Қазақ жеріндегі тарихи ескерткіштер, қасиетті мекендер, сакральді орындар жайлы зерттеулер жылдан жылға толығып келеді. Сондай бір зерттеулердің бірін сіздерге ұсынсақ деген ойдамыз. Аталмыш мақалада Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жүргізген Қазақстандағы киелі жерлер географиясының объектілерін зерттеу тарихы яғни, жылжымайтын мұра ескерткіштері жайлы болмақ.
ХХ ғасырдың соңы – ХХІ ғасырдың басы әр түрлі қарым-қатынастарда бірегей болып табылатын уақыт өлшемі. Әсіресе біздің еліміз бен оның ішінде оның рухани мәдениеті үшін бұл баға жетпес құндылық. Тоталитарлық тәртіп өткенге кетті, қазіргі кезде әлемдік өркениет жетістіктеріне кең қолжетімділік ашылды. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдеріндегі сыннан өткен рухани әлемді зерттеудегі жаңа тұжырымдамалық тәсілдер Қазақстан ғылымында да дамып келеді. Ғылыми білімнің осындай жаңа салаларының бірі киелі (қасиетті, құдіретті) география болып табылмақ.
Оның дамуы адамдардың өз өміріндегі рухани өлшем қажеттілігімен, олардың оны жоғары, киелі мағынамен үндестіруге ұмтылысымен байланысуы сөзсіз. Сондықтан да ненің сакральді екендігін түсуну, қоғамның рухани жаңғыруында киелі географияның рөлін анықтау, киелі жер орындардың жүйелерін құрылымдау қағидаттарын жасау маңызды.
Бұл үшін, бәрінен бұрын, түсінікті-санаттық мәселе аппаратын айқындап алу қажет. Заманауи қоғамда «киелі орындар», «сакральдік», «сакральді кеңістік» сияқты маңызды түсінік талдауларында тақырыптың үлкен танымалдылыққа ие болуына қарамастан, едәуір әр түрлілік байқалуда. Бұл қоғамдық танымды құрылымдауда олардың құндылығын сөзсіз төмендетеді. Жоғарыда аталған дефинициялар, анықтамалар түсінігі үшін негізгі қайнар көзі ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбегі болып табылады. Біреулері сакральдылықты діни мәдениетпен, мистикалық қасиеттермен байланыстырады. Бұл да дұрыс болып табылады. Шындап келгенде, көптеген адамдар үшін киелі жерлер орындардың маңызды құндылығы бар, себебі олардың пікірі бойынша бұл жерлер тылсым күшке ие, діни бастау алатын жер ретінде маңызды құндылыққа ие. Алайда «сакральдылыққа» осындай түсінік беру оның аясын тарылтып жіберетіндігін айтқан жөн. «Сакральдылық» анықтамасын тек қана діни объектілер мағынасына таңып қоюға болмайды. Кең мағынасында бұл термин барлық маңызды құндылықтарын, халықтардың тарихи-мәдени мұрасындағы маңыздылығын білдіреді. Тарихи әдіс мемлекеттік үкімет әулиелігін көрсететін, мемориалды заманауилық оқиғалар мен тіршілік іс-әрекетімен, мәдени құндылықтарды сақтау орнымен (музейлер, кітапханалар) әскери батырлық куәгерлері, мәдениет көрінісі, ата-бабалар діні, табиғат ұлылығын көрсететін кезеңдік оқиғалармен байланысты объектілерінің киелі жерлері мәртебесін береді. Кейінгі жағдайда табиғи-ландшафты объектілерінің киелі жерлері орындары ретінде қарастырамыз. Бұл белгілі табиғи меже, тау шыңдары, таулар, асулар, көлдер, емдік қайнар көздер, адам мен қоғамның қызметінің ірі таралу аймақтары. Құдайшылыққа біріктіруді болжамдайтын діни объектілерге қарағанда зиялы киелі жерлері объектілер туу, жетілу, қаһармандық, күш, Отан және басқа санаттардан шығатын басқа да мистикаға негізделген. Ә. Марғұлан атындағы Археология институтының ғылыми қызметкері, Түркістан археологиялық экспедициясының жетекшісі Е. Смағұловтың пікірі бойынша «әр елде, әр халықта өзінің киелі, әулие орындары, белгілі тарихи немесе мифологиялық нүктелері бар. Олар мемлекет аумағында өмір сүріп жатқан әр халықтың этногенезі үшін, түсінігі үшін маңызды. Бұл адамды жерге, мәдениетке бекітетін негіз деп аталатын тірек нүктелері».
Еліміздің шығыстанушы-ғалымы М.К.Әбусейітова киелі жерлер ескерткіштерді халықтың бірегей мәдени мұрасы ретінде бағалайды. Ол: «Ескерткіш – біздің тарихы жадымызды қалыптастыру бағдары. Жады – бұл тек мәдени негіз ғана емес, сонымен қатар дүниелік көзқарас та. Қоғам дамуының осы кезеңдерін көрсететін, әлеуметтің құндылық ретінде танылатын ескерткіштері сақтау мен өзектендіруге тиесілі».
Атаулы дефинациялармен жұмыстарын қазір ҚР Ұлттық музейінің жанында құрылған «Қасиетті Қазақстан» Ғылыми-зерттеу орталығы жүргізіп отыр. Орталық алдыңғы қатарлы ғалымдар, археологтар, тарихшылар, этнографтар мен өлкетанушылардан тұрады. Сараптама орталығының мүшелерінің бірі, танымал археолог К.Байпаковтың пікірі бойынша «Киелі жерлер – бұл Қазақстан арқылы өткен, біздің ата-бабаларымыздың ізі жатқан Жібек жолы. Бұл – батырлар шайқасқан орындар. Бұл – біздің орта ғасырдағы қалаларымыз бен сақтардың орасан зор қорғаны: Есік, Берел, Алматы, бұл – петроглифтер мен түркі дәуірінің киелі жерлері, осының барлығы тарихымыздың негізін құрайды». Орталықтың Басшысы Б.Әбдіғалиұлы мынадай анықтамалар береді: киелі жерлер объектілер – Қазақстан халықтарының жадындағы мәңгі құндылыққа ие және ұлттық бірлік пен жаңғыру символы ретіндегі ардақ тұтатын табиғи және мәдени мұралар объектілері, зайырлы және мәдени сәулет өнерлері, кесенелер, тарихи және саяси оқиғалармен байланыстағы орындар. Атаулы кезеңде Орталық ғалымдары «Қазақстанның киелі орындарының атласы» әдістемелік құралы жасалу үстінде және қазірдің өзінде мультимедиа көмегімен қазақстандықтар киелі орындарға бара алу мүмкіндігіне ие екендігін айтады. «Қазақстанның киелі жерлер географиясы» жобасын іске асыру мемлекеттік органдардың жүйелік қолдауымен жүзеге асырылып отыр. ҚР Мәдениет және спорт министрі А.Мұхамедиұлы «Киелі жерлер географияның қазақстандықтарымыз үшін, олардың барлық тарихи, аңызға толы өзінің Отанын білуі үшін, сонымен қатар Қазақстанның табиғи деректерін әлемдік қауымдастыққа көрсете білуі үшін жасалатындығын» атап өткен-ді. «Қасиетті Қазақстан» орталығының сараптама тобы киелі жерлер объектілерді іріктеу өлшемдерін жасап шығарған. Оларға сәйкес келесі киелі орындардың ара-жігін ашып көрсетеді: табиғи-ландшафтық объектілер; археологиялық ескерткіштер; архитектуралық ескерткіштер; аса ардақты мәдени объектілер; тарихи тұлғалар және саяси оқиғалармен байланысты орындар.
Киелі жерлер ескерткіштің критериалды-құндылық сипаттамасындағы көзқарасымызды толықтыру ретінде хронологиялық (объектінің жас ерекшелігінде жатқан құндылық), талғамдық, реликвиялық (объектінің аса құрмет тұтатын тұлға, құбылыс, оқиғаға тиесілігін сезінген кездегі эмоционалды әсер), тарихи феноменді (табиғат немесе қоғам процестері, оқиға немесе құбылыс үшін тарихи тұрғыда маңызды белгілі бір тарихи кезеңді көрсететін маңызды тарихи куәлік ретінде) атаған жөн. Объектінің сакральдылығының аса маңыздылығының көрсеткіші – оны табиғат пен адамның шығармашылық күші көрініс табатын бағалы объекті ретінде қоғамның мойындауы болып табылады. Қазіргі заманғы Қазақстан аумағында діни ғимараттарды зерттеуді Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жүргізген. Атап айтқанда, Р.А. Бекназаровтың басшылығымен «Қоғамның мәдениеттегі өзгерістерге бейімделуі: ХІХ ғасырдың ортасында және ХХ ғасырдың басындағы Батыс Қазақстан қазақтарының үлгісі» жобасы іске асырылған. Тарихи дереккөздер мен далалық этнографиялық материалдардың үлкен массивін зерттегеннен кейін ғалымдар ХVIII ғасырдың аяғынан ХХ ғасырдың басына дейін Солтүстік Арал теңізінің дала бөлігіндегі мешіттердің пайда болуының, ерекшеліктерінің, эволюциялық өзгерістерінің түсіндірмесін берген. Салыстырмалы түрде мешіттердің түрлеріне талдау жасалынған. Олар: Татар және Орталық Азия мешіттері. Сырдария өзенінің бағыты бойынша осы мәдениеттердің шекарасында қоршау, мазарлар, мұнаралар сияқты делдалдарсыз дұға еткісі келетін киелі орындар басым болған, өйткені бұл жерлердің ауыр жағдайлары ең алдымен сусыз шөлейт жер болғандықтан, бұл мекенде мешіт қызметшілерінің тұрақты өмір сүруіне мүмкіндік бермеген. Мұндай ескерткіштер, әрине, Арал теңізінің солтүстік бөлігіндегі көшпелілердің аралық көшпелі жолында «конфессиялық» бос аралықты толтырды», - деп атап өткен Р.А. Бекназаров. Оның пайымдауы боуынша Солтүстік Аралда мешіт ретінде көшпенділердің күнделікті өмірінде қолданылатын киіз үйлер пайдаланылған, сондықтан да «өз үйім – мешітім» деген сөз кең таралған.
Қазақстанның негізгі киелі кеңістіктерінің бірі – ежелгі тарихы бар Астана болып табылады. Бұған дәлел VIIІ – Х ғасырларда осы жерде орналасқан Бозоқ қала-қамалы. Ежелгі қалада кесенелердің соншалықты көп болуы бұл жердің Нұра-Есіл аумағының ортағасырлық тұрғындарының рухани Меккесі деп аталып кеткендігі. ХІ- ХV ғғ. қаланың қирандылары қасиетті кеңістік ретінде қабылданған және жерлеу орны болған. Бұл туралы тарих ғылымдарының докторы, Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры өзінің «Астана тарихы» кітабында егжей-тегжейлі сипаттаған. Оның басшылығымен Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының зерттеушілері 2017 жылы «Қазақстанның киелі жерлер географиясы» жобасына еңгізу үшін объектілерді іріктеу үшін ғылыми негізделген критерийлері» еңбегін дайындап, ғылыми жұмыс жариялаған. Тіпті «Мәдени мұра» бағдарламасының жүзеге асырылуы кезінде С.Е. Әжіғали тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтау мәселесін шешудің шұғыл шарасы ретінде Қазақстанда ескерткіштерді зерттеудің ғылыми-практикалық бағытын дамытуды ұсынған. Оның нысаналы мақсаты – жүйелі сәйкестендіру, кешенді зерттеу, кеңінен насихаттау, сақтау, қорғау, сақталған ескерткіштерді қалпына келтіру және пайдалануда көрініс тапқан. С.Е. Әжіғалидің айтуынша «Қазақ ескерткіштануының» негізгі салалары ескерткіштердің келесі түрлеріне тәуелді: мемориалдық және көркем сәулет; қоныс аударушылардың ескерткіштері және түркілік араб-графикалық эпиграфикасының ескерткіштері. Ғалымның пікірінше, алғашқы болып осы ескерткіштер топтарының бірі, ғылыми зерттеулерді кеңейту, туризмді дамыту, барабар ұлттық рәміздерді дамыту үшін аса маңызды, ерекше, ең керегі – біріншісі болып табылады. Бұл, ең алдымен, соңғы орта ғасырлардағы мемориалдық ғимараттар (мысалы, Аяқ Қамыр, Көк кесене, Кесене, Абат-Байтақ, Балғасын, Көк Күмбет және т.б.), сондай-ақ негізінен жерлеу орындарында шоғырланған ХVIII-ХХ ғасырлардағы кесенелер, мешіттер, ғибадатханалар. Ғалым Қазақстанның дала аймағының тарихындағы қозғалмайтын ескерткіштерге ерекше назар аударған. 2001 жылы Ақтөбе облысында экспедиция жүргізіп, онда барлығы 980 мола табылған. Бұған дейін 1978 жылы ол ең ірі дала мазарларының бірі болып саналатын Хан Моласа мазарының зерттеуіне үлкен үлес қосқан. Бұл зиратқа мыңнан аса адам жерленген, мүрделердің бірі Әбілхайыр ханға тиесілі екендігі анықталған. Бұл қорған аумағында археологтар 41 құлпытас тапқан. С.Е. Әжіғалидің ұсынысы бойынша сәулетші Э.М. Бәйтенов «Сарыарқаның оңтүстігінің мемориалдық мұралары» атты мақаласын дайындап, «Қазақ бас Сәулет-құрылыс академиясының хабаршысы» журналында жарияланған. Онда автор қазақ кенесінің архитектурасындағы реликті және «жаңа» элементтерді анықтау әдістемесін зерттеген. Зерттеуші 1981-1988 жж. Бетпақдалада және көрші аумақтарда жүргізген экспедициялар бойынша талдау материалдарын жинаған. Бұл Ақкүшек, Қадырбай, Саумалбай, Мақажанның және басқалардың кесенелері. Дромос (мазарлардағы дәліз жүйесі) идеясының мысалға ала отырып, ғалым монументалды сәулет өнерінің дамуындағы әлемдік үдерістерді көрсетеді. Э.М. Бәйтенов қазақ қабірлеріндегі маңызды реликтік элементтерінде дромос эволюциясын байқаған. Мазарларға жететін дәліздері бар ежелгі ескерткіштердің арасында ол Сарыарқа (Беғазы-Дандыбай мәдениеті), Шығыс Аралдық (Солтүстік Тегіскен) және Бесшатыр, Шілікті қорғандарын атап өткен. ХVII- ХVIIІ ғасырларға жататын дромостық дәлізі бар кейінгі кесенелерге Байғана, Бөрібай кесенелері, Сарысу өзенінің төменгі ағысындағы Бесқыз мазарын атап өтуге болады. Осы орайда «дін» терминінің этимологиясын түсіндіру өте қызықты, мысалға, ол жерлеу-мемориалдық ғибадат орындарының атауларында кездеседі, мысалы, Діңгек, Екідін және басқаларда. Алғашқы түсініктеме нысанның категориясына қатысты (бөртпе, шұңқыр, тау, төбе және т.б.), екіншісі – «жан» және оның туындылары туралы тұжырымдамамен байланысты. Э.М. Бәйтеновтың айтуынша, даланың ежелгі тұрғындары арасында жабық шеңбердің сиқырлы күшіне сену қабірлердің қоршалануына алып келген. Осылайша, әлемнің зиянды әсерінен тіршілік әлемін оқшаулау қамтамасыз етілген, сондай-ақ қайтыс болғандардың тыныштығы сақталған. Ғалым былай деп жазған: «Қасиетті ядро, нышан ретінде, ғарышта күшті тік осьті құрады, бұл құрылымның орталықтандырылған құрылымның пайда болуына әкелді, сондай-ақ дөңгелек детальдарда көрініс тапқан. Яғни қоршаулар, дөңгелек қозғалыс элементіне ие)» әртүрлі рәсімдерді қамтиды. Соңғы жылдары Қазақстанда діни ескерткіштерді зерттеуге бағытталған этнографиялық және археологиялық зерттеулер жүргізілуде. Олардың әртүрлі типтегі қолжетімділігін айтпағанда, жалпы олар «Әулие» деп аталады. Бұл, белгілі болғандай, жергілікті түркітілдес халықтың діни өкілдігінде үлкен маңызға ие болған қасиетті ғибадатқа байланысты. Ата-бабаларға, киелі жерлердің иесі рухтарға табыну дәстүрі күшті тамырға ие, өйткені ол рухани және материалдық игілікке негіз болып табылады. Типологияның біреуіне сәйкес табынушылық ескерткіштердің келесі топтары бөлінеді: 1. Табиғи ескерткіштер (мысалы, қасиетті үңгірлер, қасиетті тастар, қасиетті ағаштар мен көлдер); 2. Қасиетті адамдардың ескерткіштері, ең алдымен, ислам дінін уағыздаушылары. 2000 жылдардың басында Қазақстанның Ертіс өңіріндегі этнографиялық және археологиялық экспедициялар барысында бұл аймақта таулар, үңгірлер, көлдер, қасиетті тастар және басқа да ерекше табиғи нысандарға табынушылық байқалған. Шыңғыстау, Тарбағатай, Баянауыл және басқа да табиғат ескерткіштердің топонимиясының қасиетті мәні А.Т.Төлеубаевтің, Б.Х. Кәрібаевтің, Т.А. Еңсебаевтің және басқалардың еңбектерінде берілген. Г.Камалованың жетекшілігіндегі Павлодар облысының Ертіс өңірлік «Қазреставрация» РМК Зерттеу және жобалау жинағы бөлімшесінде ХІХ-ХХ ғасырдың басына тиесілі күмбез тәрізді кесенелер түрінде ұсынылған мемориалдық архитектураның аймақтық мәдени дәстүрлері талданған. Г. Камалованың айтуынша ХV-XVI ғасырлардағы ерте кезеңге жататын Калбасун мұнарасы ерекше ескерткіш. Бұл табынушылық ескерткішке тиесілі геометриялық және гүлді әшекейлі керамикалық плиталары 2001 жылы С.Торайғыров атындағы ПМУ археологиялық экспедициясы арқылы табылған. Омбыдағы Ертіс өңірінде қазақтардың ықшам тұрғылықты жерлерінде экспедициялар барысында көптеген мәселелер бойынша мемориалдық кешендер, атап айтқанда, олардың пайда болуы, жұмыс істеуі және эволюциясы зерттелген. Экспедициясының басшысы Ш.К. Ахметова, жерлеу орындары адам қайтыс болған жерлердің барлық көшпелі маршруттарында болуы мүмкін екенін, сонымен қатар қазақтар арасында төбеде, жолдар мен тоғанның маңындағы зираттардың орналасу дәстүрі кеңінен таралғанын атап өткен. Бұл жалғыз мазарлардың көпфункционалды маңызын көрсетеді, себебі олар «шөл далада жолаушыларға бағдар болған», аруақтарға дұға бағыштап, ғибадат ететін орын болған. Зираттардың есімдеріне сәйкес, олардың пайда болу тарихын анықтау үшін әрекеттер жасалған. «Кейбір қорымдар бір мазардан басталып, оларға жерленген адамдардың атымен аталған. Оларға Сегізбай, Бұзан, Бәйімбет және басқалары жатады» деген. Шымкент пен Ташкент арасындағы тау шатқалында орналасқан, жоғары жердегі зираттардың орналасуы әсіресе Қазығұрттың қасиетті төңірегінде айқын көрінеді. Оның терең зерттеулерін қазақ археологы, қазір А.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының директоры Б.А. Байтанаев жүргізген. Сол аймақта ғалымдар Қазығұрт-ата қабірінен басқа, етек жақта және тауда орналасқан қасиетті жерлерді зерттеді: Ақ Бура, Тамшы Бастау, Кеме қалған, Шелтір-Ата, Әңгір-Ата, Оспан-Ата, Қошқар-ата мазарлары. Жергілікті тауларда мол емдік бұлақтардың пайда болуын көптеген адамдар осы әулие адамдардың керемет күштерімен байланыстырады және де олар қасиетті деп саналған. Нұх кемесі туралы кең тараған аңыз бойынша, бұл жерде, яғни Қазақстанның оңтүстігінде исламмен қатар, христиан діні де болғанын дәлелдейді. Мысал ретінде бұған Қасиетті Мариямен ұқсастыратын Мәриам-бибі мазары, сондай-ақ Архангел Гаврийлдың есімімен үндестірілген Жебірейіл-атаның кесенелері жатқызылады. Б.А. Байтанаевтың бірқатар шығармалары оңтүстік Қазақстанның мәдениет архитектурасын зерттеуге арналған. Ол Ақыртас аймағының қасиетті орталығына, сондай-ақ Сайрам ауданында орналасқан Төрткүлтөбедегі айрықша қорғанына ерекше көңіл бөлген. Оның жетекшілігімен Қарқаралыда «Батырлар алқабы» зерттелген, онда қазақ батырлары Бердықожа, Сартымбая, Жапалақ, Тілеген бидің дулыға тәрізді мазарлары шоғырланған, сондай-ақ олардың жанында төлеңгіт-қырғыз руының Қара, Сары, Тора батырларының қыстақтары орналасқан. Кешенді археологиялық және этнографиялық жұмыстарды Сарыарқаның аумағында Ә.Марғұлан атындағы Археология институты жүргізген. А.З. Бейсенов жетекшілігімен Беғазы-Дандыбай мәдениетінің кесенелері зерттелген, сақтардың табыну ескерткіштері – «мұртты» қорғандар, тас мүсіндер, дромосы бар жерлеу ғимараттары, Тасмола мәдениетінің ерте сатысына жататын тас мүсіндер, оларды бұрынырақ Ә.Х. Марғұлан, К.А. Ақышев, М.К. Қадырбаев, А.М. Оразбаевтар зерттеген. Ерте темір дәуірінің қоныстары Қазақстанның басқа аймақтарында да зерттелген. Ғалымдар Сақ дәуірінде дромостық мазарлар түрінде, жақын маңдағы құрбандық орындарында, тас мүсіндер мен стела түрінде жерлеу рәсімінің ортақ сипаты бар екендігі туралы қорытындыға келген.
Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты көп жылдар бойы қасиетті ескерткіштері, әсіресе діни ғимараттар туралы эпиграфикалық мәтіндерді зерттеу бойынша жұмыстар жүргізіп келген. Осы саладағы жетекші ғалымдар – А.Қ. Мүминов және А. Ш. Нұрманова «Шақпақ-ата: жер асты мешіті мен мазарының эпиграфиясы» атты монографиясын дайындаған. Ірі ғылыми-зерттеу институттарының негізінде ұйымдастырылған ғылыми конференциялардың материалдары үлкен қызығушылық тудырған. Н.Е. Масановты еске алуға арналған «Қазақстанның мәдени мұрасын қалыптастырудағы көшпелілердің рөлі» конференциясының материалдары көптеген қасиетті ескерткіштердің рөлі мен маңыздылығын көрсететін отандық және шетелдік тарихшылардың мақалаларын қамтыған. Олар: Маңғыстаудағы жер асты мешіттері, Жошы және Алаш хан кесенесі, Тамғалытас Будда шіркеуі, Қазақстан көшпенділерінің географиялық орталығы ретіндегі Балқаш көлі.
Қазақстанның барлық аймақтарында «Киелі жерлер географиясы» жобасының іске асуынан бастап, республиканың қасиетті жерлерінің картасына еңгізілуі керек бірегей ескерткіштерді іздестіру күшейе түскен. Жамбыл облысының ғалымдары көптеген ескерткіштерді жұртшылық назарына ұсынылған. Жайсан шатқалынан жүздеген мәдени-мемориалдық кешендер мен әртүрлі кезеңдерде бір-біріне жақын орналасқан 40-қа жуық тас мүсіндер – балбалдар табылған. Тараз археологы И. Төрбековтің егжей-тегжейлі сипаттамасы: «Діни ата-бабалардың мүсіндері салттық қоршаудың шығыс жағында орналасқан. Олар өлшемдері, жынысы, бет ерекшеліктері бойынша ерекшеленген. Әдетте олар мазарларда орнатылған. Бірақ, балбалдар болған жерден алыс аумақтарда да адамдарды жерлеу кездеседі. Мысалы, соғыс майданында шейіт болған жауынгерлер. Тиісті атрибуттар адамның мәртебесі мен қызметі жайлы ақпарат береді. Әйел бейнелері жиі кездеседі. Кейбір мүрделер белдің деңгейінде бір-біріне бүктелгені және оларда – Жер-Судың құдайы бейнелейтін суы бар ыдыс анық көрінген. Далада табылған балбалдар исламға дейінгі дәуірге жатады. Шығыс жағында негізінен ер адамдардың мүсіндері бар. Олар ата-бабалардың рухын ұлықтауға арналған деп есептелген. Ғибадат құрылымдары мен тас мүсіндермен бірге жерлеу орындары қасиетті ата-бабалардың рухтарына табыну және олар үшін, сондай-ақ түркі пантеонының жоғары құдайларына құрбандық шалу рәсімдері ретінде қызмет етеді». Сонымен қатар, Жайсан шатқалында түркі тайпаларының тайпалық таңбалары және жартасқа салынған суреттердің көп саны табылған.