Қазақстан ғылым саласында тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап маңызды өзгерістер мен жетістіктерге қол жеткізді. Біз бүгінгі мақаламызда Қазақстанның қазіргі ғылыми ахуалы, алдағы мақсаттары және ғылымға бөлінген қаражаттың тиімділігі туралы жан-жақты талдау жасауға тырыстық.
Отандық ғылымның қазіргі дамуы
Соңғы жылдары еліміздегі отандық ғылымның тамырына қайта қан жүгіре бастады. Оған Мемлекет басшысының өзі бас болып көңіл бөлгені қуантады. Мәселен, өткен жылы Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңестің отырысы өтті. Сол жерде мемлекеттің дамуына ғылымның қосар үлесінің зор екенін Президент ерекшелеп айтты.
Қай заманды алып қарасақ та, дамудың басты кілті бұл – ғылым. Адамзат тарихындағы жетістіктің барлығы – білімнің жемісі. Әсіресе қазіргі озық технология дәуірінде ғылымсыз алға басу мүмкін емес. Сондықтан мен ғылымды дамыту ісіне айрықша мән беріп отырмын, – деді Мемлекет басшысы.
Жасыратыны жоқ, тәуелсіздік алған жылдары отандық ғылымға айтарлықтай назар аударылмады. Соның салдарынан еліміздің білікті ғалымдары шет мемлекетерге баруға мәжбүр болды. Бүгінде әлемнің ең таңдаулы университеттері мен ғылыми орталықтарында қазақстандық ғалымдар нәтижеті еңбек етіп жүр. Ал елде қалған ғалымдар ескерусіз, тіпті, жұмыссыз қалған еді. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін Мемлекет басшысының жарлығымен Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңес құрылды. Оған Президент жанындағы кеңес мәртебесі берілді.
Қазақстанның ғылыми инфрақұрылымын жаңарту үшін бірнеше стратегиялық қадамдар жасалуда. Елде соңғы жылдары жаңа ғылыми зертханалар мен орталықтар ашылды. Мысалы, 2023 жылы Алматыда құрылымдық биология және жасуша биологиясы саласында мамандандырылған жаңа зерттеу орталығы ашылды. Бұл орталықтың заманауи жабдықтармен қамтамасыз етілуі, биомедициналық зерттеулердің сапасын арттыруға мүмкіндік береді.
Зертханалық жабдықтарды жаңарту аясында мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаржы жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтарды сатып алуға жұмсалды. Бұл ғылыми зерттеулердің нәтижелілігін арттыруға және ғылыми жобалардың тиімділігін көтеруге ықпал етті.
Ғылымға бөлінген қаражат
Қазақстан ғылымға бөлінген қаражат көлемі соңғы жылдары тұрақты түрде өсіп отыр. 2023 жылы ғылымға бөлінген бюджет қаржысы 100 миллиард теңгеге жетті, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 15%-ға өсті. Бұл қаражат ғылыми-зерттеу жобаларын қолдауға, ғылыми инфрақұрылымды жаңартуға және ғылыми кадрларды даярлауға жұмсалды.
2019 жылы 82,3 млрд теңге
2020 жылы 89 млрд теңге
2021 жылы 109,3 млрд теңге
2022 жылы 122 млрд теңге
2023 жылы 172,6 млрд теңге жұмсалған.
Ғылым және жоғары білім министрлігіндегілер 7 жылдық тұжырымдама бойынша, 2029 жылға қарай ғылымға жұмсалған қаржының көлемін жалпы ішкі өнімнің 1 пайызына кезең-кезеңмен жеткізу көзделгенін айтады.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев елдің жалпы ішкі өнімін 2029 жылы 450 млрд долларға жеткізуді тапсырған болатын.
Жеке инвестициялар
Ғылыми жобаларға жеке сектордан тартылған инвестициялар да артты. 2023 жылы жеке инвестициялар 20 миллиард теңгені құрады, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 11%-ға өсті. Бұл жеке сектордың ғылыми зерттеулер мен инновацияларға деген қызығушылығының артуын көрсетеді.
Ғылымға бөлінген қаражаттың тиімділігін бағалау үшін ғылыми жарияланымдар, инновациялық жобалардың коммерциялық табысы және ғылыми кадрлардың біліктілігінің артуы арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанның ғылым саласындағы жетістіктер мен ғылыми жарияланымдардың өсуі қаражаттың тиімді жұмсалуы мен өзін ақтауын көрсетеді.
Қазақстан ғалымдарының халықаралық ғылыми журналдардағы жарияланымдары да өсті. 2023 жылы халықаралық ғылыми жарияланымдар саны 2,500-ге жетті, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 25%-ға өсті. Бұл көрсеткіш Қазақстанның ғылыми зерттеулерінің сапасы мен халықаралық мойындалу деңгейін көрсетеді.
2019-2023 жылдары Web of Science журналында ең көп жарияланған және Хирш индексінің жоғары көрсеткішін алған 9 қазақстандық ғалым:
Исахов Әлібек – жарияланым саны 227 / H-Index - 37
Здоровец Максим - 245 37
Бәкенов Жұмабай - 102/26
Козловский Артём - 150/23
Давлетов Қайрат - 47/23
Семенова Юлия - 59/17
Саппаров Арман - 26/15
Колесников Александр - 36/15
Сәрсенбекұлы Бауыржан - 33/15.
Web of Science халықаралық деректер базасы бойынша, жалпы соңғы бес жылда Қазақстан ғалымдарының ғылыми еңбектеріне 107 690 сілтеме жасалған. Ал Scopus халықаралық деректер базасы бойынша соңғы бес жыл ішінде Қазақстан ғалымдарының ғылыми еңбектеріне 305 837 сілтеме жасалыпты.
Ғылымға бөлінген қаражаттың тиімділігін бағалау үшін оның әлеуметтік және экономикалық әсерлерін қарастыру қажет. Ғылыми зерттеулер мен инновациялар еліміздің экономикасын әртараптандыруға, жаңа жұмыс орындарын құруға және халықтың өмір сапасын арттыруға ықпал етуде.
Медициналық инновациялар: Жаңа дәрілік заттар мен емдеу әдістері халықтың өмір сүру ұзақтығын арттыруда. Мысалы, жаңа медициналық технологиялар мен препараттардың енгізілуі денсаулық сақтау саласының тиімділігін жақсартты.
Экологиялық жобалар: Жаңартылатын энергия көздерін пайдалану экологиялық таза орта құруға мүмкіндік береді. Энергетикалық тиімділік пен қоршаған ортаға деген әсерді азайту мақсатында жаңа технологиялар енгізілуде.
Ақпараттық технологиялар: Жаңа IT шешімдер мен стартаптар елдің цифрлық трансформациясына ықпал етеді. IT саласындағы жаңашылдықтар мен жаңа бағдарламалар кәсіпорындардың тиімділігін арттырып, жаңа жұмыс орындарын ашуда.
Ғылыми жарияланымдар: Халықаралық деңгейде жарияланған ғылыми мақалалардың саны мен сапасы қаржыландырудың тиімділігін көрсетеді.
Инновациялық жобалар: Коммерциялық табысқа жеткен инновациялық жобалар мен стартаптар ғылымға бөлінген қаражаттың тиімді пайдаланылуын дәлелдейді.
Ғылыми кадрлар: Ғылыми кадрлардың біліктілігі мен халықаралық деңгейде мойындалуы ғылымға бөлінген қаржының нәтижелі жұмсалуының көрсеткіші болып табылады.
Физика және Математика: Қазақстанның физика мен математика саласында әлемдік деңгейде мойындалған зерттеулер жүзеге асырылуда. ҚазҰУ мен Қарағанды мемлекеттік университеттері ғаламдық ғылыми қауымдастықта жоғары бағаланған теориялық және эксперименттік жұмыстармен айналысуда. 2023 жылы ҚазҰУ физика факультеті халықаралық ғылыми конференцияларда жаңа зерттеу нәтижелерімен таныстырылды.
Биотехнология: Биотехнология саласында молекулалық биология мен генетика бойынша жаңартылған зертханаларда жаңа жобалар жүзеге асырылуда. Алматыдағы биотехнологиялық институт жаңа геномдық зерттеулер жүргізуде. Бұл жобалар еліміздің денсаулық сақтау саласының дамуына оң ықпал етіп отыр.
Ақпараттық Технологиялар: Ақпараттық технологиялар саласында инновациялық стартаптар мен жобалар дамуда. Қазақстанның IT-секторы 2023 жылы жаңа бағдарламалық өнімдер мен цифрлық шешімдерді нарыққа енгізді, бұл елдің экономикалық дамуында маңызды рөл атқарды.
Энергетика мен Экология: Жаңартылатын энергия көздеріне қатысты зерттеулер мен жобалар қарқынды түрде жүргізілуде. 2023 жылы экологиялық таза технологияларға бөлінген қаражат 30 миллиард теңгені құрады. Бұл қаражат жел және күн энергиясы сияқты жаңа технологияларды дамытуға жұмсалды.
Ғылыми кадрларды даярлау
Ғылыми кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыруға арналған бағдарламалар белсенді түрде жүзеге асырылуда. Шетелде білім алу мүмкіндіктері кеңейтілуде, сондай-ақ ғылыми кадрларды даярлауға арналған гранттар мен бағдарламалар іске асырылуда.
Жастарды ғылымға тарту мақсатында ғылыми байқаулар мен олимпиадалар өткізіледі. 2023 жылы жаңа ғылыми байқаулар мен зерттеу бағдарламалары жастардың ғылымға қызығушылығын арттыруға мүмкіндік берді.
2010 жылы қабылданған "Қазақстан-2050" стратегиясы ғылым мен білім саласында жаңа мақсаттар мен міндеттерді белгілеп берді. Бұл стратегия ғылымды дамытуға, халықаралық деңгейде мойындалған зерттеулер мен инновацияларды қолдауға бағытталған.
Ғылымды дамытудың 2018-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы: Бұл бағдарлама ғылыми зерттеулерді қаржыландыруды, ғылыми инфрақұрылымды жаңартуды және ғылыми кадрларды даярлауды арттыруды көздейді. Бағдарлама аясында ғылыми жобаларды коммерцияландыру, халықаралық ғылыми ынтымақтастықты нығайту және жаңа зерттеу орталықтарын құру жоспарланған.
Жаңартылатын энергия көздері
Қазақстан болашақта жаңартылатын энергия көздеріне қатысты зерттеулер мен жобаларды кеңейтуді жоспарлап отыр. Жел және күн энергиясы саласындағы жаңа технологияларды енгізу арқылы энергетикалық тәуелсіздікке қол жеткізу көзделуде. 2025 жылға дейін жаңартылатын энергия көздеріне бөлінетін инвестициялар 50 миллиард теңгені құрайды деп болжануда.
Жасанды интеллект саласында ғылыми зерттеулерді кеңейту, жаңа технологияларды енгізу және AI шешімдерін коммерцияландыру жоспарланып отыр. 2024 жылдан бастап жаңа AI зерттеу жобаларына мемлекеттік гранттар бөлінетін болады, бұл саладағы ғылыми және технологиялық жетістіктерді арттыруға мүмкіндік береді.
Климаттық өзгерістер мен экологиялық таза технологиялар бойынша зерттеулерді кеңейту жоспарланып отыр. 2024 жылдан бастап климаттық зерттеу орталықтары ашылады және экологиялық жобаларға бөлінген қаржы көлемі ұлғайтылады. Бұл зерттеулер климаттың өзгеруінің әсерлерін түсінуге және экологиялық мәселелерді шешуге бағытталған.
Ғылыми атаққа қанша үстемеақы төленеді?
2024 жылдың 6 мамырында «Ғылым туралы», «Білім туралы» Заңдарға түзетулер енгізіліп, жоғары оқу орындары мен ғылыми ұйымдарда жұмыс істейтін ғалымдардың ғылыми атақтарына төленетін қосымша төлемдердің мөлшері 25, 42 және 50 айлық есептік көрсеткішке дейін арттырылды. Бұл, нақтырақ айтқанда, былай:
Ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысатын PhD дәрежесі мен бейіні бойынша доктор атағы бар ғалымға айлығына қосымша үстемеақы ретінде 17 АЕК (2024 жылғы көрсеткіш бойынша 62 764 теңге деген сөз) төленеді.
Ал PhD дәрежесі және қауымдастырылған профессор (доцент) ғылыми атағы бар; бейіні бойынша доктор дәрежесі мен қауымдастырылған профессор (доцент) ғылыми атағы бар ғалымға 25 АЕК (92 300 теңге) үстемеақы беріледі.
Ғылым докторы дәрежесі мен доцент атағы бар ғалымға 42 АЕК (155 064 теңге) үстемеақы төленеді.
Сондай-ақ, PhD дәрежесі мен профессор атағы бар, бейіні бойынша доктор дәрежесі мен профессор атағы бар, ғылым кандидаты дәрежесі мен профессор атағы бар, ғылым докторы дәрежесі мен профессор атағы бар ғалымдарға үшін айлық есептік көрсеткіштің 50 АЕК (184 600 теңге) үстемеақы белгіленеді.
Түйін: Қазақстан ғылым саласында тәуелсіздік алғаннан бері айтарлықтай өзгерістер мен жетістіктерге қол жеткізді. Мемлекеттік және жеке сектордан бөлінген қаражаттың өсуі, ғылыми зерттеулердің халықаралық мойындалуы және ғылыми кадрлардың біліктілігінің артуы ғылымның тиімді дамуын көрсетеді.
Ғылымға бөлінген қаражаттың тиімділігі мен өзін ақтауы ғылыми жарияланымдар, инновациялық жобалар мен әлеуметтік-экономикалық әсерлер арқылы дәлелденеді. Қазақстанның ғылыми саясаты мен инвестициялары ғылым мен технологияларды дамытуға бағытталған, бұл елдің халықаралық ғылыми аренасында бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және экономикалық өркендеуіне ықпал етеді.
Қазақстанның ғылыми қоғамдастығының болашақтағы жетістіктері ғылым мен білім саласындағы жетістіктердің негізінде болуы тиіс. Ғылыми жобалар мен инновациялық шешімдер еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуына үлкен үлес қосуда.