Қазақ жазушыларының жағдайы
СССР-дің барлық республикаларындағыдай Қазақстанда совет жазушыларының ұйымы бар. Ол ұйымға: поэзияда, прозада, драматургияда, сында жазушылық таланты айқындалған барлық азамат мүше бола алады.
Қазақстан совет жазушылар ұйымы жұмысын көңілдегідей алып бару үшін оған партия мен үкімет жеткілікті материалдық көмек көрсетеді. Мәселен, Қазақстан үкіметі Қазақстан жазушылар ұйымының ұйымдастыру ісіне төмендегідей қаражат беріп келеді. 1935 жылы 150 мың сом, 1936 жылы 166 мың сом, 1937 жылы 300 мың сом. Бұл жазушылар ұйымының аппаратын ұйымдастыру жұмысына ғана жұмсайтын ақша.
Жазушылардың тұрмысына, мәдени тілегіне көмектесетін жазушылар ұйымының қасында «әдебиет қоры» деген ұйым бар. Бұл ұйымның міндеті жазушыларды демалыс үйлеріне, курорттарға жіберу, ауырып қалғанын емдетуге өлген, туғандарына жәрдем беру, кітапханалар ашу, лекциялар оқыту, мұқтаж жазушыға қаражат беру, уақытша мұқтаждарға несие қаражат, балаларын бақшаға орналастыру, оқығандарына стипендия беру, демалыс үйлерін салу, тағы сондайлар.
«Әдебиет қоры» ұйымына қаражат Москвадан беріледі. Бұл ұйым Москвадан 1935 жылы 35,391 сом алды. 1936 жылы 107,730алды, 1937 жылы 360 мың сом алды. 1937 жылға берілген 360 мың сомның екі жүз мыңына биылғы жылы Алматы қаласының жанында демалыс үйі бөлініп жатыр. Ол үй осы жылдың жазында бітеді.
Қазақстан совет жазушылары ұйымының қарамағында бір газет—«Қазақ әдебиеті», екі журнал — «Әдебиет майданы», «Литературный Казахстан» шығады. Солардан мәселен, «Әдебиет майданы» мемлекет қаржысынан 1935 жылы 88 мың сом, 1936 жылы 95 мың сом, 1937 жылы 90 мың сом алды. «Литературный Казахстан» 1935 жылы 28 мың сом, 1936 жылы 29 мың сом, 1937 жылы 90 мың сом алды. Жазушылар ұйымына 1937 жылы мемлекеттік қаражаттай берген көмегінің бәрін қосқанда 910 мың сом болады.
Бұл айтылғандардан басқа Қазақстан жазушылар ұйымының қасында көркем әдебиет баспасы бар. Мұндай ерекше көркем әдебиет баспасы ұлт республикаларының көбінде жоқ. Қазақстан көркем әдебиет баспасы 1934 жылдан бастап ұйымдасты.
Қазақтың совет жазушылары бойындағы жазушылық қасиетін жарыққа шығаруға да, жазғандарын газет, журналға бастыруға, кітап қып шығаруға жағдай толық. Қазақстанның ешбір жазушысы, ақыны, «жазғаным басылмайды»,— деп айта алмайды. Егер басылмаса, жаман шығарма жазғандығы, ондай адамдар басқаға емес, өзінің талантына, қаламына өкпелеу керек.
Бұл арада айтуға қажет мәселенің бірі — Өлкелік партия комитетінің жаңа басшылығының мәдениеттің басқа бұтақтарымен қатар, көркем әдебиет жұмысына да ерекше көңіл бөлуі.
Ұйымдастыру мәселесіндегі кемшіліктер
Партия мен үкіметтің совет әдебиетін, оның кадрларын есіруге жасаған жағдайларын пайдалану жөнінде әлі көптеген кемшіліктеріміз бар.
Жазушылар ұйымының өз ішіндегі кемшіліктер: ең алдымен аты қазақстандық болғанымен ұйым әлі Қазақстанның кең көлемінің әр жерінде тұратын жазушыларды түгел ұйымға тарта алған жоқ. Ұйым мүшелерінің көпшілігі Алматыда ғана туратын жазушылар. Облыстарда, аудандарда, өндірістерде тұратын жазушылардың көбі ұйымға мүше де емес. Ұйыммен байланысы аз. Олардың көбін Қазақстан жазушылар ұйымы білмейді де. 1934-1935 жылдары әрбір облыстық, қалаларда әдебиет жұмысын басқаруға, жазушыларды ұйымдастыруға Қазақстан жазушылар ұйымынан бір-бір өкіл жіберілген еді. Бұл өкілдердің істерін ешкім тексермегеннен кейін, байланыс жоққа жақын болғаннан кейін облыстық өкілдердің көбі жартымды іс бітірмей, екі жылға жақын тегін еңбекақы алынып қана келді. Бұл өкілдердің қателігін көрсетумен қатар жұмыстарын жөндеуге нұсқау берудің орнына Қазақстан жазушылар ұйымының басшылары Тоғжанов пен Қуанышев 1935 жылдың аяғында «өкілдік жойылсын» деп бұйрық шығарды. Содан бері облыстарда өкілдер жоқ.
Жазушылардың есептерін тыңдау, сол арқылы әдебиет пен оқушыларды байланыстырып, әдебиеттің де, жазушылардың да өсуіне көмектесу. Бұл жұмыс бізде ақсап жатыр. Өткен қыс Семейде, Шымкентте, Алматыда өткізген бірнеше әдебиет кештері болмаса (оның көпшілігі Пушкинге арналған) бұл істі де ұйым салақ ұстап келеді. Соңғы бірер айдың ішінде Алматыда әдебиет кештері жиілене бастады. Бірақ әлі де жеткіліксіз.
Әдебиеттің ұйымдастыру мәселесін, шығармалық жұмыстарын да күнбе-күн қозғап келіп, кемшіліктерін ашып, жақсы жақтарын жарқыратын көзге көрсетіп отыратын ұйымның органы газет пен журналдар. Газет, журналдар бұл міндетін өтей алмай жүр.
«Қазақ әдебиеті» газетінде әлі күнге саясаттық және әдебиеттік айқын бет жоқ. Газет мезгілімен әдебиеттің күнделікті саяси және әдеби міндеттерін көтере білмейді, әдебиет кемшілігін кезінде аша білмейді, жақсы, жаман шығармаларға, ұйымның жақсы, жаман істеріне кезінде дабыл көтере алмайды. Әдебиетке кадр даярлау, жас жазушыларды өсіру, сын мәселесін партиялық принципке көтеру дегенге салақ қарайды. Аты бар жазушылардың кемшілігіне ымырашылдық жасайды. Газетке көбінесе сапасыз шығармалары басылады. Басатын шығармасын (сын болсын, көркем шығарма болсын) газетті басқарушылар талғай алмайды. Кейде оқымай да жібере салады. Сондай саяси бейғамдық салдарынан кейде қателер кетіп қалады. Өткен қыста газеттің көбірек жазғаны Пушкиннің мерекесімен байланысты мәселелер. Соңғы екі-үш айдын ішінде газет біраз жақсара бастады. Бірақ онымен негізгі міндеттерін өтеп болған жоқ. Сын мәселесін газет әлі де тиісті сатыға шығара алмай отыр.
«Әдебиет майданы» журналының хал-жайы бұдан да төмен деуге болады. Журналға лайықты материалдар табу, түскен материалдарды жақсылап қарау, журналдың барлық сандарын белгілі жоспармен шығару, жазушыларды журналға тарта білу, әдебиеттің кезекті міндеттерін кезінде қозғай білу, журналдың техникасын жақсылау— міне, осы сықылды міндеттерін «Әдебиет майданы» әлі ұғып болған жоқ.
«Литературный Казахстан» журналының халі «Әдебиет майданынан» да жаман. Қаражаты, аппараты бола тура, редакция 1935 жылы 12 номердің орнына 4-ақ номер шығарды. 1936 жылы 12 номерден 3-ақ номер шығарды. Журналдың негізгі міндеті қазақ совет әдебиетінің үлгілерін орыс тіліне аудару, одақтық оқушыға таныстыру қазақ әдебиетінің өсуіне көмектесу, аударушыларды ұйымдастыру. Қазақстандағы орыс жазушыларының өсуіне жетекші болу, Қазақстанмен байланысты одақтық жазушыларды журналға тарту еді. Бұл міндеттерінің көбін журнал орындаған жоқ.
Жазушылар ұйымының қасындағы баспасөздердің ішінде өзінің міндетін қанағаттанарлық түрде орындаған Қазақстан көркем әдебиет баспасы, батыс, орыс, шығыс әдебиеттерінің біраз үлгілі шығармаларын, әсіресе, Пушкин шығармаларын қазақ тіліне аудару жөнінде, Қазақстанда совет жазушыларының шығармаларын, қазақтың революциядан бұрынғы әдебиет мұраларын басу жөнінде көркем әдебиет баспасы елеулі еңбек сіңірді. Көркем әдебиет баспасы колға алғаннан кейін басылатын кітаптарды көркемдеу оңдалып, мәдениетті, көркем кітаптар шықты. Жақсы жақтарымен қатар, көркем әдебиет баспасында көп кемшіліктер, қателіктер де бар. Ең алдымен көркем әдебиет баспасы шығаратын кітаптарының саяси жағын, көркемдік жағың жете қарамаушылық бар. Осындай саяси салақтықтың арқасында көркем әдебиет баспасы алашорда жазушыларының шығармасын басуға шарт жасап, олардың кейбіреуі баспаға берілген жерінен тоқтатылады. Ілияс Жансүгіровтың басқаруымен қырғыз бен қазақтың арасына араздық туғызатын «Сүйімбай мен Қатаған айтысы» деген кітап шықты. Кітаптардың корректорлық қатесі де көп.
Көркем әдебиет баспасындағы елеулі бір кемшілік кітаптарды қарайтын белгілі редактор жоқ. Баспасөздің директоры Рахымжан Жаманқұлов әрі шаруа жұмысын, әрі баспа жұмысын, әрі редакторлық жұмысын үлгіре алмайды. Барлық кітапты қараң шыға алмайды: Көркем әдебиет баспасының кітаптарына көбіне редактор боп қол қоятын: Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Қалмақан, Әбділда тағы басқалар. Бұлардың ішінен штаттық редактор саналып еңбекақы алатын Ілияс пен Әбділда. Өзгелері көлденең редакторлар. Бірақ, Әбділдадан басқа штаттық редакторлар да, штаттық емес редакторлар да кітапқа кейде қарамастан қол қоя салады. Үстірт қарап, елеулі қателер жібереді. Жаманқұлов баспадағы бұл кемшілігін көре тұра жауапты редакторлар тауып алуға салақ қарайды.
Ендігі бір сөз — қазақ көркем әдебиетінің жанрлары соңғы үш-төрт жылда қалай өркендеуі туралы.
Поэзия
Поэзия қазақ, әдебиетінің ей ескі жанры және революциядан бұрын өзге жанрдан басым болған жанры. Октябрь революциясынан туған қазақтың совет әдебиеті революцияның бастапқы жылдарында қазақ, әдебиетінің бұрынғы дәстүрінен шыға алмай, поэзия жағы басым болды. Сәкеннің «Жолдастар», «Жас қазақ марсельезасы» сықылды саяси өлеңдерінен басталған қазақтың совет поэзиясы Қазақстан совет жазушылар съезіне дейін үлкен олжа тапты. Қазақ совет ақындары «Советстан», «Көкшетау», «Дала», «Гималай», «Маржан», «Сағындық» сықылды поэмалар, советтенген қазақ, ауылының тұрмысын көрсететін, тап жауларын түйрейтін бірнеше саяси көркем өлеңдер берді.
Съезге дейінгі қазақ, совет поэзиясында индустрияның ірі табыстары туралы Сәкен шығармаларында болмаса, өзге ақындарда бұл тақырып өте аз болатын еді. Сәкен шығармаларында поезд бен аэроплан көп орын алып, Қазақстанда жүргізілген ірі завод, фабрикалар әлсіз көрінуші еді.
Съездің алды-артында ақындарымыз өндіріс тақырыбына көп көңіл белді. Көмір өндірісіне арнап Өтебай Тұрманжанов «Қара алтынды», Қалмақан Әбдіқадыров «Шахтерды», Ғалым Малдыбаев «Мағауияны», мұнай өндірісіне арнап Тайыр Жароков «Нефтстанды», мыс өндірісіне арнап Әбділда Тәжібаев «Олқылықты» жазды. Тағы сондай жазылғандар бар.
Ауыл шаруашылығын социалистік жолмен өркендетуге арнаған бірнеше өлеңдер, поэмалар бар. Мәселен, Сәкеннің «Социалстаны», Ілиястың «Мін де шабы», Өтебайдың «Қара алтыны», Асқардың «Күзеттесі», тағы басқалар.
Бұл поэмалардың жақсы жақтары халық шаруашылығындағы социалистік реконструкцияны халыққа ұғындыруға үгітші болып, партия мен үкімет ұрандарын іске асыруға көмек көрсетті. Сонымен қатар шын мағынасындағы көркем әдебиеттік жағын алсақ, бұлардың бәріне арнаулы бір кемшілік: дәуіріміздің шын кейіпкері болуға правосы бар, өндірістегі, ауыл шаруашылығындағы, мәдениеттегі үлгілі адамдарымыздың, дәуірімізге қастық істейтін, я дәуірдің қарқынына ере алмайтын адамдардың бейнелері жоқ. Социалистік құрылысқа дос адамдарын араласып, бірге өсіп, біте қайнап жүріп ой қиялы, іші-сырты, әлеуметтік тұрмысы, жеке тұрмысы жеке көрінбейді, кейіпкер етіп алған адамдардың көбі схема болып шығады. Ал құрылыстың өз процесіне келгенде ақындарымыз трактордың дүрілдеген даусын естиді де заводтың бұрқылдаған түтінін көреді де, сол заводта істеліп, қалай істеліп жатқанын, сол трактор жерді қалай жыртып және не мақсатпен жыртып жатқанын жаза алмайды. Бұған бас себеп ақындарымыздың суреттеген объектісін жақсылап зерттемеуі, құрылыстың адамын да, техникасын да, құрылыс материалдарын да ішіне араласып бірге өсіп, біте қайнап жүріп, ұғынып алып жазбауы, естумен, газет хабарымен жазуы, не шала көріп, шала жазуы.
Пулеметте» Өтебай бір партизанның азамат соғысына көрсеткен қайратын, қан майданда қаза тапқан аянышты халін айтады. Бірақ Өтебай поэмаға қызғылықты сюжет, адамды тартатын қызғылықты мазмұн бере алмай, партизан бейнесін схемаға айналдырады. Соғыс тақырыбына жазылған «Алпамыс», «Қобыланды» жырлары Пушкин соғыс тақырыбына жазған «Полтавасы» сюжет жағынан да, композиция жағынан да, көркемдік жағынан да өте қызғылықты шыққан. Сондықтан оларды оқығанда айла ескі ауылда тыңдаған адамдардың жылағанын көзіміз көрді. Бұл қиссаның оқиғасы күшті берілгендігімен поэмада Чапаевтың, Аманкелдінің, Буденныйдан образдарын совет ақындары қиссадағы батырлардай қызғылықты алған жоқ. Бұл жалғыз қазақ ақындарының ғана емес, жалпы совет ақындарының кемшілігі. Жазушылар съезінің алды-артында жазылған өлең поэмалардың бірсыпырасы Голощекин жолбасшылығының ауыл шаруашылығында лениндік ұлт саясатын бұрмалағанын көрсетеді. Бұл жүйелі поэзияның басы Сәкеннің кемшіліктері болғанмен асыра сілтеушілікті дұрыс түсініп жазған поэмасы. Онда асыра сілтеушілік партия жолы емес екендігі, партияның әділ жолы қандай екендігі жырланады. «Қызыл ат» қазақ, поэзиясына едәуір әсер жасаған поэма. Сәкенді еліктеп, түйені, есекті, қойды, ешкіні, сиырды сөйлету, солардың сөздері арқылы асыра сілтеуден олқылыққа ұшыраған мал шаруашылығы, партия асыра сілтеушілікті түзегеннен кейін шаруашылықтың қайтадан қаулап өсуін көрсету, қазақ поэзиясында, әсіресе ауыз әдебиетінде кәзір көбейіп кетті.
Сонымен қабат, асыра сілтеушілікті сол қалпында суреттеп, оған партия көзімен қарай алмай, саяси қателік жібергендер де жоқ емес. Оған Ілиястың «Жаңа туған» деген поэмасы, Қалмақанның «Ұзын тоған» деген өлеңі, Ғалидың «Шалабайдың-шабуылы» деген өлеңі дәлел. Бұлардың негізгі қателікті «белсенді» деген аттың астына барлық, ауыл коммунисін топтап қойып, оларды тегіс халық дұшпаны көрсетіп, қаламдарын батыра піспектеуі. Ауыл коммунисінің арасына тап дұшпандары кіріп кетіп, ауыл шаруашылығын қиратуға себеп болғаны рас. Бірақ ауылдың барлық белсендісі жоғарғы ақын айтқандай, түгел халық дұшпаны емес. Асыра сілтеушілікке ауыл коммунисінің бәрі кінәлі емес,
Міне, асыра сілтеушілікті осылай түсінбей, кей ақынның жоғарыда суреттеуіндей түсінсек, іштегі тап жауына жем әзірлегендей боламыз. Орманов жолдастың өлеңінде 1934 жылы жалғыз сиырын белсенді тартып әкеткен колхозшының балалары аш отырады. Бұл асыра сілтеушілік түзелген 1934 жылды бұлай жазу қате. Тайыр Жароковтың «Балабас» атты поэмасы сықылды бір жүйелі өлеңдер бар. Бұларда асыра сілтеушілікті партия түзегені айтылады. Бірақ түзелудің өзін олар қате түсініп, асыра сілтеушілік артынан жеке шаруаның баюына жол берілді дегенді үгіттейді: Асыра сілтеушілікті түзеу колхозды нығайтуға себеп екенін аңғармайды.
Съездің артынан іле-шала жазылған челюскиншілер жорығына арналған бірнеше поэма бар. Олардың үшеуі тәуір деп танылып, үкімет конкурсынан бәйге алды. Екеуі баспаға берілуге ұсынылды. Бәйгеге бұлардан басқа жиырмадан астам поэма түсті. Челюскиншілер жорығын қазақ ақындарының ешқайсысы өз көзімен көрген жоқ, поэмалардың әлсіз болуы содан да болар. Бірақ мәселе онда емес, кейбір ақындарымыздың алған тақырыбын көркем ойлай білуінде. Жазған тақырыбын үнемі көзбен көре беруге ақын міндетті емес. Пушкин «Борис Годуновты», «Мыс салтатты» поэмасының оқиғасын көзбен көріп жазған жоқ. Естумен, кітаптан оқумен, зерттеумен жазды және әдемі шығарды. Біздің ақындарымыз челюскиншілер жорығын сипаттауда Пушкиннен сабақ алған жоқ. Жорық оқиғасының ойдан көркем суретін салудың орнына, олардың көбі газеттің хабарларын өлең қылды.
Өзінің айтуынша, газет хабарымен жазған поэманың біреуі Қалмақанның «Еділ-Доны». Поэманың басы қызық-ақ. Ақын поэманың басында түрік сұлтанының, бірінші Петрдің, Еділ-Дон каналын қазуға ойлап, қаза алмағанын жазғанда әдемі алып келеді де, Совет үкіметі канал қазуды іске асыра бастағанын жырлағанда, «бұл каналмен миллион пұт жүк тасып, пәлен миллион сом аламыз» деген сықылды цифрды өлең қылып жібереді. Поэманың басы поэзия да, аяғы цифрлы есеп. Поэзияда интернационалдық сарынды, совет елінің барлық жеріндегі табысты жырлау қазақ совет поэзиясында Сәкеннен басталды. Осы бағыт біздің поэзияда ешуақытта бәсеңдеген емес. Совет Одағының жетістігіне қуану, кемшілігіне ренжу, қуанышына, қайғысына ортақ болу қазақ поэзиясының күрделі бір бұтағы. Оған Советтік Конституция туралы, Киров жолдас туралы, Қызыл әскер туралы басылған әуендер жинағы куә. Бұл қазақ, ақындарының Совет Одағының ұлы семьясының ұлдары екендігін көрсетеді.
Соңғы кезде жазылған өлең поэмаларда өндірістің колхоз, совхоздың бай тұрмысы, оларда істейтін үлгілі адамдар, құрылыстағы кемшіліктеріміз, мәдениеттегі жетістіктеріміз айтылады. «Ленинизм шындығы» деген өлеңінде Қалқаман лениндік ұлт саясатының Қазақстандағы Совет Одағының алдыңғы қатардағы еліне айналдырғанын жырлайды. Өтебай «Мыс майданы» деген өлеңінде социалистік Балқаштың бейнесін, «Ақсу» деген өлеңінде бай колхоздың бейнесін береді. Әбділдәнің Блокноттан» деген қысқа өлеңі қазақ, даласының кен байлығын, ол байлықтардың үстінде күн сайын завод орнап жатқанын айтады. «Тараспен әңгіме» деген өлеңінде жаңа ауыл мен ескі ауылды салыстырып, бүгінгі бақытты ауылды көрсетеді. «Сырдария» деген өлеңінде. Әбділда Гейне болам дейді деп біреулер оған ұрысады. Егер Гейнеге жетем деп талап қылмаса, Гейнеден асам деп талап қылмаса Әбділданың жазуға араласуында мақсат та болмас еді. «Болып болдым» десе біз барлық ақынға да ұрысамыз, «боламын» десе ұрыспаймыз. Талап қылса, көп ізденсе, мәдениетін көтерсе, совет ақынының Гейне болуы, кәтте асуы ғажап емес.
Әбділданың ақындығы да, білімі де бар. Өсуге жағдайы бар ақын. Бірақ оның кемшілігі лирикаларының біразын семьялық, сарынға айналдырып, анасын, сүйгенін көп айтуға және айтқанда «от басы, ошақ қасы» деген сықылды өзінің интимный тұрмысының маңайында айтуда.
Өздері сезе ме, жоқ па? Мен білмеймін, меніңше, Әбділданың осы әдетіне еліктейтін «таза лириканың» ақыны боп кету қауіпі бар ақындар да жоқ емес. Мәселен, Есмағамбет Смайылов пен Жұмағали Саин. Бұл екеуі де! ойланып жазған өлеңдерінде ақындығы бар, қаламдары өткір, өсуге мүмкіншілігі бар жастар. Сонымен қатар екеуіндегі бір кемшілік— өлеңдері тұрмыс шындығына онша жанаспайды, ішінде қайнап жатқан тұрмыс бейнесі аз. Тұрмысты сыртқары сипаттайтын «мен пәлен болам, түген болам» дегенді көбірек қолданатын субъективті лирика боп шығады. Есмағамбеттің «Мен» деген өлеңі Мағжанның «Мен кім» деген өлеңіне ағайындасып кететін нәрсе. Жұмағалида «мен-мендік» сарыны Есмағамбеттен азырақ, бірақ, оның «Бақыт жыры» деген атпен 1936 жылы шыққан жинағы тұрмысты кітаптан көріп, сыртынан қуанатын поэзияның үлгісі деуге болады. «Бақыт жырында» бақыттың қалай жасалған шын суреті жоқ, ақынның ойына газеттен түскен көлеңкесі бар. Өндіріске, колхозға көп араласпай Жұмағалиға бұл кемшіліктен арылу қиын. Лирика жазба деп ешкім айта алмайды. Жазу керек. Бірақ лирика Мағжанның жолымен кетпей, Маяковскийдің саяси лирикасының ізіне түсу керек.
Маяковскийдің атын партия, совет жұртшылығы тегін көтеріп отырған жоқ. Минскіде, 1936 жылдың басында болған одақтық жазушылар ұйымының пленумында Маяковскийдің мұраларын меншіктену туралы баяндама тегін қойылған жоқ. «Бар дауыспен» деген өлеңінде Маяковскийдің өлеңінің беттері әскер боп, жолдары майданда соғысқа әзір тұрған солдат боп, сөздері оқ боп сипатталады. Беттерін, жолдарын, сөздерін, әріптерін түгел алғанда Маяковскийдің өлеңдері жұмысшы табының жауын қирататын қаруы, күшті армиясы. Пролетариатқа армия боп майданда жауын жеңуге көмектеспеген поэзия, Маяковскийдің айтуынша, біздің поэзия емес. Бұл рас сөз.
Совет ақынына тарихтың жүктеген басты міндеті — революцияның досын да, дұшпанын да айқын көрсете білу, социализмді, коммунизмді жасау жолында пролетариаттың алдыңғы қатардағы адамы болу.
Маяковскийдің «марш пен ұран жазған жазушы — біздің дәуірдің жазушысы» дегені әлі де күшін жоймайды. Ішкі жауды негізінде бітіргенімізбен, сыртқы жауымыз әлі күшті. Сондықтан ақындарымыздың басындағы бейқамдықпен күресіп, оларға Отан қорғау маршын жаздыру ең үлкен міндетіміздің біреуі. Бірақ бізде Отан қорғау тақырыбынан басқа тақырып та көп. Ол тақырып бүгінгі социалистік құрылыстың тарихта болмаған зор табыстары. Зор табысқа ие боп отырған Совет Одағының бақытты адамдарының тұрмысы. Біздің өлең, поэмаларымыздың көбі әлі бай тұрмысқа терең сүңги алмай, саяз малтып жүр. Біздің көбіміз бүгінгі өмірді (жетістігін, кемшілігін) суреттеп бере алмаймыз. Мәселен, Ғали Орманов «Қойшының ойы» деген өлеңінде бүгінгі қойы көп бай ауылды жазып отырып, асыра сілтеушілік жылдарына кетіп қалады. «Абысынның сыры» деген өлеңінде жырланған абысындар кәзіргі жақсы тұрмыстарын кеңесіп отырып, асыра сілтеушілік кезінің қиындығына кетіп қалады. «Қырманда», «Оңалбайдың үйінде», «Көріскенде», тағы сол сықылды өлеңдерінде жаңа ауылды айта отырып, асыра сілтеуді көрген ауылды бір шолып өтіп қоймайды. Бұл жақсы әдет емес. Асыра сілтеушілікті келсе, өзін жеке ал да мықтап айт. Ал асыра сілтей салдарынан арылған ауылға қайта-қайта басынан кешкен қиындықты ескерте беруден не пайда бар? Ғали жас ақындардың ішінде сөзге еркін, қаламы өткір, келешегі бар ақынның біреуі. Егерде жоғарыда көрсетілген әдеттен құтылмаса, көңілдегідей өсе алмауы мүмкін.
Өлеңнің көркемдігіне, ол қолданатын сөздерге жауапты қарау жайында Жақан Сыздықовқа да біраз сын пікір айтуға болады. Жақанның өлеңдерінде саяси қате аз кездеседі. Ол жағына Жақан сақ,- «Әли қарт» жазылатын кезде Жақан өлеңнің көркемдігіне де көп көңіл бөлуші еді. 1934 жылы шыққан «Қызғалдақ» дейтін поэмасында ол мазмұн жағынан да, тұр жағынан да көп ақсады. «Қызғалдақта» Жақан өзбектің, қырғыздың, түріктің, қазақтың, қысқасы Совет Одағының барлық еңбекші әйелдерінің революциядан бұрынғы тарихтарын қазып, бостандыққа қалай қолы жеткенін көрсетпек
болады. Мұндай кең тақырыптан жақсы поэма шығару мүмкін емес. Турасын және қысқасын айтқанда, бұл поэманың мазмұны винегрет болған да шыққан. Мазмұнында табан тірер ешнәрсе болмаған шығарманың түрі де оңбайды. «Қызғалдақ» түр жағынан да нашар. Сюжетсіз поэма жазған, түр тұрпайы жаман поэма жазған жалғыз Жақан емес. Ондайлардың сапы қазір бірталай. Жақанға ренжитін жер: бірнеше жыл жазушылық стажы бар, оқығаны бар, ақынның ең болмаса сөзді дұрыс қолданбауы.
Колхоз тақырыбына жазған «Қажымұрат» деген поэмасында Ғалым Малдыбаев мал жайылып жатқан Есіл өлкесін тәуір суреттеп келеді де, сол малды бағып тұрған Қажымұрат деген орденді малшыға келгенде «Баяғы да батырақ еді, енді, міне, жетілді» деген сықылды сөзбен сыдыртып өте шығады. Ғалым поэманы көп жазады. Сонда да оған адам образын жасау қиынға түсіп жүр. Адам образы Ғалымнан жөнді шықпайды. Ғалым ауылда, өндірісте көп болған жазушы. Сондықтан адам материалын Ғалым шала біледі деуге болмайды. Бұл арада жалғыз-ақ себеп болу керек. Ол Ғалымның әдебиеттік білімінің аздығы, әдебиет тарихында адам образға жасаған классиктерді аз білетіндігі. Бұл кемдігін жоймаса, Ғалымнан жақсы ақын шықпайды.
Қалам құшағы мол, Қазақстанның жас ақындарының біреуі саналатын Ілияс Жансүгіров, тарихи тақырыпқа жазған көркем поэмаларындағы ақындықтың тасқынын «Мін де шап» пен «Колхоз тойы» деген колхоз тақырыбына жазылған поэмаларында сарқыратып ағыза алмайды. Не адам бейнесін табудан, сөз асылдарын төгуден «Колхоз тойы» ««Күйші» поэмасының қарасын көрмейді. Кемшіліктерімен қатар «Күйші» поэзияның туған баласы, ал «Колхоз тойы» поэзияға асыранды бала сияқты. «Мін де шапта» осындай. Екеуінде де «Күй», «Күйші», «Құлагерлердей» «тілге женіл, жүрекке жылы тиетін» жерлері жоқ.
Ілиястың соңғы жылдарда жазған күрделі поэмалары «Күй», «Күйші», «Құлагер». Бұл үшеуі де революциядан бұрынғы қазақтың ескі аулының тұрмысын көрсетеді. «Күйшіде» ханның асқақ мінез, тентек қызынын өркөкіректігін, нашарға зорлығын көреміз. «Құлагерде» Сағынайдың Нұрмағамбеті сықылды байды, онымен ауыз жаласқан оязды, байдың мансапқорлығын, менмендігін, қиянатшыл қара жүректігін көреміз. Тіл жағынан бұл поэмада үлкен шеберлік бар. Поэма оқыған адамды ұйытып отырады. Осындай жақсы жақтарымен қабат бұл поэмаларға біраз сын пікір жасауға да болады. Сюжет құруға Ілияс олақ емес. Оқиғасы бірінен бірі шығып, біріне бірі жалғасып отырады. Сөйте тұра классиктердің шығармаларында кездесетіндей іші, сырты бірдей айқын көрінген адам образы Ілиясқа үнемі кездеспей жүр. «Күйшідегі» адам образдары Қарашаш пен Күйші. Бұл екеуі де өздерінен өзгеге байланысы жоқ, өз іштеріне үңілген бірыңғай жалаң кейіпкерлер. «Құлагер» поэмасын оқушы Ақан мен Құлагердің халық ертегі қылатын образдарын күтеді. Ілияс «Құлагерде» бұл үмітті ақтамайды. Тойдың топырына кіріп кеткен Ақан мен Құлагерді оқушы топырлаған топтың шаңына жоғалтып, топтан айыра алмай қалады. Ілияс поэмаларына тән бір кемшілік геройы көпшілік болады да, жалпыдан жалқы бөлінбейді, ерекшеленіп көзге көрінбейді.
Әрбір тақырыпқа жазылғам шығарма мейлі бүгінгі болсын, мейлі тарихи болсын қоғамды ілгері бастайтын күрделі прогресшіл идеяға жату керек. «Ревизордың» ақырында шын ревизор келуі, «Өлі жандардың» аяғына Қастенжогла пайда болуы, «Анна Каренинада» Лебин жүруі,—«Тілсіз де» Матвей болуы, Шекспир пьесаларында Гетенің «Фауст» атты драмасында, Бальзак романдарында, тағы сондай атақты адамдардың шығармаларында үнемі сүйкімді кейіпкерлер көрініп отыруы әлдеқалай емес, Пушкин Бірінші Петрді тарих үшін алған жоқ. Ескі грек әдебиетінен бастап, бүгінге дейінгі әдебиетте, ішінде сүйкімді кейіпкері жоқ шығарма танылмаған. Осы жағынан қарағанда, «Құлагер» мен «Күйші» де біраз олқылық бар сықылды. «Құлагерде» Ақанның кім екені мәлім емес. Оның қоғамнан безіп, аттан басқа дос таба алмауы неліктен екені дәлелденбеген. «Күйші де қатыгез, аң мінезді Қарашаш күйге ұйып қап, поэманың аяғында жұмсақ жүректі боп шығады. Әлеуметтік жағынан дәлелденбеген.
Тарихи тақырыпқа жазуға болады. Бірақ тарихи тақырыпты тарих үшін емес, бүгінгі өмірдің керегіне жарату үшін жазу керек. Олай болу үшін тарихи тақырыпқа жазған шығарманың негізінде прогресшіл идея жату керек.
Қазақ совет поэзиясының кеуде тұсында жүреді деп есептейтін ақынның біреуі Асқар Тоқмағамбетов. Тіл еркіндігі, сөз байлығы жағынан Асқар көрнекті ақын. Сонғы жылдарда жазған оның поэмалары «Күзетте», «Мария уборщица». «Мария» туралы баспасөзде сындар шықты. Поэма мазмұн жағынан да, саяси жағынан да көгі түзеуді керек қылады деп тапты. Мен де сол пікірге қосылам. «Күзетте» поэмасында совхоз малын ұрыға бермеу ретінде жанын аямай, сол еңбегі үшін бәйгеге қызыл қашар алған белсенді Ысқақ көрсетіледі. Поэманың кемшілігі: көпшілігі ұры мен Ысқақтың қанжарға таласуы болған. Осы тақырыпты совхоз тұрмысының кең көлеміне құрып, Ысқақты совхоз тіршілігіне көбірек араластыра түссе, оның образы толығырақ шығар еді. Мынада бір төбелестен басқа, шалалау суреттелген бір комсомол жиналысынан басқа дәнеңе жоқ. «Уборщицада» шолу жорығына барған уборщица арқылы Асқар совет адамының тез өсетіндігін, лагерьден уборщица хат танып қайтқандығын көрсетпек болған. Мұндай тақырыпқа жазуға да болады. Бірақ лагерьдің ликбездік жағынан көрі, табиғаттың мылқау күшімен күресу жағы басым болған. Асқар бұл жағын абайламайды. Тегі соңғы үш-төрт жылда Асқар бұрынғыдай қарқындай алмай жүр. Оқу десе оқуы бар, ақындыққа кедей кісі емес, тұрмыстың шындығы керек болса, Шәуілдір сықылды Қазақстанның ең бай колхозының біреуінде тұрды. Асқарға енді не нәрсе бөгет болатынын білу қиын.
«Байғыздың» (35 жыл) ойлануы өте жақсы. Көзі күндіз түк көрмей, түнде ғана керетін байғыз құсынын образы арқылы Өтебай Балқаш заводы орнағанға дейін нелер мың жылға қараңғы түндей өмір кешкен шөл даланы көрсетеді. Түн жолдасы байғыздың басына бір кезде «қара күн» туады. Оның ұясынан маңайына Балқаш алыбының күндей сәулелі электр шамдары жанып, байғыз түнгі рақатынан да айрылады. Ақыры ол да тасты қиратқан динамиттің күшімен жаншылып өледі. Байғыздың өлуінен ақын ескі өмірдің өлгенін көрсетеді. Поэманың басындағы табиғатты орынсыз суреттеген бірнеше жолы болмаса Өтебай алған тақырыбын жақсы меңгерген. Тайырдың «Тасқын» атты биыл жазған поэмасында ертерек кезде Алматыда болған бір тасқын, сол тасқында үйі қирап, шешесі өліп, жетім қалған Қайсар деген жетім бала, осы баланын. совет балалар үйіне түсіп оқып инженер болып, баяғы бұзылған үйінің орнына жері қозғалса қозғалмайтын цементті үй салынғаны айтылады. Поэманың тілі өткір, көркем де. «Мұз тұтқыны», «Күн тіл қатты», «Нефтстан» сықылды поэмаларындағы композицияға, сюжетке олақтық бұл поэмада жоқ.
Проза
Ескі ертегілерде, ескі заманның батырлар жырында араласып отыратын азғана қара сөздер болмаса, революцияға дейін қазақ әдебиетінде прозалық күрделі шығарма болған жоқ. 1905 жылдардан басталған ұлтшыл әдебиеттің проза мәселесінде қазақтың ұлт әдебиетіне сіңірген пайдасы жоқ та, көркемдік жағынан құнсыз да. Қазақ совет әдебиетінде проза жанрын өзгеден бұрын бастаған жазушылар Бейімбет пен Сәкен. Бейімбет «Шұға» повесін революциядан бұрын жазған. Прозаға Бейімбеттің қыры барлығын, қаламы жүйріктігін «Шұға» дәлелдей алады. Революцияның бастапқы жылдарында Бейімбеттің прозада көбірек айналдырған шығармалары, от басы ошақ қасы» деген сықылды ауыл арасының әдеттегі оқиғалары. Жер бөлісі мен конфиска науқанынан бастап Бейімбет прозалық қаламын саяси тақырыптарға бұрды. Бұрын шығармасына өлеңді де араластырып жүретін Бейімбет, 1927 жылдардың бер жағында біріңғай прозаға көшті.
Реконструкцияның аржағында Сәкеннің күрделі жазған прозасы «Тар жол, тайғақ кешу» мен «Жер қазғандарды» мен өзім прозада алдыңғы қатардан орын алатын шығарма деп санамаймын. Оқиғасының шамалы түрде қызықтығы болмаса, көркемдік жағынан соңғысы мақтаулы емес. Қазақ әдебиетінің проза жанрының өркендеу тарихынан сыбағалы орын алатын шығарма «Тар жол, тайғақ кешу». Ол ең алдымен қазақ әдебиетінде бұрын болмаған прозаның мемуар деген бұтағы. Мемуардың да мемуары бар. Оқығанда көзді тартпайтын, тұздығы жоқ мемуар толып жатады. «Тар жол» мазмұн жағынан да, көркемдік жағынан да дәмді жазылған мемуар. Ол ең алдымен Қазақстандағы азамат соғысының, қазақ еңбекшілерінің Совет өкіметін орнату жолында күресінің тарихы. Сәкен бұл секілді саяси тақырыпқа көркем ажар бере білген. Бірінші бетін ашқаннан кейін «Тар жол» көркем жазылған үлкен романдар сықылды адамды өзіне тартып әкетіп, аяқтамай көзіңді жібермейді. Біраз жерлерінде мақалалар араласқанмен «1916 жылдың оқиғасы», «Ақмоладағы өзгеріс», «Анненков та соны», «Колчак түрмесі», «Түрмеден қашқанда» деген жерлері сүретті берілген. Шын мағынасындағы көркем саяси проза. Бұл совет әдебиетінің прозадағы бір көрнекті бұтағы.
Реконструкцияға дейін қазақ совет әдебиетінде кең өріс алған проза бұтағының біреуі фельетон. Бұл жөнінде көбірек көзге көрінген Бейімбет пен Ілияс. Ілиястығы фельетондарының бір өзгешелігі: тілінің көркемдігі, тақырыбы өткірлігімен қатар саяси жағынан актуалдығы. Бейімбеттің фельетондары да актуалдық тақырыпқа жазылғанмен әдет-ғұрып жағы басымырақ боп кетеді. Саяси мәселені Бейімбет Ілиястан өткір қоймайды.
Дегенмен бұл айтылғандар үлкен прозаның іргесі сықылды, даярлығы сықылды шығармалар.
Реконструкция басталғаннан кейін қазақ, совет әдебиетінде проза жанры бұрынғыдан көп ілгеріледі. Соңғы үш-төрт жыл ішінде, қазақ, әдебиетінде бұрыннан кездеспеген үлкен романдар, повестер пайда бола бастады Бұл, әрине, қуанарлық іс. Тегі үлкен прозасыз үлкен әдебиет жасау қиын. Жер жүзі әдебиет маңдай алдында деп есептейтін француз әдебиетінде проза күшті. Ол күшті прозаны жасаған Золя, Бальзак, Гюго сықылды ірі таланттар, Советке дейінгі орыс әдебиетінің ең зор гүлденген дәуірі XIX ғасырдың ортасы. Осы кездің атақты жазушылары Гоголь, Тургенев, Толстой, Гончаров, Достоевский, тағы басқалар мәңгі жасайтын прозамен жазған романдар қалдырып кеткен. Орыс поэзиясының асқар тауы Пушкиннің өзі де өмірінің ақырғы жеті-сегіз жылында поэзиядан прозаға көбірек ауысқан. Орыстың совет әдебиетінің байы да, күштісі де проза жанры. Олай болса, қазақ совет әдебиетінің кең өріске шығуына таразы болатын жануар кеп проза, романдар, повестер болуға тиіс.
Қазақ әдебиетінде совет прозасының кадры екі жүйеге бөлінеді. Бір жүйесі бұрын ақындық жағы басым, соңғы жылдарда проза мен поэзияны қатар алып жатқандар Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Қалмақан Әбдіқадыров, Мәжит Дәулетбаев, Асқар Тоқмағамбетов, тағы басқалар. Жазушылығын прозадан бастап сол бағытпен әлі де келе жатқандар Сабыр Шәріпов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсрепов тағы басқалар.
Бұл жазушылардың тақырыптар әртүрлі. Бір жүйелі тақырып революциядан бұрынғы ауылды суреттеу. Мәселен, Сәкеннің «Айшасы», Сабырдың «Алты басары», Мұхтардың ескі ауыл тақырыбына жазған әңгімелері бір жүйе, Ескі ауылды, 1916 жылды, революция жылдарын араластырып жазады, Мәселен, Ілиястың «Жолдастары», Сабырдың «Бекболаты». Сәкеннің «Тар жолы» 1935 жылы түзетілін жазылған Мәжиттің «Қызылжары», Ғабиттің «Тулаған толқындары» бір жүйесі Совет өкіметі Қазақстанда құрылған жылдар мен реконструкция арасын алып жазады. Мәселен, Бейімбеттің «Азамат Азаматычы», Ғабиттің «Көк үйдегі көршілері», тағы басқалар.
Соңғы төрт-бес жылда жазылған, жоғарыда аттары аталған роман, повестер қазақ совет прозасына қаланған берік іргелері. Бұл арада айта кетуге тиісті қуанышты оқиға жазушыларымыздың азамат соғысына, Отан қорғау мәселесіне көп көңіл бөлуі, қазақ, еңбекшілерінің Сонет өкіметін қорғау жолында көрсеткен ерлігін сипаттауы, орыс пролетариатының қазақ еңбекшілеріне бауырмалдық көмегін, Коммунистік партияның, оның көсемі Лениннің революцияға жолбасшылығын көрсетуі, қазақ, еңбекшілеріне тап жауларын танытуы, тағы сондайлар. Совет өкіметі қазақ даласына орнағаннан кейінгі ауылдың тұрмысы, өндірістің тұрмысы тақырыбына жазылған шығармалар азамат соғысының тақырыбына жазылған шығармамен салыстырғанда, сан, жағынан аз, сапа жағынан төмен. Азамат соғысының тақырыбына жазылған «Тар жол», «Жолдастар», «Қызылжар» тағы солардай күрделі романдар, жаңа ауыл өмірі тақырыбына әлі жазылған жоқ. Панферовтың «Бруски» деген романы, Шолоховтың «Көтерілген тың» деген романы сықылды колхоз тақырыбы қазақ совет әдебиетінде. әлі жоқ.
Колхоз тақырыбына жазылған Бейімбеттің «Охрана бастығы», «Қырманда» деген әңгімелері, Ғабиттің «Шұғыла», «Талпақ танау» деген әңгімелері, Мұхтардың «Шатқалаңда» деген әңгімесі, тағы басқалар колхозданған ауылдың жетістік, кемдіктерін, жақсы, жаман адамдарын толық көрсететін күрделі шығармалар емес, бұлар жаңа ауылдың, колхозданған ауылдың соңғы үш-төрт жылда ауқаттанған тұрмысына толық бейне бола алмайды. Бұл әңгімелердің кейбіреуі («Қырманда», «Шатқалаңда») соңғы бір-екі жылдың ішінде жазылғанмен асыра сілтеу кезінің алды-артындағы бай-кулактың қастығына, арналады. Бай-кулагын жойып өз күштерімен ауқатты тұрмыс жасап жатқан жаңа ауылдың, жаңа адамдарының өзара қатынастарыңа, өз арасындағы жақсы жақтарына, кемшіліктеріне арналған әңгімелер әлі бізде. жоқ. Колхоздың маңайында кулактар жүріп, колхоз шаруасына қастық істейді деген схемадан жазушыларыңыз арыла алған жоқ. Тегінде колхозшылар арасында да кемшілігі көп адамдар ұшырасатынын жазушылар зерттеген жоқ. Кулакты араластырмай колхоз тұрмысын жазуға болатынын жазушылар ұққан жоқ. Бұған басты себеп жазушылардың колхоз тұрмысына еркін араласпай колхоз тұрмысының ісіне араласа еніп көрмей сырттан жобалап жазуында.
Бізде Гладковтың «Қуаты» сықылды социалистік өндірісі тақырыбына жазған роман да, повес те жоқ, әңгіме де жоқ. Сәкеннің «Жемістерінде» берген социалистік өндірістің картиналары өндірістің өзі емес, көмескі көлеңкесі. Қазіргі біздің шын «Жемістер» Сәкеннің киноға жазған сценарийі, оның ішінде 1919—І935 жылдардағы Қазақстанда болған тап-тартысы көрсетіледі. Бірақ шығарма кино сценарийінің әдісімен жазылғандықтан, оқиға құранды эпизодтар болып кеткен, әңгіме, я роман қып жазғанда өте қызғылықты болатын Нияз бен Ғайнидың бастарынан кешкен күндер байланыссыз үзінді картиналар болып шыққан. Совет өкімет.і орнағаннан кейін жержүзіндік алыпқа айналған Қарағанды, Қарсақпай, Балқаш, Риддер. Шымкент заводы, Ембі, Ульбастрой, Степняк, Ащысай, тағы басқалар туралы прозамызда ауызғы аларлық шығарма жоқ.
Әдебиетте роман жасау оңай жұмыс емес. Қай елдің әдебиет тарихын алсақ та роман жеңіл туа қоймаған. Орыс совет жазушылары жақсы романын жазса, олардың алдында XIX ғасырдың романшылары: Достоевский, Гончаров, Тургенев, Толстой, бертін кезде Горький сықылды үлкен мектептері бар.
Қазақ әдебиетінің советтік дәуірінен бұрынғы тарихында романның жоқтығынан қазақ совет жазушыларына тыңнан жол салуға тура келді. Біздің романдарымыздың кемшілігіне бұл объективтік себеп. Бірақ біз ол себептің көлеңкесіне бойымызды жасыра алмаймыз. Өйткені, қазақ совет жазушыларының көбінде орыс мектебінен алған орта, жоғары білім бар, олардың біразы орыс классиктерін орыс жазушыларынан кем оқымаған. Солай болған күнде қазақ, әдебиетінің бұрынғы тарихында роман жоқ болғанмен, орыс классиктерінен үлгі алып, солардың ізімен жазуға бізде жағдай толық еді, ол жағдайды пайдалана алмай отырмыз.
Бұл жөнінде бізге үлкен сабақ болатын адам Абай. Абай тұсында қазақ әдебиетінде басым болған бағыт — қазақтың халық поэзиясы мен
Қазақ жазушыларының жағдайы
СССР-дің барлық республикаларындағыдай Қазақстанда совет жазушыларының ұйымы бар. Ол ұйымға: поэзияда, прозада, драматургияда, сында жазушылық таланты айқындалған барлық азамат мүше бола алады.
Қазақстан совет жазушылар ұйымы жұмысын көңілдегідей алып бару үшін оған партия мен үкімет жеткілікті материалдық көмек көрсетеді. Мәселен, Қазақстан үкіметі Қазақстан жазушылар ұйымының ұйымдастыру ісіне төмендегідей қаражат беріп келеді. 1935 жылы 150 мың сом, 1936 жылы 166 мың сом, 1937 жылы 300 мың сом. Бұл жазушылар ұйымының аппаратын ұйымдастыру жұмысына ғана жұмсайтын ақша.
Жазушылардың тұрмысына, мәдени тілегіне көмектесетін жазушылар ұйымының қасында «әдебиет қоры» деген ұйым бар. Бұл ұйымның міндеті жазушыларды демалыс үйлеріне, курорттарға жіберу, ауырып қалғанын емдетуге өлген, туғандарына жәрдем беру, кітапханалар ашу, лекциялар оқыту, мұқтаж жазушыға қаражат беру, уақытша мұқтаждарға несие қаражат, балаларын бақшаға орналастыру, оқығандарына стипендия беру, демалыс үйлерін салу, тағы сондайлар.
«Әдебиет қоры» ұйымына қаражат Москвадан беріледі. Бұл ұйым Москвадан 1935 жылы 35,391 сом алды. 1936 жылы 107,730алды, 1937 жылы 360 мың сом алды. 1937 жылға берілген 360 мың сомның екі жүз мыңына биылғы жылы Алматы қаласының жанында демалыс үйі бөлініп жатыр. Ол үй осы жылдың жазында бітеді.
Қазақстан совет жазушылары ұйымының қарамағында бір газет—«Қазақ әдебиеті», екі журнал — «Әдебиет майданы», «Литературный Казахстан» шығады. Солардан мәселен, «Әдебиет майданы» мемлекет қаржысынан 1935 жылы 88 мың сом, 1936 жылы 95 мың сом, 1937 жылы 90 мың сом алды. «Литературный Казахстан» 1935 жылы 28 мың сом, 1936 жылы 29 мың сом, 1937 жылы 90 мың сом алды. Жазушылар ұйымына 1937 жылы мемлекеттік қаражаттай берген көмегінің бәрін қосқанда 910 мың сом болады.
Бұл айтылғандардан басқа Қазақстан жазушылар ұйымының қасында көркем әдебиет баспасы бар. Мұндай ерекше көркем әдебиет баспасы ұлт республикаларының көбінде жоқ. Қазақстан көркем әдебиет баспасы 1934 жылдан бастап ұйымдасты.
Қазақтың совет жазушылары бойындағы жазушылық қасиетін жарыққа шығаруға да, жазғандарын газет, журналға бастыруға, кітап қып шығаруға жағдай толық. Қазақстанның ешбір жазушысы, ақыны, «жазғаным басылмайды»,— деп айта алмайды. Егер басылмаса, жаман шығарма жазғандығы, ондай адамдар басқаға емес, өзінің талантына, қаламына өкпелеу керек.
Бұл арада айтуға қажет мәселенің бірі — Өлкелік партия комитетінің жаңа басшылығының мәдениеттің басқа бұтақтарымен қатар, көркем әдебиет жұмысына да ерекше көңіл бөлуі.
Ұйымдастыру мәселесіндегі кемшіліктер
Партия мен үкіметтің совет әдебиетін, оның кадрларын есіруге жасаған жағдайларын пайдалану жөнінде әлі көптеген кемшіліктеріміз бар.
Жазушылар ұйымының өз ішіндегі кемшіліктер: ең алдымен аты қазақстандық болғанымен ұйым әлі Қазақстанның кең көлемінің әр жерінде тұратын жазушыларды түгел ұйымға тарта алған жоқ. Ұйым мүшелерінің көпшілігі Алматыда ғана туратын жазушылар. Облыстарда, аудандарда, өндірістерде тұратын жазушылардың көбі ұйымға мүше де емес. Ұйыммен байланысы аз. Олардың көбін Қазақстан жазушылар ұйымы білмейді де. 1934-1935 жылдары әрбір облыстық, қалаларда әдебиет жұмысын басқаруға, жазушыларды ұйымдастыруға Қазақстан жазушылар ұйымынан бір-бір өкіл жіберілген еді. Бұл өкілдердің істерін ешкім тексермегеннен кейін, байланыс жоққа жақын болғаннан кейін облыстық өкілдердің көбі жартымды іс бітірмей, екі жылға жақын тегін еңбекақы алынып қана келді. Бұл өкілдердің қателігін көрсетумен қатар жұмыстарын жөндеуге нұсқау берудің орнына Қазақстан жазушылар ұйымының басшылары Тоғжанов пен Қуанышев 1935 жылдың аяғында «өкілдік жойылсын» деп бұйрық шығарды. Содан бері облыстарда өкілдер жоқ.
Жазушылардың есептерін тыңдау, сол арқылы әдебиет пен оқушыларды байланыстырып, әдебиеттің де, жазушылардың да өсуіне көмектесу. Бұл жұмыс бізде ақсап жатыр. Өткен қыс Семейде, Шымкентте, Алматыда өткізген бірнеше әдебиет кештері болмаса (оның көпшілігі Пушкинге арналған) бұл істі де ұйым салақ ұстап келеді. Соңғы бірер айдың ішінде Алматыда әдебиет кештері жиілене бастады. Бірақ әлі де жеткіліксіз.
Әдебиеттің ұйымдастыру мәселесін, шығармалық жұмыстарын да күнбе-күн қозғап келіп, кемшіліктерін ашып, жақсы жақтарын жарқыратын көзге көрсетіп отыратын ұйымның органы газет пен журналдар. Газет, журналдар бұл міндетін өтей алмай жүр.
«Қазақ әдебиеті» газетінде әлі күнге саясаттық және әдебиеттік айқын бет жоқ. Газет мезгілімен әдебиеттің күнделікті саяси және әдеби міндеттерін көтере білмейді, әдебиет кемшілігін кезінде аша білмейді, жақсы, жаман шығармаларға, ұйымның жақсы, жаман істеріне кезінде дабыл көтере алмайды. Әдебиетке кадр даярлау, жас жазушыларды өсіру, сын мәселесін партиялық принципке көтеру дегенге салақ қарайды. Аты бар жазушылардың кемшілігіне ымырашылдық жасайды. Газетке көбінесе сапасыз шығармалары басылады. Басатын шығармасын (сын болсын, көркем шығарма болсын) газетті басқарушылар талғай алмайды. Кейде оқымай да жібере салады. Сондай саяси бейғамдық салдарынан кейде қателер кетіп қалады. Өткен қыста газеттің көбірек жазғаны Пушкиннің мерекесімен байланысты мәселелер. Соңғы екі-үш айдын ішінде газет біраз жақсара бастады. Бірақ онымен негізгі міндеттерін өтеп болған жоқ. Сын мәселесін газет әлі де тиісті сатыға шығара алмай отыр.
«Әдебиет майданы» журналының хал-жайы бұдан да төмен деуге болады. Журналға лайықты материалдар табу, түскен материалдарды жақсылап қарау, журналдың барлық сандарын белгілі жоспармен шығару, жазушыларды журналға тарта білу, әдебиеттің кезекті міндеттерін кезінде қозғай білу, журналдың техникасын жақсылау— міне, осы сықылды міндеттерін «Әдебиет майданы» әлі ұғып болған жоқ.
«Литературный Казахстан» журналының халі «Әдебиет майданынан» да жаман. Қаражаты, аппараты бола тура, редакция 1935 жылы 12 номердің орнына 4-ақ номер шығарды. 1936 жылы 12 номерден 3-ақ номер шығарды. Журналдың негізгі міндеті қазақ совет әдебиетінің үлгілерін орыс тіліне аудару, одақтық оқушыға таныстыру қазақ әдебиетінің өсуіне көмектесу, аударушыларды ұйымдастыру. Қазақстандағы орыс жазушыларының өсуіне жетекші болу, Қазақстанмен байланысты одақтық жазушыларды журналға тарту еді. Бұл міндеттерінің көбін журнал орындаған жоқ.
Жазушылар ұйымының қасындағы баспасөздердің ішінде өзінің міндетін қанағаттанарлық түрде орындаған Қазақстан көркем әдебиет баспасы, батыс, орыс, шығыс әдебиеттерінің біраз үлгілі шығармаларын, әсіресе, Пушкин шығармаларын қазақ тіліне аудару жөнінде, Қазақстанда совет жазушыларының шығармаларын, қазақтың революциядан бұрынғы әдебиет мұраларын басу жөнінде көркем әдебиет баспасы елеулі еңбек сіңірді. Көркем әдебиет баспасы колға алғаннан кейін басылатын кітаптарды көркемдеу оңдалып, мәдениетті, көркем кітаптар шықты. Жақсы жақтарымен қатар, көркем әдебиет баспасында көп кемшіліктер, қателіктер де бар. Ең алдымен көркем әдебиет баспасы шығаратын кітаптарының саяси жағын, көркемдік жағың жете қарамаушылық бар. Осындай саяси салақтықтың арқасында көркем әдебиет баспасы алашорда жазушыларының шығармасын басуға шарт жасап, олардың кейбіреуі баспаға берілген жерінен тоқтатылады. Ілияс Жансүгіровтың басқаруымен қырғыз бен қазақтың арасына араздық туғызатын «Сүйімбай мен Қатаған айтысы» деген кітап шықты. Кітаптардың корректорлық қатесі де көп.
Көркем әдебиет баспасындағы елеулі бір кемшілік кітаптарды қарайтын белгілі редактор жоқ. Баспасөздің директоры Рахымжан Жаманқұлов әрі шаруа жұмысын, әрі баспа жұмысын, әрі редакторлық жұмысын үлгіре алмайды. Барлық кітапты қараң шыға алмайды: Көркем әдебиет баспасының кітаптарына көбіне редактор боп қол қоятын: Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Қалмақан, Әбділда тағы басқалар. Бұлардың ішінен штаттық редактор саналып еңбекақы алатын Ілияс пен Әбділда. Өзгелері көлденең редакторлар. Бірақ, Әбділдадан басқа штаттық редакторлар да, штаттық емес редакторлар да кітапқа кейде қарамастан қол қоя салады. Үстірт қарап, елеулі қателер жібереді. Жаманқұлов баспадағы бұл кемшілігін көре тұра жауапты редакторлар тауып алуға салақ қарайды.
Ендігі бір сөз — қазақ көркем әдебиетінің жанрлары соңғы үш-төрт жылда қалай өркендеуі туралы.
Поэзия
Поэзия қазақ, әдебиетінің ей ескі жанры және революциядан бұрын өзге жанрдан басым болған жанры. Октябрь революциясынан туған қазақтың совет әдебиеті революцияның бастапқы жылдарында қазақ, әдебиетінің бұрынғы дәстүрінен шыға алмай, поэзия жағы басым болды. Сәкеннің «Жолдастар», «Жас қазақ марсельезасы» сықылды саяси өлеңдерінен басталған қазақтың совет поэзиясы Қазақстан совет жазушылар съезіне дейін үлкен олжа тапты. Қазақ совет ақындары «Советстан», «Көкшетау», «Дала», «Гималай», «Маржан», «Сағындық» сықылды поэмалар, советтенген қазақ, ауылының тұрмысын көрсететін, тап жауларын түйрейтін бірнеше саяси көркем өлеңдер берді.
Съезге дейінгі қазақ, совет поэзиясында индустрияның ірі табыстары туралы Сәкен шығармаларында болмаса, өзге ақындарда бұл тақырып өте аз болатын еді. Сәкен шығармаларында поезд бен аэроплан көп орын алып, Қазақстанда жүргізілген ірі завод, фабрикалар әлсіз көрінуші еді.
Съездің алды-артында ақындарымыз өндіріс тақырыбына көп көңіл белді. Көмір өндірісіне арнап Өтебай Тұрманжанов «Қара алтынды», Қалмақан Әбдіқадыров «Шахтерды», Ғалым Малдыбаев «Мағауияны», мұнай өндірісіне арнап Тайыр Жароков «Нефтстанды», мыс өндірісіне арнап Әбділда Тәжібаев «Олқылықты» жазды. Тағы сондай жазылғандар бар.
Ауыл шаруашылығын социалистік жолмен өркендетуге арнаған бірнеше өлеңдер, поэмалар бар. Мәселен, Сәкеннің «Социалстаны», Ілиястың «Мін де шабы», Өтебайдың «Қара алтыны», Асқардың «Күзеттесі», тағы басқалар.
Бұл поэмалардың жақсы жақтары халық шаруашылығындағы социалистік реконструкцияны халыққа ұғындыруға үгітші болып, партия мен үкімет ұрандарын іске асыруға көмек көрсетті. Сонымен қатар шын мағынасындағы көркем әдебиеттік жағын алсақ, бұлардың бәріне арнаулы бір кемшілік: дәуіріміздің шын кейіпкері болуға правосы бар, өндірістегі, ауыл шаруашылығындағы, мәдениеттегі үлгілі адамдарымыздың, дәуірімізге қастық істейтін, я дәуірдің қарқынына ере алмайтын адамдардың бейнелері жоқ. Социалистік құрылысқа дос адамдарын араласып, бірге өсіп, біте қайнап жүріп ой қиялы, іші-сырты, әлеуметтік тұрмысы, жеке тұрмысы жеке көрінбейді, кейіпкер етіп алған адамдардың көбі схема болып шығады. Ал құрылыстың өз процесіне келгенде ақындарымыз трактордың дүрілдеген даусын естиді де заводтың бұрқылдаған түтінін көреді де, сол заводта істеліп, қалай істеліп жатқанын, сол трактор жерді қалай жыртып және не мақсатпен жыртып жатқанын жаза алмайды. Бұған бас себеп ақындарымыздың суреттеген объектісін жақсылап зерттемеуі, құрылыстың адамын да, техникасын да, құрылыс материалдарын да ішіне араласып бірге өсіп, біте қайнап жүріп, ұғынып алып жазбауы, естумен, газет хабарымен жазуы, не шала көріп, шала жазуы.
Пулеметте» Өтебай бір партизанның азамат соғысына көрсеткен қайратын, қан майдан