Әлемнің экономикалық, әлеуметтік және технологиялық үдерістері көптеген мамандықтардың өзгеруіне әкелді. Бұл өзгерістердің бірқатары өміріміздің бір бөлігі болған мамандықтардың жойылып кетуіне, ал болашақ технологияларға сәйкес жаңа салалардың пайда болуына себеп болды. Бүгінгі мақалада біз әлдеқашан жоғалып кеткен, жойылып бара жатқан және болашақта пайда болатын мамандықтарға шолу жасамақпыз.
Өткен ғасырларда пайда болып, қоғамның дамуына байланысты жоғалып кеткен мамандықтар көптеген тарихи және мәдени ерекшеліктерді көрсетеді. Бұл мамандықтар сол уақыттың маңызды қажеттіліктерін өтеп, адамдардың күнделікті өмірін жеңілдеткенімен, технологиялық жаңалықтар мен қоғамның өзгеруі олардың жоғалып кетуіне себеп болды.
Телефон операторлары
ХХ ғасырдың басында телефонмен байланыс орнату үшін арнайы операторлар қажет болды. Бұл қызметкерлер адамдарды бір-бірімен телефон арқылы қосу қызметін атқаратын. Телефон станцияларының автоматтандырылуы нәтижесінде операторлардың қажеттілігі жойылды, қазіргі таңда бұл жұмысты автоматты жүйелер атқарады.
Кино таспашылар
Кинотеатрлардағы фильмдерді көрсететін таспашылар киноиндустрияда маңызды рөл атқарған. Олар кинофильмдерді таспадан көрсетіп, техникалық ақауларды жөндеумен айналысты. Цифрлық киноның дамуы бұл мамандықты жойып, кинотаспа тасымалдаудың қажеті болмай қалды.
Сылақшылар
Сылақшылар үйлердің, ғимараттардың ішкі және сыртқы қабырғаларын, терезе жақтауларын және жиһазды қолмен бояумен айналысатын. Олар сурет салу мен түрлі безендіру элементтерін қосып, қабырғаға сән беретін. Алайда заманауи құрылыс материалдары мен автоматтандырылған бояу технологиялары бұл қызметті қажетті етпей қойды.
Қоңыраушылар
Қаладағы шіркеулер мен сағат мұнараларында қоңырауларды арнайы қоңыраушылар қолдан шығаратын. Олар діни рәсімдер кезінде немесе сағатты хабарлау мақсатында қоңырау қағатын. Автоматтандырылған сағат механизмдері және электрлік қоңырау жүйелері бұл кәсіпті қажетсіз етті.
Картографтар
Қолмен жасалатын карталарды дайындау картографтардың негізгі жұмысы болды. Олар жердің бедерін, жолдарды және басқа географиялық ерекшеліктерді зерттеп, картаға түсіретін. Сандық карталар, GPS жүйелері және спутниктік бейнелердің пайда болуы бұл мамандықты да жойды.
Тоқыма машинасының операторлары
Өнеркәсіптік революцияға дейін тоқыма өндірісі қолмен атқарылды. Тоқыма машинасының операторлары мата жасау үшін арнайы станоктарды қолданатын. Олардың міндеті – жіптерді керіп, оларды қолмен өңдеу арқылы мата тоқу. XIX ғасырдың аяғында тоқыма өндірісінің автоматтандырылуы мен механизациясы бұл мамандықтың жойылуына әкелді. Көптеген жұмысшылар осы өзгерістерден кейін жаңа салаларға көшуге мәжбүр болды.
Телеграфистер
XIX ғасырдың ортасында телеграфтың пайда болуы байланыс индустриясында революция жасады. Телеграфистер Морзе әліппесін пайдаланып, хабарламаларды жіберу және қабылдау қызметін атқарды. Телефон, кейінірек интернеттің дамуы бұл қызмет түрін толығымен жойып жіберді. Телеграфистердің орнына жаңа буын байланыс қызметкерлері келді.
Көшенің шамын жағушылар
Электр энергиясы пайда болғанға дейін қалалар мен ауылдарда көшелерді жарықтандыру үшін газ немесе керосин шамдары пайдаланылатын. Шамшырақ жағушылар түн түскенде қаланың шамдарын жағып, таң атқанда оларды өшірумен айналысатын. Электр шамдарының пайда болуымен бұл мамандық қажетсіз болып қалды.
Мұз жинаушылар
XX ғасырдың басында тоңазытқыштар кең тарағанға дейін мұз жинаушылар өз қызметтерін көрсететін. Қыста олар өзен-көлдерден үлкен мұз бөліктерін кесіп алып, оларды сақтап, жазда үйлер мен мейрамханаларға жеткізіп беретін. Тоңазытқыштың пайда болуымен мұз жинау индустриясы толығымен жойылды.
Құдық қазушылар
Су жүйелерінің кең таралуына дейін құдық қазушылар ауылдар мен шағын қалаларда ең қажетті мамандықтардың бірі болды. Олардың міндеті – таза ауыз су табу үшін жер астынан құдық қазу. Қазіргі заманғы су құбырлары мен сумен жабдықтау жүйелерінің дамуы бұл мамандықты қажетсіз етті.
Ағаш баспагерлер
XV-XVI ғасырларда кітап басу ісі қолмен ағаш тақталарға ойып, мәтіндер мен суреттер басудан тұрды. Әрбір әріп пен сурет арнайы жасалған тақтайшалар арқылы қағазға түсірілетін. Гутенбергтің баспа машинасын ойлап табуымен және типографиялық баспаның дамуы бұл мамандықты уақыт өте келе жойып жіберді.
Мылтық жасаушы ұсталар
Қару өндірісі XX ғасырға дейін қолөнер ретінде дамыды. Әрбір қару шеберлердің қолымен жасалатын және ерекше сапалы әрі қымбат болатын. Өнеркәсіптік өндірістің дамуы және автоматты өндіріс процесі бұл мамандықтың жойылуына себеп болды.
Фонаршылар
Темір жол вокзалдарында немесе қалаларда фонаршылар теміржолдардың немесе көшелердің бойындағы шамдарды жағып, өшіретін. Темір жолдар мен қалалар электр жүйесіне көшкенде, бұл мамандық жойылып кетті.
Су тасушылар
Су жүйесі дамымаған кезеңдерде адамдар суды құдықтан немесе жақын орналасқан өзен-көлдерден тасып, үйлерге жеткізетін қызметкерлерге сенім артты. Әсіресе қалаларда немесе құдықтары алыс жерлерде тұратын адамдар үшін су тасығыштардың қызметі өте маңызды болатын. Қазіргі заманда сумен жабдықтау жүйесі барлық жерде кең таралғандықтан, бұл мамандық жоғалып кетті.
Есепшілер
Есептеулерді қолмен жүргізу кезеңінде әртүрлі күрделі математикалық операцияларды есептеу үшін арнайы мамандар қажет болды. Есепшілер сандық жүйелер мен кестелерді қолдана отырып, есептерді жүргізді. Бірақ компьютерлер мен калькуляторлардың кең таралуымен бұл жұмыс түрі қажетсіз болып қалды.
Мұнара күзетшілері
Мұнара күзетшілері қалалар мен ауылдарды өрттен, шапқыншылықтан қорғау мақсатында арнайы мұнараларда отыратын. Олар биік орындардан қарап, қауіпті жағдайлар байқалса, дабыл көтеретін. Өрт сөндіру қызметінің дамуы және заманауи қауіпсіздік жүйелерінің енгізілуі бұл мамандықты қажетсіз етті.
Таға шеберлері
Ат көлігі негізгі көлік құралы болған заманда таға шеберлері өте маңызды мамандық иелері болатын. Олар аттардың тұяқтарына таға салып, олардың ұзақ жол жүруге жарамды болуын қамтамасыз ететін. Алайда, автокөліктер мен пойыздар пайда болған соң, аттардың қолданылуы күрт азайып, таға шеберлері сирек кездесе бастады.
Кітап түптеушілері
Баспа станоктары мен кітап шығару ісі дамығанға дейін, кітаптарды қолмен түптейтін арнайы шеберлер қажет болды. Олар кітаптардың әрбір бетін қолмен жинап, мұқабалап, ұзақ уақыт сақталуына ықпал ететін. Бүгінгі таңда кітап басып шығару автоматтандырылған жүйелермен жүзеге асатындықтан, кітап түптеуші мамандығы сирек кездеседі.
Сүт сатушылар
Өткен ғасырларда сүт өнімдерін үйлерге жеткізу үшін арнайы сүт сатушылар болатын. Олар таңертең ерте шығып, жаңа сауылған сүтті адамдардың есіктеріне апарып беретін. Бүгінгі күні бұл қызмет түрін сүт фабрикалары мен супермаркеттер алмастырды. Сонымен қатар, сүттің сақтау мерзімін ұзартып, қораптарға салу арқылы сүт сатушылардың қызметі қажетсіз болды.
Айна жылтыратушылар
Айна өндіру алғашқы кезеңдерде өте күрделі процесс болатын. Айна жылтыратушылар қолмен жұмыс істеп, әйнекті керемет дәлдікпен өңдеп, айнаға айналдырумен айналысты. Бұл мамандық айна жасау процестерінің автоматтандырылуына байланысты жойылды. Қазіргі таңда айналар арнайы машиналар арқылы жылдам және дәл өңделеді.
Радиооператорлар
Екінші дүниежүзілік соғыс және одан кейінгі кезеңде радиобайланыс маңызды рөл атқарды. Радиооператорлар хабарларды жіберу мен қабылдау үшін қажетті радиожиіліктерді реттеп, қолмен жұмыс істейтін еді. Қазір байланыс технологияларының күрт дамуы бұл мамандықтың жойылуына әкелді. Радиооператорларды спутниктік байланыс, мобильді байланыс желілері және интернет толығымен алмастырды.
Сүлік жинаушылар
XIX ғасырдағы Еуропада өсіп келе жатқан сұранысқа ие болған емдік сүліктерді жинаумен айналысқан адам болған. Сүліктер қан алу үшін қолданылды, бірақ оларды дәрігерлерге табу қиын болды. Бүгінде емдік сүліктерді батпақтардан аулаудың қажеті жоқ, олар арнайы инкубаторларда өсіріледі.
Қоғам дамыған сайын кейбір мамандықтар жойылып, жаңа салалар пайда болып жатады. Бұл үрдіс адамзат тарихында үнемі орын алғанымен, бүгінгі таңда ол қарқынды жүріп жатыр, себебі ғылым мен технология дамып, өндірістік процестердің автоматтандырылуы, жаһандану және климаттық өзгерістер үлкен ықпал етуде. Мамандықтардың жоғалуы – тек бір саланың немесе кәсіптің соңғы кезеңі ғана емес, ол экономикалық, әлеуметтік және мәдени өзгерістерді бейнелейді.
Себебі неде?
Қызмет көрсету және сауда саласы
Қызмет көрсету саласындағы автоматтандыру айтарлықтай жылдам қарқынмен дамып жатыр. Түрлі интернет дүкендер адамсыз қызмет көрсетуді жүзеге асырып, кассирлер мен сатушылардың қажеттілігін азайтуда. Тұтынушылар өз өнімдерін таңдап, ешқандай кассада кезек күтпей, төлемді автоматты түрде жүзеге асырады.
Мейрамхана қызметкерлері де жойылу қаупінде тұр. Кейбір елдерде роботтар тағам дайындап, тіпті тапсырысты қабылдай алады. Жапониядағы кейбір мейрамханаларда тапсырыстарды қабылдау, жеткізу жұмыстарын толықтай роботтар атқарады.
Супермаркеттерде өзін-өзі төлеу терминалдарының кеңінен қолданылуы, онлайн сауданың дамуы кассирлер мен сатушылардың қызметін қажет етпей отыр. Автоматтандырылған дүкендер мен жеткізу қызметтері осы саладағы жұмыс орындарын азайтуда.
Қағаз газеттер мен журналдардың редакторлары мен баспагерлері
Ақпараттың цифрландырылуы және интернет арқылы жылдам таратылуы қағаз басылымдарды елеулі түрде қысқартып келеді. Баспаханалар жабылып, редакторлар мен баспагерлердің саны азайып жатыр. Онлайн жаңалықтар порталы, әлеуметтік желілер және блогтар қағаз басылымдарды алмастырып отыр.
Қағаз құжаттарды архивтеушілер
Қағаз құжаттарды жинап, сақтайтын архив қызметкерлерінің жұмысы да жойылу қаупінде тұр. Электрондық құжат айналымы және түрлі сақтау жүйелерінің пайда болуы құжаттарды физикалық түрде сақтауды қажет етпейді. Архивтер мен кітапханалар да цифрландыру арқылы жұмыс орнын қысқартуға мәжбүр.
Банк кассирлері
Қазіргі таңда банк қызметтерінің басым көпшілігі онлайн режимінде жүргізілетін болды. Интернет-банкинг және мобильді қосымшалар арқылы клиенттер кассирлердің көмегінсіз-ақ өздері жұмысын істей алады. Бұл үрдіс банктердегі кассирлердің жұмыс орындарын қысқартып келеді.
Кітапханашылар
Кітапханашылар заманауи технологиялардың және сандық деректердің арқасында азайып келеді. Электронды кітаптар, цифрлық дерекқорлар мен онлайн ресурстар ақпаратқа қол жеткізуді жеңілдетіп, дәстүрлі кітапхана қызметкерлерінің қажеттілігін төмендетті.
Риэлтор
Қазіргі уақытта риэлтор сатып алушылар мен сатушыларды, сондай-ақ жалға берушілер мен жалға алушыларды іздеп, барлық құжаттардың дұрыс рәсімделуін қамтамасыз етеді. Бұл мамандық 10-15 жылдан кейін қалай өзгеретініне келсек, адамдар тұрғын үйді іздеп, таңдауда өзіндік әрекет етеді деп болжауға болады.
Болашақта еңбек нарығы күрделі өзгерістерге ұшырап, жаңа мамандықтар пайда болатыны сөзсіз. Бұл үдерісті инновациялар мен жаңа технологиялар, климаттық өзгерістер, демографиялық жағдай, сондай-ақ адамзаттың өмір сүру стандарттарының өзгеруі түрткі болып отыр. Болашақтың мамандықтары қазірдің өзінде пайда болып, таңғалдыруда.
Жасанды интеллект және робототехника саласындағы мамандар
Жасанды интеллект пен робототехника адамзаттың көптеген салаларында қолданылуда. Ол өндірісте, медицинада, білім беруде, қаржы саласында, қызмет көрсету индустриясында жұмыс істеп, көптеген міндеттерді орындай алады. Болашақта жасанды интеллект инженерлері, роботтарды жобалаушылар мен операторлары, ЖИ этика мамандары секілді жаңа кәсіби бағыттар көбейе түседі.
Мәселен, жасанды интеллект қолдану арқылы роботтар медициналық операцияларды дәлдікпен орындай алады. Бұл үшін хирургиялық роботтарды басқаратын немесе жасанды интеллект жүйелерін дамытатын мамандар қажет болады.
Қоршаған ортаны қорғау және тұрақты даму бойынша кеңесшілер
Климаттың өзгеруі және экологиялық апаттар – адамзат үшін аса өзекті мәселелердің бірі. Осыған байланысты болашақта экология мен тұрақты даму салаларында жаңа мамандықтар пайда болады. Тұрақты даму кеңесшілері қоршаған ортаны қорғау және ресурстарды үнемді пайдалану туралы кеңес береді. Сондай-ақ, экологиялық инженерлер табиғатты қорғау технологияларын әзірлеумен айналысатын болады.
Мысалы, қалалардағы энергияны үнемдеуші құрылғыларды және экологиялық таза көлік жүйелерін жасаумен айналысатын мамандар қажет болады. Олар қоршаған ортаға зиян келтірмеуді көздейді.
Киберқауіпсіздік сарапшылары
Цифрлық әлемде ақпаратты қорғау мәселесі алдыңғы қатарда тұр. Кибершабуылдар саны көбейіп, деректердің қауіпсіздігі күн санап маңызды бола түсуде. Сондықтан киберқауіпсіздік мамандары деректерді қорғау, желілік қауіпсіздік және хакерлік шабуылдарға қарсы тұру салаларында жоғары сұранысқа ие болмақ.
Мысалы, болашақта банктер мен басқа да қаржы ұйымдарының ақпараттық жүйелерін қорғау үшін арнайы киберқауіпсіздік мамандары қажет болады. Олар кибершабуылдарды болдырмау үшін күрделі алгоритмдер мен жүйелерді дамытады.
Генетикалық инженерия және биотехнология мамандары
Биотехнология және генетика – медицина, ауыл шаруашылығы және тамақ өнеркәсібі сияқты салаларда маңызды орын алатын бағыттар. Генетикалық инженерия адам денсаулығын жақсартуға, түрлі ауруларды емдеуге және өнімдерді жақсартуға мүмкіндік береді. Болашақта генетик-инженерлер, биотехнологтар, синтетикалық биология мамандары гендерді өзгерту арқылы ауруларды емдеумен айналысады.
Мысалы, болашақта адамдардың өмір сүру ұзақтығын арттыру және ауыр дерттерді емдеу үшін гендік терапия мамандары қажетті болады. Бұл мамандар адам геномын зерттеп, генетикалық ауруларды алдын ала болжауға және емдеуге бағытталған жаңа әдістерді әзірлейді.
Цифрлық терапия және виртуалды денсаулық сақтау мамандары
Медицина саласында цифрлық терапия ерекше маңызға ие бола бастайды. Виртуалды медициналық қызметтер арқылы науқастарды қашықтан емдеу мүмкіндіктері дамып келеді. Денсаулық сақтау саласында виртуалды терапевттер мен қашықтан диагноз қою мамандары қажет болады.
Мысалы, дәрігерлер науқастарды үйде отырып-ақ виртуалды көру арқылы емдеп, терапия жүргізе алады. Бұл қашықтағы науқастарды қадағалау мен емдеу тиімділігін арттырады.
Нанотехнология инженерлері
Нанотехнологиялар – аса кішкентай бөлшектерді зерттеп, қолдануға негізделген ғылым. Болашақта нанотехнология инженерлері медицина, электроника салаларында қолданылатын наноматериалдар мен құрылғыларды жасауға сұранысқа ие болады.
Мысалы, медицинада нанороботтар жасалып, олар адамның ағзасына енгізіліп, жасуша деңгейінде ем жүргізе алады. Бұл қатерлі ісіктерді ерте анықтап, оларды дәл емдеуге мүмкіндік береді.
Жасанды тағам өндірісі және агротехнология мамандары
Тамақ өндірісінде жаңа технологиялар пайда болып, болашақта адамзат жасанды тағамдар мен өсірілген ет секілді өнімдерге көбірек жүгінетін болады. Осы салада жұмыс істейтін агротехнологтар мен биохимиктер тағамды экологиялық таза және тиімді түрде өндіру үшін қажетті білімге ие болады.
Мәселен, жасанды ет өндіру – болашақта маңызды салалардың бірі болмақ, себебі дәстүрлі ет өндірісі қоршаған ортаға үлкен әсер етеді. Бұл өнімді өндіру үшін арнайы биотехнолог мамандары қажет болады.
Космосты игеру және ғарыш туризмінің мамандары
Космосты игеру мен ғарыш туризмі жақын болашақта маңызды салаға айналады. Бұл бағытта ғарыш инженерлері, ғарышта қонақ үйлерде қызмет көрсету мамандары, ғарыш туризмінің гидтері сияқты жаңа мамандықтар пайда болады.
Мысалы, ғарыштағы саяхатқа шығатын туристерді ұйымдастыру мен бағыттау үшін арнайы мамандар қажет болады. Сондай-ақ ғарышта ұзақ уақыт өмір сүруге арналған технологиялар жасаушы инженерлер маңызды рөл атқарады.
Мәдени креативті индустрия мамандары
Шығармашылық индустриялардың өсуімен қатар мәдениет пен креативті салалардағы жаңа кәсіптер пайда болады. Цифрлық медиа, анимация, гейм-дизайн және виртуалды өнер салаларында мамандарға сұраныс артады.
Мысалы, арнайы дизайн жасаушылар, виртуалды оқиғаларды ұйымдастырушылар, цифрлық суретшілер болашақтың маңызды мамандары болмақ.
Қорытындылай келе, телефон операторлары, телеграфистер және кітап түптеушілер секілді мамандықтар тарихта қалса, болашақта жасанды интеллект мамандары, киберқауіпсіздік сарапшылары және биотехнологтар секілді жаңа кәсіптер пайда болатыны сөзсіз. Бұл өзгерістер жаңа дағдылар мен білімге сұраныс туғызып, еңбек нарығын түбегейлі өзгертеді. Демек, адамдарға болашаққа бейімделу үшін үздіксіз оқып, жаңашылдыққа дайын болу қажет.