Оқу ici
Бұл күнгі біздің үстіміздегі заман алып ұшқан ұшы-қиыры жоқ көп қаулының заманы. Барлық Россиядағы hәp түрлі ұйымның канцеляры[1], шығып отырған газет-журналдардың беті толған мұң-мұқтажы бар жұртты қарық қылып жатқан неше түрлі қаулы. Жұрт басшылары Россияның ішіндегі жыртық-тесік, кем-кетікті парызы жоқ қаулымен тығындап-ақ жатыр. Жалғыз-ақ бүгінгі тіршілігінің қорегін бер деп жаланған елдің алдабайға[2] жаратпай дікілдеп отырғаны болмаса, қаулы иесі, бұқара бір нәрсені тілек қылғанда саясатты сылтау қылады. Бұқара басшысы бір нәрсені тілек қылса, күйсіздігін сылтау қылып, қыңырлыққа салады. Осымен орыс басшысы мен бұқарасының арасындағы береке түлкі мен тырнаның қонақ асындай күйде тұр.
«Саясатың құрысын», — деп екі құлағына мақта тығып алған орыс бұқарасы Россияның ішіндегі өзгерістің бәріне жәйімен қарап: «Бірің өл де бірің қал», — деп үйінде отыр. Бұл осы күндегі орыс басындағы күй.
Құдайға шүкір, біздің бұқарамыз әзір бұл күйден аман. Біздің еліміз орысты елдіктен айырып бара жатқан берекесіздікке: «Бізден аулақ, таздың үйіне бар»,— деп, ел болатұғынының белгісін көрсетіп, талпынып отыр. Бірақ жалпақ Россияның қаулыдан асып іске аяқ баса алмай жүрген ауруы бізді де ала тастап кетіп отырған жоқ. Рас, оқығанының аздығына, күшіміздің шағындығына қарағанда, саясат деген нәрсе біздей жұрттың бар күшін басқа жаққа бұрғызбайтын батпандаған ауыр жүк екені шын. Бірақ жауырды жаба тоқығанмен елдің негізі ірге теуіп нығая алмайды. Елге, елдікке мұқтаждығы саясаттан артық болмаса кем болмайтын біздің даусыз бір мұқтажымыз бар. Ол — оқу. Оқу ісінің қазіргі сыртқы көрінісін қарасақ, саясаттың бөгет қылатын һешбір[3] реті жоқ-ақ секілді. Оқу ісін басқаратын облыстық, уездік земстволар бар, барлық қазақ-қырғыздың оқу ісіне аңдушы болатын бес кісілік оқу комиссиясы бар, жақсы оқыған мұғалімдер, семинария бітірген учительдер бар. Осыдан артық оқу ісіне не керек болады? Бірақ үстірт қарамай қазіргі қазақ оқуының шын қалпына жақынырақ келіп үңіліп қарасақ түк нәрсені қиратпаған болып шығамыз. Біз де жыртық-тесігімізді қаулының астына көміп тастап, сұп-сұлу болып отырған жұрттың бірі боламыз. Бұл сөздің себебіне келейік.
Қазіргі оқу жолындағы бірінші мақсатымыз ұлт мектептерін (национальная школа) ашу. Бұл тәртіптің керегіне һешкімнің дауы жоқ. Бірақ осы ұлт мектебін ашуға қазір де біздің алдымызда қиын асудай үш түрлі кедергі тұр. Бірі: бастауыш мектептің бәріне мұғалім жоқтығы, екіншісі: оқу құралдарының жоқтығы, үшіншісі: ілгері оқитын мектептің жоқтығы һәм тез уақытта бола алмайтындығы.
Бастауыш мектептерге мұғалім жетпейтіні һәркімге де аян, бірақ былтырдан бері курстар ашыла бастап, атағы болса да, мұғалімдер шығарып жатырмыз. Бастауыштарда бұлардан басқа мұғалімдер жоқ. Жә! Осы шығарып отырған мұғалімдеріміз қандай? Бұлардың жартысы екі-үш айлық курстарын бітіріп, жартысы бір-екі жылдық курстарды бітіріп, мұғалім болады, көп болғанда бір жыл, я екі жыл оқыған шәкірт барлық керекті пәндерден өзі біреуді оқытатындай білім алуға бола ма? Бұның үстіне ол курстарда оқитындар ескіше оқып, пікір, зейін жолында буыны қатайып кеткендер. Олардың курс программасындағы пәндерден жалпы ұғым алуына талай уақыт керек. Ал олар ертең барып бастауыш мектепте өздері шала сіңірген пәндерін жас балаға оқытпақшы. Бұның үстіне бастауыш мектепте оқытатын қазақ әдебиеті мен есептен басқа пәндердің бірде бірінің қазақ тілінде кітабы жоқ. Бұл кітаптарды әлгі мұғалімдер басқадан перевод қылып оқытуына керек. Ол қандай перевод болып шықпақшы? Бұл мұғалімнің алдынан шыққан шәкірт ұлт мектебінен шыққан, ұлт мақсатымен өскен, жақсы тәрбие алған бала болып табыла ма? Әлде кешегі «Мұхтасар» оқыған, «үлкен молдадан» тәрбие алған баланың қасында бола ма? Бұл біздің бастауыш мектептеріміздің халі. Ал енді сол бастауыштарға мұғалім шығарып отырған курстарға келейік. Курстардың әзірге ашылған бірен-сарандарының оқытушылары ылғи мұсылманша оқыған мұғалімдер (орысша оқыған учительдер саясат майданында палуандық құрып жүр). Ал мұғалімдердің Россия ішіндегі жоғарғы мектептерде оқығандарын алсақ, айыпқа бұйырмасын, көбі мұғалімдіктің жалғыз құралы — тәрбие ғылымын (педагогика) оқып көрмегендер. Бұлардың қолында не тұтынатын құрал жоқ. Өзге барлық пәнді переводпен оқытады. Бұл ретте биыл бір мұғалім бір кітаптан өз тәртібінше перевод қылып оқытса, келесі жылы бір мұғалім сол синфқа[4] басқа кітаптан басқа тәртіпше перевод қылып оқытады. Осы тәртіптермен оқытқанда оқыту ісінің жолымен (дидактический методпен) оқытушының жалпы біліміне қарап, соған салыстырып белгілі программа тұтынуды былай қойып, бір кітаптан түзу перевод жасап беріп отыру да оңай жұмыс емес. Міне, курстар халі осы. Бұл курстар біздің орта дәрежелі мектебіміз, бұдан тәрбие алып шығатын шәкірттер келесі жас тұқымды қазақтың шын алал ұлы қылып шығаратын тәрбиешілер. Бұның үстіне надандықтың қараңғы түні қаптаған қалың елдің ортасына мәдениет шырағын ұстап барып елдікті ұқтыратын, үлгі жаятын, саясат, земство, кооперативтер туралы мағлұмат береді деп сеніп отырған сүйеніштеріміз. Олардың қолына осы міндеттерді атқаратын қандай құрал беріп отырмыз? Құрал сиқы әлгі.
Бұдан соң бізде бастауыш мектеп пен курстардан басқа мектеп жоқ, басқа түрлі мектеп ашамын деп дайындалған ел де жоқ. Рас, ол мектептерге дайындалудың уақыты ертерек шығар. Бірақ бір-екі жылда оның да керек болатын уақыты келеді. Мына курсты зорға (алып) келе жатқан мұғалімнің ол мектептерге жарамайтыны айдан-айқын. Ол мектепте оқытуға семинария бітірген учительдер де жарамайды. Бұл үшін орыстың учительский институтын оқыған учительдер керек. Ондай мұғалімдердің курстерде де кем болса біреуден болуы қажет. Ал қазіргі күнде оқуға дайындалған һешбір оқушы да жоқ, содан барып оқы деп жіберіп отырған хүкімет те жоқ. 13—14 жылда бастауыш мектеп бітірген қазақ баласы қайда бармақшы? Бір жыл, екі жыл оқып мұғалім болуға ол балалардың көбінің жасы да келмейді. Және бәрін бірдей курске тыға берудің лайығы да жоқ. Бастауыш мектепті бітірте салып орысша мектепке түсіріп жіберетін болсақ, өз тілімізбен һеш білім бермейтін болсақ, ұлт мектебі деп алқыну неге тұрады? Тағы қаулыны көлденең салып қойып, көркін қорек қылғаннан басқаның не орны болады?
Саясат өзге жолға оқығанның күшін бөлгізбесе де, оқу жолына мойын бұрғызбауы зор қиянат. Ғылым жарығынан алыс қалған елден қарғыстан басқа һеш нәрсе алмайды. Біз ең керекті істі салақсып артқа тастап барамыз. Көшершілік заманы болғанда да барлық буған-түйгенін ұмыт тастап кеткен ауылдың көшін байсалды болды деп айта аламыз ба?
Оқу ісіне менің ұсынатын жоба(м): Бірінші, жалпы қазақ-қырғыз съезі сайлап шығарған Алашорданың оқу бөліміндегі бес кісілік оқу комиссиясы тез уақытта іске кірісіп, барлық бастауыш мектептерге һәм курстерге белгілі бірақ түрлі программа жасап, оқу құралдарын толықтыру керек. Оқу құралдарын толықтыру үшін арнаулы бір комиссия жасап, кітап перевод қылуға отырғызу керек. Бұдан соң саясат ісінде жүрген семинария бітірген учительдердің бәрін жиып, өзінің түбегейлі пайдалы жұмысы — оқытушылыққа белгілеу керек. Учительский институттарға шәкірттер жіберу керек. Екінші, жаздыгүні сабақтан босаған уақытта барлық қазақ ішіндегі мұсылманша оқыған мұғалімдерге жоғарғы курс ашу керек, бұл курстердегі сабақ лекционный (сабақты сұрамай, ылғи айтып кетіп отыратын) жоғарғы дәрежелі мектептер сабағынша болу керек, курсте оқылатын сабақ тәрбие ғылымдары, земство, кооператив һәм басқа халыққа пайдалы шаруа ұйымдарын жүргізу, бұның үстіне мектептегі баланы оқытудан басқа күндегі сабақ уақыты біткен соң жәй қара халықты оқытып білім, үлгі тарату жолдарын оқыту мектептегі баладан басқа мектеп программасынан тысқары жолмен халықты оқыту; қырға шығатын мұғалімдердің қыр халқымен жақындасып, қалаған игілік жұмыстарың жұрт құлағына тез сіңіруіне үлкен себеп болатын нәрсе қара халықты оқыту үшін мұғалімдердің жоғарғы курстегі оқитын сабақтары:
1. Халыққа қысқаша лекция (әр тараудан келетін үлгі сөз) сөйлеудің жөні, жақсы кітаптар, газет-журналдар оқып түсіндірудің жөні. 2) Ел арасында кітапхана ашудың жөні. 3) Театр (үлгілі ойын) жасаудың жөні һәм басқалар болу керек. Мәдениетті жұрттарда қара халық ішіне шығатын мұғалімдерге әдейі мектептен тысқары оқу оқытудың жөнін үйрететін белгілі курстар бар. Бұл курстарда сабақ беруші профессорлар да болады. Олардың мұғалімнің қамын сонша жеп жүргені: қара халық ішіне барып басшы болатын білімі бар түзу адам жалғыз мұғалімдер болған соң, ел ішіндегі сүйенішіміз солар ғана деп, қамын жейді. Ондай курстарда жалғыз мұғалімдер емес, басқа неше түрлі жолдармен жүрген адамдар да оқиды. Осындай курстың бірін биылғы жазда Томскінің губернский земствосы ашып, студенттер һәм басқа неше түрлі халық ішіне барып қызмет қыламын деген адамдар оқып шықты. Біз әзірге мұғалімнің өз басының білімін толтыратын курсты һәм мектептен тысқары сабақ оқытудың жөнін үйрететін курсты екі бөлек қылмай-ақ қояйық. Бұл екеуінің жолын бір курсқа да сыйғызуға болады. Курсқа шығатын шығын оқушылардың киім, тамағы өзінен болғанда тіпті азға түседі. Бұл турадағы түбірлі мәселенің бірі, осы курстың оқытушылары университет бітірген қазақ оқығандарының екі-үшеуі болу керек. Бұған бөлген үш ай өнімсіз жұмысқа кеткен уақыт болмас. Аз көрнек жолында құба төбелдігі болмаса, бір жазда одан артық елге пайда істейтін азамат бола қоймас. Егер өзімізден оқытушы шықпаса, татардан я басқа мұсылмандардың жоғарғы оқу бітірген жарамдылауынан шақырып алу керек.
Біз қараңғы түннің тұманы сейілген соң, тіршіліктің жарығын жаңа көріп отырған елміз. Біздей жұрттың мәдениет жүзіндегі істемек ісі жас баланың мінезі секілді: көрсеқызар, желіккіш, бір бетпен солақай кеткіш, үстірттігі көп болуға лайық қазіргі оқу ісін алсақ, тәртіппен бір ісін істемей, саясат ауасы толқынып кетсе, «оқуды ойлайтын күн болды ма» деп, саясат тынышталса, «қарбаласып жүрміз, қайтейік» деп, солақай қалдырып, шұбатып барамыз. Бұл әлгі бір бетпен сыңар жақ болып үстірт кеткіш, піспеген елдің қылығы. Бұл халді ұлт оқуына көбірек жауапты болатын адамдардың тезірек еске алып, іске кіруі қажет. Қажет деп білемін.
Мұхтар.
Мұхтар Әуезов
[1]Канцелияры (канцелиярия) − кеңсе.
[2]Алдабайға − құр емексітіп, алдап.
[3]Һешбір − ешбір.
[4]Синфқа − сыныпқа (класқа).
Оқу ici
Бұл күнгі біздің үстіміздегі заман алып ұшқан ұшы-қиыры жоқ көп қаулының заманы. Барлық Россиядағы hәp түрлі ұйымның канцеляры[1], шығып отырған газет-журналдардың беті толған мұң-мұқтажы бар жұртты қарық қылып жатқан неше түрлі қаулы. Жұрт басшылары Россияның ішіндегі жыртық-тесік, кем-кетікті парызы жоқ қаулымен тығындап-ақ жатыр. Жалғыз-ақ бүгінгі тіршілігінің қорегін бер деп жаланған елдің алдабайға[2] жаратпай дікілдеп отырғаны болмаса, қаулы иесі, бұқара бір нәрсені тілек қылғанда саясатты сылтау қылады. Бұқара басшысы бір нәрсені тілек қылса, күйсіздігін сылтау қылып, қыңырлыққа салады. Осымен орыс басшысы мен бұқарасының арасындағы береке түлкі мен тырнаның қонақ асындай күйде тұр.
«Саясатың құрысын», — деп екі құлағына мақта тығып алған орыс бұқарасы Россияның ішіндегі өзгерістің бәріне жәйімен қарап: «Бірің өл де бірің қал», — деп үйінде отыр. Бұл осы күндегі орыс басындағы күй.
Құдайға шүкір, біздің бұқарамыз әзір бұл күйден аман. Біздің еліміз орысты елдіктен айырып бара жатқан берекесіздікке: «Бізден аулақ, таздың үйіне бар»,— деп, ел болатұғынының белгісін көрсетіп, талпынып отыр. Бірақ жалпақ Россияның қаулыдан асып іске аяқ баса алмай жүрген ауруы бізді де ала тастап кетіп отырған жоқ. Рас, оқығанының аздығына, күшіміздің шағындығына қарағанда, саясат деген нәрсе біздей жұрттың бар күшін басқа жаққа бұрғызбайтын батпандаған ауыр жүк екені шын. Бірақ жауырды жаба тоқығанмен елдің негізі ірге теуіп нығая алмайды. Елге, елдікке мұқтаждығы саясаттан артық болмаса кем болмайтын біздің даусыз бір мұқтажымыз бар. Ол — оқу. Оқу ісінің қазіргі сыртқы көрінісін қарасақ, саясаттың бөгет қылатын һешбір[3] реті жоқ-ақ секілді. Оқу ісін басқаратын облыстық, уездік земстволар бар, барлық қазақ-қырғыздың оқу ісіне аңдушы болатын бес кісілік оқу комиссиясы бар, жақсы оқыған мұғалімдер, семинария бітірген учительдер бар. Осыдан артық оқу ісіне не керек болады? Бірақ үстірт қарамай қазіргі қазақ оқуының шын қалпына жақынырақ келіп үңіліп қарасақ түк нәрсені қиратпаған болып шығамыз. Біз де жыртық-тесігімізді қаулының астына көміп тастап, сұп-сұлу болып отырған жұрттың бірі боламыз. Бұл сөздің себебіне келейік.
Қазіргі оқу жолындағы бірінші мақсатымыз ұлт мектептерін (национальная школа) ашу. Бұл тәртіптің керегіне һешкімнің дауы жоқ. Бірақ осы ұлт мектебін ашуға қазір де біздің алдымызда қиын асудай үш түрлі кедергі тұр. Бірі: бастауыш мектептің бәріне мұғалім жоқтығы, екіншісі: оқу құралдарының жоқтығы, үшіншісі: ілгері оқитын мектептің жоқтығы һәм тез уақытта бола алмайтындығы.
Бастауыш мектептерге мұғалім жетпейтіні һәркімге де аян, бірақ былтырдан бері курстар ашыла бастап, атағы болса да, мұғалімдер шығарып жатырмыз. Бастауыштарда бұлардан басқа мұғалімдер жоқ. Жә! Осы шығарып отырған мұғалімдеріміз қандай? Бұлардың жартысы екі-үш айлық курстарын бітіріп, жартысы бір-екі жылдық курстарды бітіріп, мұғалім болады, көп болғанда бір жыл, я екі жыл оқыған шәкірт барлық керекті пәндерден өзі біреуді оқытатындай білім алуға бола ма? Бұның үстіне ол курстарда оқитындар ескіше оқып, пікір, зейін жолында буыны қатайып кеткендер. Олардың курс программасындағы пәндерден жалпы ұғым алуына талай уақыт керек. Ал олар ертең барып бастауыш мектепте өздері шала сіңірген пәндерін жас балаға оқытпақшы. Бұның үстіне бастауыш мектепте оқытатын қазақ әдебиеті мен есептен басқа пәндердің бірде бірінің қазақ тілінде кітабы жоқ. Бұл кітаптарды әлгі мұғалімдер басқадан перевод қылып оқытуына керек. Ол қандай перевод болып шықпақшы? Бұл мұғалімнің алдынан шыққан шәкірт ұлт мектебінен шыққан, ұлт мақсатымен өскен, жақсы тәрбие алған бала болып табыла ма? Әлде кешегі «Мұхтасар» оқыған, «үлкен молдадан» тәрбие алған баланың қасында бола ма? Бұл біздің бастауыш мектептеріміздің халі. Ал енді сол бастауыштарға мұғалім шығарып отырған курстарға келейік. Курстардың әзірге ашылған бірен-сарандарының оқытушылары ылғи мұсылманша оқыған мұғалімдер (орысша оқыған учительдер саясат майданында палуандық құрып жүр). Ал мұғалімдердің Россия ішіндегі жоғарғы мектептерде оқығандарын алсақ, айыпқа бұйырмасын, көбі мұғалімдіктің жалғыз құралы — тәрбие ғылымын (педагогика) оқып көрмегендер. Бұлардың қолында не тұтынатын құрал жоқ. Өзге барлық пәнді переводпен оқытады. Бұл ретте биыл бір мұғалім бір кітаптан өз тәртібінше перевод қылып оқытса, келесі жылы бір мұғалім сол синфқа[4] басқа кітаптан басқа тәртіпше перевод қылып оқытады. Осы тәртіптермен оқытқанда оқыту ісінің жолымен (дидактический методпен) оқытушының жалпы біліміне қарап, соған салыстырып белгілі программа тұтынуды былай қойып, бір кітаптан түзу перевод жасап беріп отыру да оңай жұмыс емес. Міне, курстар халі осы. Бұл курстар біздің орта дәрежелі мектебіміз, бұдан тәрбие алып шығатын шәкірттер келесі жас тұқымды қазақтың шын алал ұлы қылып шығаратын тәрбиешілер. Бұның үстіне надандықтың қараңғы түні қаптаған қалың елдің ортасына мәдениет шырағын ұстап барып елдікті ұқтыратын, үлгі жаятын, саясат, земство, кооперативтер туралы мағлұмат береді деп сеніп отырған сүйеніштеріміз. Олардың қолына осы міндеттерді атқаратын қандай құрал беріп отырмыз? Құрал сиқы әлгі.
Бұдан соң бізде бастауыш мектеп пен курстардан басқа мектеп жоқ, басқа түрлі мектеп ашамын деп дайындалған ел де жоқ. Рас, ол мектептерге дайындалудың уақыты ертерек шығар. Бірақ бір-екі жылда оның да керек болатын уақыты келеді. Мына курсты зорға (алып) келе жатқан мұғалімнің ол мектептерге жарамайтыны айдан-айқын. Ол мектепте оқытуға семинария бітірген учительдер де жарамайды. Бұл үшін орыстың учительский институтын оқыған учительдер керек. Ондай мұғалімдердің курстерде де кем болса біреуден болуы қажет. Ал қазіргі күнде оқуға дайындалған һешбір оқушы да жоқ, содан барып оқы деп жіберіп отырған хүкімет те жоқ. 13—14 жылда бастауыш мектеп бітірген қазақ баласы қайда бармақшы? Бір жыл, екі жыл оқып мұғалім болуға ол балалардың көбінің жасы да келмейді. Және бәрін бірдей курске тыға берудің лайығы да жоқ. Бастауыш мектепті бітірте салып орысша мектепке түсіріп жіберетін болсақ, өз тілімізбен һеш білім бермейтін болсақ, ұлт мектебі деп алқыну неге тұрады? Тағы қаулыны көлденең салып қойып, көркін қорек қылғаннан басқаның не орны болады?
Саясат өзге жолға оқығанның күшін бөлгізбесе де, оқу жолына мойын бұрғызбауы зор қиянат. Ғылым жарығынан алыс қалған елден қарғыстан басқа һеш нәрсе алмайды. Біз ең керекті істі салақсып артқа тастап барамыз. Көшершілік заманы болғанда да барлық буған-түйгенін ұмыт тастап кеткен ауылдың көшін байсалды болды деп айта аламыз ба?
Оқу ісіне менің ұсынатын жоба(м): Бірінші, жалпы қазақ-қырғыз съезі сайлап шығарған Алашорданың оқу бөліміндегі бес кісілік оқу комиссиясы тез уақытта іске кірісіп, барлық бастауыш мектептерге һәм курстерге белгілі бірақ түрлі программа жасап, оқу құралдарын толықтыру керек. Оқу құралдарын толықтыру үшін арнаулы бір комиссия жасап, кітап перевод қылуға отырғызу керек. Бұдан соң саясат ісінде жүрген семинария бітірген учительдердің бәрін жиып, өзінің түбегейлі пайдалы жұмысы — оқытушылыққа белгілеу керек. Учительский институттарға шәкірттер жіберу керек. Екінші, жаздыгүні сабақтан босаған уақытта барлық қазақ ішіндегі мұсылманша оқыған мұғалімдерге жоғарғы курс ашу керек, бұл курстердегі сабақ лекционный (сабақты сұрамай, ылғи айтып кетіп отыратын) жоғарғы дәрежелі мектептер сабағынша болу керек, курсте оқылатын сабақ тәрбие ғылымдары, земство, кооператив һәм басқа халыққа пайдалы шаруа ұйымдарын жүргізу, бұның үстіне мектептегі баланы оқытудан басқа күндегі сабақ уақыты біткен соң жәй қара халықты оқытып білім, үлгі тарату жолдарын оқыту мектептегі баладан басқа мектеп программасынан тысқары жолмен халықты оқыту; қырға шығатын мұғалімдердің қыр халқымен жақындасып, қалаған игілік жұмыстарың жұрт құлағына тез сіңіруіне үлкен себеп болатын нәрсе қара халықты оқыту үшін мұғалімдердің жоғарғы курстегі оқитын сабақтары:
1. Халыққа қысқаша лекция (әр тараудан келетін үлгі сөз) сөйлеудің жөні, жақсы кітаптар, газет-журналдар оқып түсіндірудің жөні. 2) Ел арасында кітапхана ашудың жөні. 3) Театр (үлгілі ойын) жасаудың жөні һәм басқалар болу керек. Мәдениетті жұрттарда қара халық ішіне шығатын мұғалімдерге әдейі мектептен тысқары оқу оқытудың жөнін үйрететін белгілі курстар бар. Бұл курстарда сабақ беруші профессорлар да болады. Олардың мұғалімнің қамын сонша жеп жүргені: қара халық ішіне барып басшы болатын білімі бар түзу адам жалғыз мұғалімдер болған соң, ел ішіндегі сүйенішіміз солар ғана деп, қамын жейді. Ондай курстарда жалғыз мұғалімдер емес, басқа неше түрлі жолдармен жүрген адамдар да оқиды. Осындай курстың бірін биылғы жазда Томскінің губернский земствосы ашып, студенттер һәм басқа неше түрлі халық ішіне барып қызмет қыламын деген адамдар оқып шықты. Біз әзірге мұғалімнің өз басының білімін толтыратын курсты һәм мектептен тысқары сабақ оқытудың жөнін үйрететін курсты екі бөлек қылмай-ақ қояйық. Бұл екеуінің жолын бір курсқа да сыйғызуға болады. Курсқа шығатын шығын оқушылардың киім, тамағы өзінен болғанда тіпті азға түседі. Бұл турадағы түбірлі мәселенің бірі, осы курстың оқытушылары университет бітірген қазақ оқығандарының екі-үшеуі болу керек. Бұған бөлген үш ай өнімсіз жұмысқа кеткен уақыт болмас. Аз көрнек жолында құба төбелдігі болмаса, бір жазда одан артық елге пайда істейтін азамат бола қоймас. Егер өзімізден оқытушы шықпаса, татардан я басқа мұсылмандардың жоғарғы оқу бітірген жарамдылауынан шақырып алу керек.
Біз қараңғы түннің тұманы сейілген соң, тіршіліктің жарығын жаңа көріп отырған елміз. Біздей жұрттың мәдениет жүзіндегі істемек ісі жас баланың мінезі секілді: көрсеқызар, желіккіш, бір бетпен солақай кеткіш, үстірттігі көп болуға лайық қазіргі оқу ісін алсақ, тәртіппен бір ісін істемей, саясат ауасы толқынып кетсе, «оқуды ойлайтын күн болды ма» деп, саясат тынышталса, «қарбаласып жүрміз, қайтейік» деп, солақай қалдырып, шұбатып барамыз. Бұл әлгі бір бетпен сыңар жақ болып үстірт кеткіш, піспеген елдің қылығы. Бұл халді ұлт оқуына көбірек жауапты болатын адамдардың тезірек еске алып, іске кіруі қажет. Қажет деп білемін.
Мұхтар.
Мұхтар Әуезов
[1]Канцелияры (канцелиярия) − кеңсе.
[2]Алдабайға − құр емексітіп, алдап.
[4]Синфқа − сыныпқа (класқа).