12 Маусым 2014, 09:39
– Имамғазы аға, алдымен әңгімені қолыңыздағы «Жыл топшылары» атты көне қолжазбадан өрбітсек. Осы құнды жәдігер туралы, ондағы жыл ерекшеліктері жайлы айтып берсеңіз.
– «Жыл топшылары» деген қолжазбаны бүгін қарап келе алған жоқпын. Мазмұны үнемі есте тұрмайды ғой. Есте қалғандары бойынша айтып көрейін. Бұл қолжазба көне түркіден келе жатқан жыл қайыру есебі негізінде жазылған дүние. Оның авторы Шаяхмет Жәңгірұлы деген кісі. Қытайға қарасты Алтай аймағы, Буырылтоғай ауданыда туып-өскен адам. Кезінде Гоминдаң үкіметі кезінде Шыңжаң өлкесінде қаржы министрі болған, Оспан батырдың сенімді серіктерінің бірі атақты Жанымхан қажының інісі. Сол Шаяхмет ақсақалдың Төлеуқан дейтін ұлымен дос болдым. Үйлеріне неше рет барып жүріп, үлкен кісінің өзімен де жақын сөйлесіп кеттік. Жарықтық, әңгімені төгілтіп айтып отыратын. Сол кісі көзінің тірісінде қолжазбаны кітап қылып шығара алмады. Бізде де оны шығарып берейік дейтін шама болған жоқ. Ол кісі қайтыс болған соң Қазақстанға кетер кезде мен қолжазбаның көшірмесін Төлеуқаннан алдым.
Негізі, кітаптың авотры Шаяхмет қарияның өзі болғанымен, мен жаздым деп айтпайды. Қолжазбаның сыртына негізін құраушы деп қойған. «Авторы деп атыңызды неге жазып қоймайсыз» деп бір сұрағанымда, «бұны мен ойдан шығарған жоқпын, менің әкем, оның әкесі Әтік және ауылдағы басқа көне көз ақсақалдарың айтуымен, солардың жинастыруымен құралған дүние, мен тек соларды жинақтаушымын» деген еді. Ісжүзінде оны жазып, қағаз бетіне түсірген өзі. Бұның ішінде қазіргі ғылыми тұжырымдарға сәйкес келмейтін нәрселер болы мүмкін. Бірақ, қолжазбадағы дүниені өтірікке шығаруға болмайды.
Жалпы, 144 жылдық және 60 жылдық циклді жыл есебі деген болған. Мысалы, қытай, кәріс, жапон секілді Азия елдерінің көбі осы 60 жылдық циклді жыл есебін қолданған. Бұны түріктер де пайдаланғаны туралы сөз бар. Дегенмен, түріктердің ең көп қолданғаны 144 жылдық циклді жыл есебі. Әр жыл 12-ге бөлінеді ғой, 12 жылдың өзі тағы 12-ге бөлінеді. Мәселен, жылқы жылының, тауық жылының және жылан жылының он екі түрі бар деген секілді. Ал, алпыс жылдық циклді жыл есебінде әр жыл 5 түрден болады. Бір ғана жылқы жылын алатын болсақ, ол от жылқы жылы, жел жылқы жылы, топырақ жылқы жылы деген түрлерге бөлінеді. 144 жылдық цикл бойынша жылқы жылы жануардың түріне қарай бөлінеді. Ақ жылқы, қара жылқы, қоңыр жылқы дегендей. Сонымен бірге жылдың харектері, сол жылда туылған адамдардың мінезі, сол жылға кірген хаюанның мінезімен сәйкес келеді деп қаралады. Алпыс жылдық циклді жыл есебінде де солай. Осы хаюанның мінезімен адамның мінезі сәйкес келеді деген ұғым жапон, кәріс, қытайлардың бәрінде болған. Оның ішінде де күрделі нәрселер бар екен. Мысалы, жылқы жылы он екі. Сол он екі жылқы жылының ішінде ақ жылқы жылы жұт болады деп қаралады. Қара жылқы жылы жұт болмайды. «Жылқы жылың ілгері» деген сөз бар. Соны көбі жылқы жылының жұтын айтып отыр деп ойлайды. Ол жұтқа қаратылған сөз емес. Жылқы жылы жақсылық та көп болған. Бірақ, қай жылы жұт, қай жылы жақсылық болатынынан біз жаңылып қалғанбыз. Бұл жерде жылдан ілгері сақтануды да, ілгері жақсылық күтуді де айтып отыр. Жылқы жылында туған адам ел басқаруға бейім, мінезді болып келеді деп қарайды.
Осы қолжазбаға ие болған соң адамдардың мінезі туралы көп анкета жинадым. Қолазбаға сәйкестігін тексеріп көрмек болдым. «Адам мінезі» деген тағы бір қолжазба тауып алдым. Онда да жылдардың адам мінезіне әсері жазылған екен. Осы екеуін салыстырып қарасам, әрбір жануардың мінезіне қарай қызық-қызық белгілемелер берілген. Мәселен, тауық жылы кешке туылған адам бақытты, рахат өмір сүреді дейді. Ал, тәңертең туған адам жарымай, қақылдап өмір кешеді. Жылқы жылы таңға жақын туғандар көп жүреді, несібесі жолдан болады деп қаралады. Жылқы жылы туылған қыз балалардың мінезі тігіл болады дейді. Бірақ, үлкен жақтан алғанда берекелі, отбасына ұйытқы болмақ екен.
– Осы қолжазбаны басып шығару ойда бар ма?
– Иә, құдай қаласа «Түркі академиясы» кітап қылып шығарамыз деп отыр. Қолжазбаның барыс, сиыр, қоян, ұлу жылдары жайлы жазбасын өзім жинаған анкеталарды қосып, мақала етіп газетке жарияладым. Қалғанын ғылыми сілтемемен, түсіндірмемен беру керек болар деп жариялаған жоқпын. Енді Түркі академиясының тапсырысымен түсініктемелерін жазып, дайындап жатырмын.
– Енді өзіңіз жөнінде бірер сұрақ қойсақ. Жалпы, шетелдегі жас қазақ зиялыларының Астанаға алғаш келген өкілдерінің бірісіз. Айтыс сахнасында да бой көрсеттіңіз, ұстаздық қылып, ғылым жолына бет бұрдыңыз. Қазір немен айналысып жүрсіз?
– Қазақстанға келгенге дейін мен жазба өлеңмен айналыстым. 1980 жылдарда қытайдағы қалам ұстаған қазақ жастарының ішінде қай деңгейде болса да өзіндік орным, ықпалым болды, жақсы атым да шықты. Бірақ, тындырып көп жазып тастағаным шамалы. Дегенмен, жазғандарым жарияланып, жарияланғаны үлкендердің ілтипатына ие болды. Сол ақын атыммен осында келдім. Бұл жақта ақын ретінде жан бағу қиын болды. Отбасы, бала-шаға бар. Сонымен аспирантураға түсіп, ғылым жолымен кеттім. «Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу» дейтін тақырыпта кандидаттық диссертация қорғадым. Ол 2005 жылы кітап болып шықты. Қазір кейбір жоғарғы оқу орындарында оқу құралы ретінде пайдаланылып жүр. Спец курс ретінде түрік әдебиетінің түп төркіні деген тақырыппен Еуразия университетінде диссертация негізінде лекция оқып жүрмін.
Жалпы, ғылыми ортада алып бара жатқан беделім болмаса да мені жақсы ғалым деп қабылдайды. Бірақ, мен өзімді ғалым деп қабылдай алмаймын. Өзімді жазба ақынмын деп есептеймін. Айтысқа қытайда да, осы жерде де қатыстым, алайда жарқырап көріне алған жоқпын. Айтысты кешігіп қолға алдым. Сахнаға толық кіріп кете алмады. Жақсы айтысқан бірлі-жарым айтыстарым да жоқ емес. Ал, жазба ақын ретінде мемлекеттік тапсырыспен 2011 жылы «Топыраққа түскен сәулелер» деген өлеңдер жинағым шықты. Биыл бұйыртса әңгімелер жинағым шықпақшы. Сосын, Көкшетауда Қожа Ахмет Яссауидің шағатай тіліндегі қолжазбасы табылған. Соны аударған едім. Сәтін салса ол да шығып қалатын болар.
– Жаңалықтарыңыз көп екен. Шағатай тілімен қалай айналысып жүрсіз?
– Шағатай тілі деп айтылғанда ол бір жат тіл секілді сезіліп тұрады. Шынында «шағатай тілі» деген атаудың өзі дұрыс емес. Шартты түрде бұрығны Еуропа ғалымдары солай атап кеткен. Қазір жұрт та соны қабылдаған. Бұны шағатай тілі дегеннен гөрі орта ғасырлық қазақтың жазба тілі деп атаған жөн. Сонда ол бізге жақындай түседі. Шындығында да солай. Немесе, орта түрік тілі деп атауға болады. Түрік халықтарына ортақ орта ғасырлық жазба тіл. Меніңше, қанша қазақ болса сонша адам шағатай тілін біледі деп ойлаймын.
Алайда біреулер қолжазбаның почеркасын танымай қалады, енді бірі көне араб графикасын білмейді. Сол себепті ол құпия тіл құсап тұрады. Менің де оны терең меңгеріп кеткенім шамалы. Әйтеуір тыраштанып осында біздің ескі тарихымыз, өнеріміз бар ғой деген ниетпен еңбектенген ғой. Қазір құдайға шүкір қолжазбаларды оқимыз. Не бір қиын қолжазбаларды көрдім, алайда бүгінге дейін өзім оқи алмағаны кезіккен жоқ.
– Сонда шағатай тілі қазақ тіліне өте жақын болып тұр ғой?
– Шағатай тілі араб әліпбиімен жазылады. Бірақ, толық араб тілі деп айтуға болмайды. Ол өзінше сол кезде араб әліпбиіне реформа жасап жаңалап алған дүние. Әліпби Шағатай хандығының заманында жасалған деп қаралады. Араб әліпбиінің түрік дүниесіне кіруі Қараханилер дәуірінен басталған. Содан араб әліпбиі, араб тілінде жазатын авторлар пайда болған. Одан кейін араб әліпбиімен түрікше шығарма жазатын авторлар бой көрсеткен. Сөйте келе араб, парсы тіліндегі сөздер түркі ұғымына кіре бастайды. Тіпті, әбден қалыптасып, жаңағы кірме тіл түркінің ұғымында үлкен поэтикалық мән алып кеткен. Осы кезде, яғни ХІV ғасырларда араб, парсы тілдерін сөз арасына қыстырып сөйлеу халыққа бір түрлі мәдениеттілікті білдіретін ұғым қалтырған. Сол кезде бұл шағатай тілі пайда болған. Негізі бұл тілді араб, парсы тілдерінің ықпалына ұшыраған түрік тілі деп ұғу керек.
Ең алғаш шағатай тілінде көркем шығарма жазған адам Әлішер Науаи деп қаралады. Атаи Лұтби деген ақын Әлішер Науидің ұстазы. Ол шағатай тілі кіргенше толық түрік тілінде жазып келген. Кейін «араб тілін қосып шығарма жазуға болады, бұл да көркем тіл», деп ең алғаш шығарма жазған адам Ә.Науаи. Ол өзі көрнекті мемлекет қайраткері, бай, ықпалды адам болғандықтан шағатай тілі тез жалпыласып кеткен. Бұл тілді XIV ғасырдың басынан XVII ғасырдың аяғына дейін Орталық Азия аясындағы түріктер көп пайдаланған.
Алтын Орданың көшпелі түріктері деп жүргеніміз де қазақтар, ноғайлар, ішінара татарлар мен қырғыздар. Осы көшпелі түріктер де осы тілді қолданған. Жазылған шығармалары да бар. Мәселен, Қадырғали Жалайыридің еңбектері. Ал, XVII ғасырдың орталарына келгенде түрік халықтары өзінің жеке ұлттық, әдеби тілін қалыптастыра бастады. Осы кезде әдеби тіл екі бағытта болды. Біреуі, жаңағы Әлішер Науаи негізін қалаған шағатай тілін тірек етіп, соны әдеби тіл жасап алды. Олар негізінен Қарлұқ тобындағы өзбектер, ұйғырлар мен оғыз тобындағылар. Ал, енді бір бөлімі бұл тілден ажырап, таза өзінің ұлттық ауыз екі сөйлеу тілі негізінде әдеби тіл қалыптастырды. Міне қазақ, қырғыз, ноғайлар осы топқа жатады. Сондықтан Құрлұқ тобындағы өзбек, ұйғырларға шағатай тілі жақын құсап көрінеді. Осыны толық түсінбей шағатай тілі соларға жақын, бізге қатысы жоқ деп ойлаймыз. Ол бізге қатысы болған, бірақ шұбар тілден XV ғасырдан бастап ақырын бас тартып, өз ұлттық әдеби тілімізді қалыптастыра бастадық.
Алтын Орда кезінде өмір сүрген Сайф Сараи деген ақын бар. Оны біз түрік халықтарына ортақ ақын деп жүрміз. Алайда ешбір түрік халқы оны біздің ақын деп айтпайды. Қытай зерттеушілері қазақтың ақыны дейді. Алтын Орданың әдебиеті қазір иесіздеу қалып бара жатыр. Себебі, Х ғасырдан бастап түріктер өзінің ұлттық әдебиетін бөлек әкетті. Біз яссауиді айтқан кезде түрік оны айтпайды, ұлттық әдебиетінің өкілі ретінде Жүніс Әмірені айтады. Негізі, екеуі қатар өмір сүрген адам. Басқалары да солай. XV ғасырда біз Сайф Сараиды айтсақ, олар өздерінің Махтұмқұлы, Низами, Физули секілді ақындарын сөз қылады. Алтын Орданың ақындарын қазақтың, ноғайдың ақындары деп санайды. Оларды біздің ұлттық әдебиетіміз деп қарамайды. Өкінішке орай, біз де оны ұлттық әдебиетіміздің ақыны ретінде қатарға қоса алмай отырмыз. Түрік халықтарына ортақ дейміз. Шындығында түрік халықтарының сол кездегі әдебиеті ортақ, алайда Сайф Сараи біздің ұлттық әдебиетіміздің басы. Себебі, басқа түрік, татар, өзбек, әзербайжан халықтары өздерінің ұлттық әдебиеттерін Х, ХІV ғасырлардан бастайды. Ал, біздің ұлттық әдебиет жырауларға дейін екі ғасыр бос тұрады.
– Зерттелмей жатыр ма сонда?
– Бұл тақырып зерттелмей жатқан жоқ, бірақ нақты фактілер ашылмай, терең анализ жасалмай отыр. Біз көп нәрсені әлі сол кеңестік идеологиямен, еуроцентристік көзқараспен өзіміз мойындамай отырмыз. Мәселен, қазақ деген ұғымды XV ғасырдан бері пайда болған дейміз. Бірақ, одан бұрын да қазақ деген ұғым болған. XV ғасырда Алтын орда, Көк орда мен Ақ ордадан бөлініп шыққан хандықтар кімдер? Өзбек, Ноғай хандықтары болатын. Олардың бәрі сол ханның атымен аталады. Сол дәстүр бойынша біз де Керей хандығы деп аталуымыз керек еді. Бірақ, Қазақ хандығы болып құрылдық. Өйткені, халықты Көк ордадан бөліп алып шыққан Керей мен Жәнібектен де артық, халық кие тұтатын бір ұғым тұрды. Ол – әлдеқашан қалыптасып қойған халықтың аты. Жәнібек пен Керей де өз аттарымен хандықтарын атауды ойлады. Алайда, өзінің алдында қалыптасып қойған үлкен халық атауынан аттап өткісі келмеді. Сондықтан олар хандықтың атын Қазақ деп құрды. Ал, XV ғасырдағы Қазақ хандығы құрылудан бұрын өмір сүрген Қазтуғанның жырында, «Ноғайлы қазақ балалары» дейді. Бұл сөзінде жырау қазақтарды емес, ноғайларды айтып отыр. Елден бөлініп кеткен аз ғана ноғай баласы не болар екен деп солардың қамын жейді. Қазақтың ұғымында бір нәсре тұтас көрініп тұрса, соның ішіндегі аз ғана затты бөгенайлап айтады. Мәселен, 300 қойдың ішінде 50 ешкі болса сол бір қора малды қойдың атымен емес, ешкінің атымен ешкілі қой деп айтады. Қойлы ешкі демейді, өйткені оның ішінде екшкі аз. Қарағайлы беттің ішінде аз қайың болса, қайыңды қарағай дейді. Ноғайлы қазақ та солай, қазақтың ішіндегі аз ноғай барын, немесе Ноғай хан билегендігін білдіреді. Ноғай деп отырғанымыз Бату ханның ұлы. Одан бұрын да қазақ аты болған. Тарихшылар ол қазақ бұл қазақ емес болатын дейді.
– Одан бұрынғы қазақ қай қазақ еді?
– Мәселен, қытай деректерінде Түркеш хандығын қазақтардың құрған мемлекеті, қазақ мемлекеті дейді. Үйсін хандығын да қазақ мемлекеті дейді. Бірақ, біз ол үйсін бұл үйсін емес деген уәж айтып өзіміз мойындамай келеміз. Еуропаның көптеген зерттеушілері Каспийдің маңайында қазақ дейтін ел барын айтып, сол туралы мәлімет қалдырған. Оны да бұл қазақ емес деп мойындамай жүрміз. Қазақтың қайдан шыққаны дейтін қара сөзінде Абай қазақ деген ұғымды VІІІ ғасырда алғанбыз дейді. Соған қарағанда қазақ ұғымы тым арыдан келе жатыр деуге болады. Моңғолдың құпия шежіресінде Қоңырат Дай шешеннің «Біз Қоңырат елінде, қыз өсірсек көрікті, қаздаң, қаздаң жүргізіп, қазақ арба мінгізіп, ханым етіп береміз, халық сүйген адамға» дейді. Біз тек қазақ атауы ғана емес, ұлттық тарихымыздың өзге де бағыттарында көп нәрсені алдымен өзіміз мойындай алмай отырмыз.
– Ақын, прозаға қалам тартып жүрген жазушы, әдебиет тарихын зерттеуші маман ретінде қазіргі әдеби ахуалды зерделеп отыратын боларсыз. Нені байқап, нені ойға түйіп жүрсіз?
– Қазір үлкендерден сұрасаңыз бәрі «поэзяимыз жақсы, тебінді, прозамыз әлсіз тартып тұр» дейді. Шын мәнінде ешкім де жастарды оқымайды. Ақындар мен туралы бірдеңе деп қоймасын деген қорқынышпен жаңағыдай жалпылама пікір айта салады. Себебі, қазір жас ақындардың шығып жатқан өлеңдері ешкімнің қолына жетпейді. Жетсе де аз. Әңгіме де жоқ емес. Бірақ, әңгіменің бағыты поэзияға қарағанда бұлыңғырлау болып тұрған секілді. Өйткені, қазір әркім модернистік, постмодернистік әдебиет дегендерің әр түрлісіне түсіп алған. Оның біреуі қабылданады, біреуі қабылданбайды дегендей. Оның үстіне мен модернистік ағымда жаздым деп жүрген авторлардың дүниесі модернистік шығарма бола қоюы да екіталай. Поэзияның қолыма түскенін оқып жүремін. Жалпы, жастардың поэзиясында тұнықтық бар. Оларда бұрынғы үлкендер секілді саяси қорқыныш жоқ. Ал, алаңдайтын жағы біз тіл қолдануда тілдің табиғатын өзгертіп жіберіп жатырмыз. Ақындар мен жазушы, журналистер өзгертіп жатыр. Бұл көңіл бөлуге тиісті нәрсе. Мәселен біз сөз ойнатуды поэзияның шыңы деп ойлаймыз. Бір жеке сөзді тауып алсақ соны үлкен құдірет деп санаймыз. Менің ұғымымда бір өлең тұтас болуы керек. Оның ішіндегі бір сөзіне бола өлеңді жақсы деуге болмайды. Сөз қуып кететін ақындар да көбейіп кетті. Қазір талантты ақындар көп. Өлеңнің техникасын үйреніп алып, өлеңді механикалық түрде құрайтын ақындар да бар. Олардың да саны аз емес. Ұйқасы мен техникасына салсаң талантсыз ақынның техникасы, талантты ақыннан асып тұр әуелі. Міне, жақсы өлең мен жаман өлеңнің парқын, айырмашылығын көрсетіп беретін жастардың арасында сыншы жоқ. Қазір ешкім айналыспайды, өйткені ешкімнің дауына қалғысы келмейді. Біз модернист, постмодернист боламыз деп әңгіме жазады. Менің ұғымыда шығарманың мықты болуы түрлі измдерге байланысты емес. Талантты адам натурализммен де жақсы шығарма жасайды. Ол бұрын да жазылған, қазір де жазылады. Бастысы, қай бағытпен жазуда емес, қалай жазуда. Түптеп келгенде модернизм деген әдебиеттің бағыты емес, оның мағынасы жаңашылдық, жаңалшаландыру. Техниканы да жаңашалап, саясатты да модернизациялауға болады. Ол жалпыға ортақ нәрсе. Романтизм, реализм әдебиетке тән бағыттар. Модернизм ондай бағыт емес. Постмодернизм деген сөз жалпы қайдан шыққанын білмеймін, шамасы Еуропа не Ресейдің журналистері айта салған сөз болу керек. Бұл теріс қолданылған ұғым деп ойлаймын. Себебі, псотмодернизм болу үшін модернизм аяқтау керек. Ал, жаңашылдық аяқтамайды. Ол бүгін де, ертең де өз жаңалығын шығарып отырады. Постмодернизм деген сөз модернизмнен кейінгі дегенді білдіреді ғой. Модернизм ешқашанда аяқтмайды. Жалпы біздің әдебиетімізде ізденіс жоқ емес, бар. Модернист, постмодернисттер, басқа бағытты ұстанушылар да өзінше ізденіп жатыр. Мен қазіргі шығармалардың бәрін оқып жүрмін деп айта алмаймын. Алайда қолыма түскенін жібермей қарап шығамын. Негізі, бүгінгі әдебиетімізде соншалықты құбылыс болып келердей ақын-жазушылар шыға қойған жоқ. Әрине, құбылыс деген айында, жылында пайда болмайды. Оны түсінуге де болады. Бірақ, «сондай бір үлкен құбылысқа келе жатқан шығармыз», деп үміттенуге болады. Алдағы он-жиырма жылда сондай алыптар пайа болатын шығар.
– Соңында әдебиет саласына мемлекеттік тұрғыдан назар салу жағы қалай деген мәселеге де тоқтала кетсеңіз?
– Бізде тәуелсіздіктен кейін әдебиетті әр кім өзінше жасап келе жатыр. Біреу ақын болса өзі үшін, жазушы болса да өзі үшін. Бұл шынында да солай. Дегенмен, баяғы империялық дәуірде қалай еді? Ол кезде ақынға ақындығы, жазушыға жазушылығы үшін штат беретін, соған ақша төлейтін. Кәсіптік жазушылар тіпті ақша алып, шығарма жазатын. Империя ақымақ емес, олар әдебиетте тұрған құпияны, құдіретті білген. Халықты тәрбиелеп, өзіне қарай бағыттап отыруға, мемлекеттік идеологияны халыққа сіңіріп отыруға ең өтімді, күшті құрал әдебиет деп білген. Бізде осыған мән берілмей жатыр. Жалпы біздің үкімет әдебиетті қолдап жатыр деп айтамыз. Дегенмен де әдебиеттің қоғамды өзгертудегі, халықты тәрбиелеудегі рөлін жете бағалай алмай отыр. Ғалымдарды айтпауға болмайды, олардың еңбегі жоғары. Бірақ, соның ішінде әдебиет танушы ғалымдарды айтайық. Мәселен өзімді алайын. Бәлен ғасырдағы біреудің жазған әдебиетін оқисың, аударасың, сондағы істеп отырғаның көне замандағы көркем шығарма үшін еңбектенесің. Ал, ертеңгі заман бүгінгінің әдеби шығармасын оқымауы керек пе?! Бүгінгі заманның көркем тарихы жазылуы керек. Және ол белгілі дәрежеде қолдау табуы керек.
Көркем әдебиеттің халыққа берері де көп. Халықтан үкіметке алып берері де көп. Жалпы, қоғамды дамытуға ең күшті ықпал ететін дүние осы көркем әдебиет. Әдебиет туралы ғылыми нәрселерді мың адамның оны ғана оқиды, сыншы не әдебиетпен айналысқан ғалым ғана оқиды. Ал, көркем әдебиетті қолына түскен адамның бәрі оқиды, бәрі түсіне алады. Адам әдеби шығарманы оқып отырып, өзінің санасында қандай бұрылыстар болғанын білмей қалады. Мен жапон, ағылшын жазушыларының әңгімелерін оқып жүремін. Әсіресе, жапон жазушыларына таңғаламын. Оларда әдебиет дамыған ғой, бір әңгімені оқып болғанша сенің идеяңды өзгертіп жібереді. Басқа бір дүниеге кіргізе бастайды. Осындай құдіретті әдебиетті жасау керек, және оны пайдалану керек.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан: Мұрат Алмасбекұлы