазы иттерінің генетикалық базасын құру және оларды асылдандыру бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Сонымен қатар, тазы иттерін сақтау мақсатында арнайы мемлекеттік бағдарламалар жасалуда, бұл бағдарламалар арқылы тазы тұқымының генетикалық қорын сақтау, көбейту және ұлттық мұра ретінде қорғау көзделіп отыр.
Тазы иттерін қорғау бойынша қоғамдық ұйымдар да белсенді жұмыс істейді. Олар тазы тұқымын насихаттау, тазы иттерінің таза қанды болуын қамтамасыз ету, және оларды ұлттық деңгейде қорғау мақсатында көптеген іс-шаралар өткізеді. Бұл ұйымдар арқылы тазы иттерінің маңыздылығын халық арасында кеңінен насихаттау, және олардың санын арттыру бағытында үлкен жұмыстар атқарылуда.
Тазы итінің бейнесі қазақтың әдебиеті мен өнерінде де ерекше орын алған. Қазақтың атақты ақындары мен жазушыларының шығармаларында тазы иттері жиі кездеседі. Олар бұл иттерді тек аңшының серігі ғана емес, адамгершілік пен адалдықтың символы ретінде де бейнелеген. Мысалы, қазақтың атақты ақыны Абай Құнанбайұлы өз шығармаларында тазы итінің ерекше қасиеттерін жырлаған.
Сонымен қатар, қазақтың халық әндері мен күй-жырларында да тазы иттері туралы әндер мен аңыздар бар. Бұл шығармаларда тазы иттерінің батырлықтары, адалдықтары, және олардың адамға деген ерекше қатынастары суреттелген. Қазақ өнерінде тазы иттері тек ұлттық мәдениетіміздің бөлігі ғана емес, сонымен қатар рухани құндылықтардың, табиғатпен үйлесімді өмір сүрудің, және қазақ халқының ерекше дүниетанымының көрінісі ретінде де маңызды.
Қазіргі уақытта тазы иттері тек аңшылықта ғана емес, сондай-ақ қалалық өмірде де үлкен сұранысқа ие. Қазақстанның көптеген қалаларында тазы иттерін ұстау сәнге айналып отыр. Бұл иттер тек қана әсемдігімен ғана емес, сондай-ақ олардың иесіне деген адалдығымен, сабырлы мінезімен және жоғары интеллектуалды қабілеттерімен де ерекшеленеді.
Тазы иттерін қазіргі қоғамда ұстау, әсіресе, қалалық өмірде, иттердің дене шынықтыруы мен денсаулығын сақтау үшін арнайы жағдайлар жасауды талап етеді. Тазы иттеріне күнделікті ұзақ серуендеу, физикалық белсенділік қажет, себебі олар табиғатынан өте белсенді және қозғалысты сүйетін иттер болып табылады. Қазақстандағы кейбір қалаларда арнайы тазы иттері үшін жаттығу алаңдары, серуендеу жолдары ұйымдастырылған.
Тазы иттерінің тәрбиесі
Тазы иттерін тәрбиелеу ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бұл иттер өте зияткерлік болғандықтан, оларды үйрету кезінде шыдамдылық пен байсалдылық қажет. Тазы иттері табиғатынан өте тәуелсіз, сондықтан оларды күштеп үйрету тиімсіз. Оларға мейіріммен, түсіністікпен қарау қажет, оларды қорқытуға немесе жазалауға болмайды. Тазы иттері тек өз иесіне ғана сенеді, сондықтан иесімен тығыз эмоционалды байланыс орнату өте маңызды.
Тазы иттеріне қамқорлық жасау, олардың денсаулығын сақтау да аса маңызды. Оларға дұрыс тамақтану, ветеринарлық бақылау және физикалық белсенділік қажет. Сонымен қатар, тазы иттерінің жүніне ерекше күтім қажет емес, себебі олардың жүні табиғи түрде таза болып келеді. Тазы иттерін күтіп-баптау олардың өмір сүру ұзақтығын арттырып, денсаулығын нығайтады.
Түйін: Тазы – қазақ халқының ерекше мақтанышы, ұлттық мәдениетіміздің бір бөлшегі. Оның аңшылық қабілеттері, адалдығы, және адамға деген ерекше қатынасы ғасырлар бойы қазақтың сенімді серігі болып келген. Бүгінгі күнде де тазының маңыздылығы артып келеді, оны сақтау және қорғау – біздің ортақ міндетіміз. Әрбір қазақ тазының қадір-қасиетін түсініп, оны болашақ ұрпаққа жеткізуге атсалысуы керек. Тазы иттері қазақтың ұлттық байлығы, оны бағалай білу, сақтау және көбейту – біздің парызымыз.
Бұл мақала арқылы біз тазы иттерінің тарихы, олардың қазіргі жағдайы және болашағы туралы түсінігімізді кеңейттік. Тазы иттерін сақтау және қорғау мәселесі ұлттық деңгейде қолға алынған маңызды бастама болып табылады. Әрбір қазақ азаматы тазы иттерінің маңыздылығын түсініп, оларды болашақ ұрпаққа жеткізуге үлес қосуы керек. Тазы иттері – біздің ұлттық қазынамыз, оны сақтау және бағалау – біздің ортақ міндетіміз.