Қытай тілі морфологиясы
Морфология - сөз бен оның формалары туралы тіл білімінің саласы.
Сөздер жеке-жеке тұрғанда түбір қалпында жұмсалады да, сөйлеу кезінде бір-бірімен түрлі байланысқа түседі. Бұл байланысты тілдегі түрлі бөлшектер жүзеге асырады. Олар түбір мен қосымшаға жіктеледі. Түбір сөздің мағына беретін бөлшегі болса, қосымшаның жұрнақ деп аталатын түрі жаңа сөз тудырады немесе сөзді түрлендіреді. Ал жалғау сөз бен сөзді байланыстырады.
Сөздерді морфологияда атауыш сөздер, көмекші сөздер, одағай сөздер деп үшке бөледі. Бұларды толықтай жіктеп жазсақ төмендегідей болады.
1) Зат есім
2) Сын есім
3) Сан есім
4) Бірлік есім
5)
Есімдік
6)
Етістік
7)
Үстеу
8)
Еліктеу
9)
Шылау
10) Одағай
Зат есім
Заттың атын білдіретін, кім? не? деген сұрақтарға жауап беретін сөздер зат есім деп аталады. Мысалы:
Табиғатта, қоғамда зат атаулары өте көп. Оларды мал атаулары, қора-қопсы, үй мүліктері, өсімдік, жан-жануар, құрт-құмырсқа атаулары, коғамдық, тұрмыстық, саяси-әлеуметтік салада колданылатын атаулар деп жіктеуге болады.
Зат есімнің мағыналық түрлері
Бізге қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың танылуы, кабылданылуы түрлі-түрлі болады. Қытай тілінде адамға және оның кәсібі мен мамандығына, айналысатын ісіне қатысты зат есім сөздерге ғана кім? деген сұрақ койылады. Зат атауларын анықтайтын, кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздер тілде өте көп. Бұлар жалпылама заттың, құбылыстың, кәсіптің аттары болғанымен, әр заттың ұғымдық, түсініктік, танымдык ,т.б.жақтарынан ерекшеліктері болады. Қытай тілінде зат есімдерді жалпы, жалқы, мезгіл, мекен деп бөледі.
Жалпы есімдер мен жалқы есімдер
Бірнеше затқа ортақ атаулар жалпы есімдер деп аталады.
Белгілі бір затқа ғана берілген атауларды жалқы есімдер деп атайды.
Сын есім
Заттың түр-түсін, сапасын, сипатын, салмағын, көлемін, дәмін, иісін білдіретін сөз табы сын есім деп аталады. Сын есім қандай? қай? деген сүрақтарға жауап береді.
Сын есімнің негізгі белгілері
1. Сын есімнің көбісі күшейткіш үстеулермен тіркеседі.
2. Кейбір сын есімдер күшейткіш мағына білдіретіндіктен, күшейткіш үстеулермен тіркеспейді.
3. Қытай тілінде сын есімдер косарланады.
а) Жалаң буынды сын есімдердің қосарлану формасы: АА (соңғы буыны бірінші тонда айтылады).
ә) Қос буынды сын есімдердің қосарлану формасы: ААВВ, АВАВ (екінші буыны жеңіл екпінмен оқылады). Мысалы:
б) А Ж АВ формасымен қосарланғанда жағымсыз мағынаны білдіреді. Мысалы:
в) Сұраулы формасы: А А, ААВВ
4. Сын есім қосарланғаннан кейін күшейткіш үстеулермен және болымсыз үстеумен тіркесе алмайды.
5. Сын есім сөйлемде анықтауыш, баяндауыш, пысықтауыш, толықтырғыш қызметін атқарады.
Сын есім шырайлары
Затхың белгілері бізді қоршаған дүниеде бірде анық, бірде күңгірт, бәсең, енді бірде бір-бірінен салыстырмалы аңғарылып жатады. Заттың түрлі белгілерінің арасын анықтап, неғұрлым дәл көрсету мақсатында тілде түрлі қосымшалар қолданылады.
Зат белгілерінің әр түрлілігін, бір-бірінен артық-кемдігін білдіретін сын есім формалары шырай деп аталады.
Шырайдың түрлері
1. Салыстырмалы шырай - зат белгілерінің артық-кемдігін бір-бірімен салыстыру аркылы анықтайтын шырай түрі.
Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
(-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу -) :
(-ырақ,-ірек,-рак,-рек) : У§—&)
Күшейткіш шырай - зат белгілері баска зат белгілерімен салыстырғанда өте артық немесе өте кем екендігін анықтайтын шырай түрі.
Күшейтпелі шырай негізгі сын есімге күшейткіш буынды косу арқылы жасалады:
3. Асырмалы шырай - зат белгілерін басқа заттардан тым көтеріп немесе тым төмендетіп көрсететін шырай түрі.
Асырмалы шырай (өте, тым, аса, ең, орасан, керемет, нақ, тіпті) сияқты үстеулердің тіркесуімен жасалады:
Сан есім
Заттың санын, мөлшерін, шама-шарқын, ретін білдіретін сөз табын сан есім дейміз. Сан есім қанша? неше? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап береді.
Сан есімнің негізгі белгілері
1. Қытай тілінде сан есімдер зат есімдермен тікелей тіркесе алмайды, яғни сан есім мен зат есімнің арасына бірлік есім қосылуы шарт. Мысалы:
2. Сан есімдер косарланбайды. Түрақты сөз тіркестеріндегі сан есімдердің қосарлануы ерекше кұбылыс. Мысалы:
3. Сан есім көбінесе бірлік есіммен бірігіп, бірге сөйлем мүшесі болады.
Сан есімнің мағыналық түрлері
Сан есімдер заттың санын анықтау дәрежесіне қарай, мағыналық жағынан есептік, реттік, жинақтық, бөлшектік, болжалдық болып бөлінеді.
1. Есептік сан есім
Есептік сан есім заттың нақты, дәл санын білдіреді. Құрамына қарай дара және құрделі деп бөлінеді, басқа сан есімдердің жасалуына негіз болады. Мысалы:
Реттік сан есім
Реттік сан есімдер есептік сан есімдердің алдына Ц(-ыншы, -інші, -ншы, -нші) жұрнағын косу аркылы жасалып, заттардың сандық ретін білдіреді. Мысалы:
Реттік сан есімнің ерекшелігі
Реттік сан есім жыл, ай, күн, дәреже, туыстык рет, ғимараттың қабаттарын, көлік бағытын, топтың ретін көрсетсе, Щ (-ыншы, -інші, -ншы, -нші) жүрнағы қосылмайды.
Жинақтық сан есім (.ШШ)
Жинақтық сан есім заттың жинақталған санын білдіреді.
Болжалдық сан есім.
Болжалдық сан есімдер заттың санын дәл көрсетпей, шамалап, болжалдап білдіреді.
Болжалдық сан есімдердің жасалу жолдары
1. Есептік сан есімдерге (-даған, -деген, -таған, -теген, -дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары мен жалғауларының жалғануымен:
2. Есептік сан есімдердің алдына (таман, тарта, астам) сөздерінің тіркесуімен: Есептік сан есімдердің алдына (қанша) сұраулы есімдіктерінің тіркесуімен:
Бірлік есім Адам, зат, іс-әрекет, оқиғаның сандык бірлігін білдіретін сөз табы бірлік есім деп аталады.
Бірлік есімнің мағьшалық түрлері
Бірлік есім мағынасына қарай заттық бірлік есім және қимылдық бірлік есім болып екіге бөлінеді.
Заттық бірлік есім
Заттың және адамның есептік бірлігін білдіретін бірлік есім заттық бірлік есім деп аталады. Заттық бірлік есім өз ішінде мешпікті бірлік есім және ауыспалы бірлік есім болып бөлінеді.
1. Меншікті бірлік есім
А. Өлшем бірлік есімдер
І.Ұзындық
2. Сыйымдылық:
4. Көлем:
5. Уақыт:
6. Ақшабірлігі:
7. Салмақ
В. Жеке заттық бірлік есімдер
С. Жинақтық бірлік есім
Белгісіздік бірлік есім
Белгісіздік бірлік есімдер білдіретін мөлшері көп.
өте аз мөлшерді білдіреді.
негізгі белгілері
1 және бірлік есімдерінің алдына тек бір сан есімі ғана тіркесе алады. Мысалы:
2. және есімдерінін алдына сілтеу есімдіктерін колдануға болады. есімінің алдына есімдіктеріне жалғанғанда аз мөлшерді білдіреді.
3. және есімдері сын есім мен етістіктен кейін қолданылған кезде (сәл-пәл, азғана) деген мағына білдіреді.
4. есімінің алдына сын есімі жалғанғанда лчэядеген мағына білдіреді. Мысалы:
Құрделі бірлік есім
Құрделі бірлік есім екі не одан көп бірлік есімдерден жасалады. Жиі қолданылатын құрделі бірлік есімдер:
1. (адам реті); адам санын және ретін есептеудін жиынтығы.
2. (самолет реті): самолеттің ұшу санын және ретін есептеудің жиынтығы. (тонна-километр): құрылықтық тасымалдың тонна, километр санының өлшем бірлігі. Мысалы 3 тонналық тауар 100 км-ге тасымалдансын немесе 1 тонналык тауар 300 км-ге тасымалдансын барлығы 300 тонна- километр деп аталады.
4. (секундтық текше метр): секундтық текше метр бір секундтың ішінде судың өзен арнасынан бір текше метр ағып өтуінін бірлігі. Мысалы, бір секундта 50 текше метр ағып өтсе, судың ағу мөлшері 50 секундтык текше метр.
Ауыспалы бірлік есім
Ауыспалы зат есім
В. Ауыспалы етістік
II. Қимылдық бірлік есім
1. Меншікті қимылдық бірлік есім
А. Жеке қимылдық бірлік есім
1. (рет): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен қайталанған әрекетке қолданылады.
2. (рет, дүркін): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен қысқа уакыттағы әрекетке қолданылады.
3. (рет, жол, дүркін): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен бұл да қайталанған әрекетке қолданылады, Ж -мен салыстырғанда ауызекілік реңкі басым. Мысалы:
4. (рет): бару-келу ретін, мәнін білдіреді
5. (рет): қимыл, іс-әрекеттің басынан аяғына дейінгі бүкіл барысын білдіреді.
қимылдық бірлік есім де болады, алдына тек бір сан есімі ғана жалғанады. Сан есімін қысқартып, айтпаса да болады.
В. Жинақтық қимылдық бірлік есім
(рет, дүркін): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен тамақ ішу, ұрсу, ұру, кеңес беру т.б. әрекеттерге колданылады. Мысалы:
(рет, дүркін): іс-әрекет, қимылдың толық бір рет жүргізілгенін білдіреді. Мысалы:
3. (есе, дүркін ): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, көбінесе уақыт жұмсау. күш жұмсау әрекеттеріне қолданылады. Алдына тек бір ( ) сан есімі ғана жалғанады, ауызекі тілде аз колданылады. Мысалы:
4. (дүркін): бір мезет дегенді білдіреді, кенеттен пайда болған, бірак кысқа мезеттік жағдайға қолданылады.
2. Ауыспалы қимылдық бірлік есім
Бірлік есімнің негізгі белгілері
Бірлік есім жеке колданылмайды. Сан есіммен бірігіп, сандық бірлік есім жасайды. Сөйлемде анықтауыш, пысықтауыш немесе толықтырғыш қызметін атқарады.
2. Бірлік есім кейбір есімдіктермен бірігіп қолданылады.
3. Жалаң бірлік есімдер қосарланады. Қосарлану формасы: АА, АА, А А
а) АА формасы: әрбірдегся мағынаны білдіреді.
ә) АА формасы: бір ( ") сан есімімен және қосарланған бірлік есіммен бірігіп, сөйлемде анықтауыш болып, көп деген мағынаны, пысыктауыш болып, бір-бірден деген мағынаны білдіреді.
б) А А формасы: сан есім бір ( ) және бірлік есіммен біріккеннен кейінгі қосарлану формасында анықтауыш болғанда көп, пысықтауыш болғанда бір-бірден деген мағынаны білдіреді.
А А формасындағы «бір» сан есімін басқа сан есімдермен ауыстыруға болады.
Бірлік есім сан есіммен сандык бірлік есім жасағаннан кейін кейбір үстеулермен тіркесе алады. Мысалы:
Есімдік
Есімдіктер - зат есім, сын есім, сан есім сөздерінің орына жұмсалатын, меңзеу арқылы белгілі бір түсінікті, ойды жалпылама түрде білдіретін, нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемде немесе жалпы сөйлеу кезінде анықталатын сөздер.
Есімдіктердің мағыналық түрлері
Қытай тілінде есімдіктер мағынасына карай 4 топқа бөлінеді:
1. жіктеу есімдіктері
2. сілтеу есімдіктері
3. сұрау есімдіктері
4. белгісіздік есімдіктері
1. Жіктеу есімдіктері
Жіктеу есімдіктеріне сөздері жатады. Есімдіктің бұл тобындағылардың саны аз болғанымен, қызметі, қолданылуы жағынан ең белсенділері.
Сілтеу есімдіктері
Сілтеу есімдіктеріне сөздері жатады.
Сілтеу есімдіктері - сілтеу, көрсету, нұсқау, мегзеу мағыналарын білдіріп, қай? қайсы? деген сұрактарға жауап беретін сөздер. й (бұл,осы, міне, мына, мынау), (осында, мына жерде), (казір, осы сәтте), (осындай, сондай, мынадай) деген сілтеу есімдіктері сөйлеушіге жақын заттарды көрсетеді. (ана, анау, әне), (анда, ана жерде), (ол кезде), (олай, ондай) есімдіктері алыстағы затты, құбылысты нұсқайды.
Сілтеу есімдіктерінің қолданылуы
1. (мына, мынау, ана, анау)
Зат есімге тікелей тіркесе алады.
есімдіктері бірлік есіммен тіркесіп, бірлік есім құрылымын жасайды.
(мынадай, сондай, ондай, осындай, олай)
етістікпен тіркескенде қимыл, іс-әрекеттің амалын, әдісін білдіреді.
Сын есіммен тіркескенде дәрежені білдіріп, сөйлемде пысықтауыш болады. Сөйлемде баяндауыш болған кезде, қимыл, іс-әрекетті білдіреді.
Зат есімнің алдында қолданылған кезде, арасына демеулігі немесе сан есім қосылу керек, сөйлемде анықтауыш болады.
(қазір, осы сәтте, ол кезде) сөйлемде бастауыш, аныктауыш, толықтауыш, пысықтауыш қызметін атқарады.
кейбір сөздерден кейін қолданылған кезде, дәл уақытты білдіреді.
4. (осында, мынажерде, анда, ана жерде)
- Сөйлемде бастауыш, толыктауыш, анықтауыш, пысықтауыш қызметін аткарады.
- Кейбір зат есімдермен тікелей тіркескенде, сол сөздермен бірге орынды, мекенді білдіреді.
3. Сұрау есімдіктері
Сұрау есімдіктері: (кім? ),(не? ),(қай? ),(кайда? ),(қайда),(қанша? , неше? ), (кашан? , қай кезде? ),(калай? , кайтіп? ),
Сұрау есімдіктерінің негізгі белгілері: (кім?, не?, қай?)
сөйлемде бастауыш, толықтауыш және анықтауыш қызметін атқарады. сөйлемде анықтауыш болып, тәуелділік қатынасын білдіргенде соңына демеулігі қосылады.
бірлік есіммен бірге қолданылуы керек.
(кайда?, кашан?)
екеуінің мағынасы да, колданылуы да ұқсас. Сөйлемде бастауыш. тольщтауыш, анықтауыш, пысықтауыш болады.
бұл екі сөздің мағынасы және қолданылуы бірдей, уақыт сүрағанда қолданылады. Сөйлемде пысықтауыш, анықтауыш, толықтауыш болады.
(калай?, кайтіп?)
етістіктің, сын есімнің алдында қолданылып, себеп-салдарын сұраған кезде, сөйлемде пысыктауыш болады. Сондай-ақ бастауыштың алдында да колдануға болады. Мысалы:
Бұл үш сөз әдіс, тәсілді сұраған кезде, етістіктің, сын есімнің алдында қолданылып, сөйлемде пысықтауыш болады; жағдай сұраған кезде, бастауыш, баяндауыш, сондай-ак толықтырғыш, толыктауыш та болады.
4.(қанша? , нешеу?)
және есімдіктері көбіне заттың, кұбылыстың санын, шамасын сұрау кезінде қолданылады.
Белгісіздік есімдіктері
Белгісіздік есімдіктері: (әр, әрбір), (бір, біреу, әлдекім, кейбіреу) Белгісіздік есімдіктерінің негізгі белгілері
1. және (әр, эрбір)
және - көбіне бірлік есіммен бірге қолданылады. Зат есім мен етістіктің алдында да қолдануға болады.
зат есіммен тікелей тіркесе алмайды (әр ай), (әрбір адам), (әр апта), сағат) осы сөздерден басқа), зат есіммен тіркесе алады.
- етістікпен де тіркесе алады.
2. (әлдекім, кейбіреу, бір, біреу)
белгісіз адамды немесе затты көрсетеді.
- қосарланады.
- бірлік есіммен бірге зат есіммен тіркесе алады.
Етістік.
Заттың қимылын, іс-әрекеті мен амалын білдіретін сөз табын етістік деп атаймыз. Етістік не істеді? не қылды? деген сұрақтарға жауап береді. Бұл сұрақтар не істелді? не ? не істемек? не істелген? не істесті? т.б. түрде тұлғасын өзгертуі мүмкін. тұрса да, лексикалық мағынасы қимыл, іс-әрекет болады.
сөздердің жиі қолданылатын мағыналары
1. Іс-әрекет, қимылды білдіретін
2. Көңіл-күй мағынасындағы етістіктер:
3. Болмыс, өзгеріс, жойылу
4. Түжырым етістігі: тн
5. Мүмкіндік, тілек, қажеттілік мағынасындағы етістіктер:
6. Бағыт-бағдар мағынасындағы етістіктер:
Етістіктің негізгі белгілері
1. Қытай тілінде етістіктер үстеулермен тіркесе алмайды, бірак тек қалау рай мен көңіл-күй мағынасындағы етістіктер ғана күшейткіш үстеулермен тіркесе
бұан баска етістіктер күшейткіш үстеулермен тіркесе алмайды.
2. Қытай тілінде етістіктің соңына мезгіл демеуліктері тіркесіп.
3. Қытай тілінде етістіктер қосарлана алады. Қосарлану формасы Жалаң буынды етістіктер АА формасы (соңғы буын жеңіл екпі
ерекше формасы А ' А, А Т А, болымсыз формасы А Й: А, А ^ А аркылы
Қос буынды етістіктер АВАВ формасы (соңғы екі буыны жеңіл екпінмен
және ААВВ формасы аркылы, ал болымсыз формасы АВ У5с АВ, АВ ^ АВ
4. Қытай тілінде сабақты етістіктер толықтауыштың болуын керек етеді, ал салт
толықтауышсыз қолданыла береді.
5. Қытай тілінде етістіктер негізінен баяндауыштың қызметін атқарады топтары
1. Болымды және болымсыз
2. сабақты және салт
3. етіс;
4. рай;
5. шақ;
Болымсыз және болымсыз етістіктер
Етістіктер іс-әрекеттің іске асу-аспауын, болу-болмауын білдіруіне карай екіге бөлінеді.
Іс-әрекет, қимылдың жүзеге асуын көрсететін етістіктер болымды, болмауын көрсететін етістіктер болымсыз деп аталады.
Болымсыз етістіктер болымды етістіктің алдына ^ , $£ (жок, емес) сөздерінің тіркесуімен жасалады. Мысалы:
Сабақты және салт етістіктер
Толықтауышты қажет ететін етістіктерді сабақты етістіктер деп атаймыз. Мысалы:
Толықтауышты қажет етпейтін етістіктерді салт етістіктер деп атаймыз
Етіс
Қимылды, іс-әрекетті және осы әрекет пен оны жүзеге асырушы арасындағы қатынасты білдіретін етістіктің түрін етіс деп атайды.
Етістің түрлері
1. Өздік етіс
2. Ырықсыз етіс
1. Өздік етіс
Өздік етіс - қимыл, әрекетті жүзеге асырушыны тікелей, нақты көрсететін етіс түрі. Мысалы: Іс-әрекет иесі Малидің сүранған өзі екенін білдіріп түр. Әрі сөйлемде басқа іс иесі көрінбейді және оны білдіретіндей морфологиялык қосымша да жоқ.
2. Ырықсыз етіс
Ырықсыз етіс - қимыл, әрекет иесі белгісіз болатын етістің түрі.
Жаттығуды кім жасағаны белгісіз, тек оның орындалғандығы жайлы ғана айтылады.
Ырықсыз етіс септеуліктерімен жасалады.
Етістік райлары
Сөйлеуші пікірінін ақиқат, шындыкка қатысын білдіретін етістік түрі рай деп аталады.
Қимылдың болмысқа қатысы туралы сөйлеушінің түсінігін, көзқарасын білдіретін рай түрлері екіге бөлінеді. Олар: бұйрық рай, қалау рай.
1. Бұйрық рай
Бұйрық рай - іс-әрекеттің орындалуына бұйрық беру, әмір ету мағынасындағы рай түрі. Сонымен бірге бұйрык райдағы етістік мағынасы қозғау салу, түрткі болу, үсыныс, кеңес беру, өтініш, тілек айту т.б. мәндерінде де жұмсалады.
Бұйрық рай септеулігімен жасалады. Мысалы:
2. Қалау рай
Қалау рай - кимыл, әрекетті іс иесінің қалайтынын, тілейтінін білдіретін рай түрі. Қытай тілінде қалау рай етістіктің алдына мүмкіндік, тілек, қажеттілік мағынасындағы етістіктердің қосылуы арқылы жасалады. Мысалы:
Етістіктің шақтары
Етістіктің мағынасы іс-әрекетті білдіру болса, кез келген іс-әрекет белгілі бір мезгілде орындалады. Ол сөйлеуші айтып тұрған мезгілде өтуі мүмкін, немесе үнемі өтіп жататын әрекет болады, сондай-ақ не сөйлеп тұрған кезден бұрын, не кейін орындалуы да мүмкін. Ендеше, етістік шағы сөйлеп түрған кезге катысты анықталады.
Қимыл мен әрекеттің жүзеге асу кезеңін білдіру етістік шағы деп аталады. Етістік шақтары етістікке демеуліктерінін қосылуы арқылы жасалады.
Қимыл, әрекеттің болған кезін сан есімдермен, яғни жыл санау уақытымен немесе мезгіл үстеулермен де беруге болады. Бүндай мезгілді, ксзеңді, шақты білдіру толық мағыналы сөздермен беріледі, әрі нақты уақытты көрсетеді. Мысалы:
Бұл сөйлемдерде мезгілдің нақты уақыты айтылған. Ал шак демеуліктері арқылы іс, қимылдың өту кезеңдері сөйлеп тұрған кезбен анықталады. Осыған орай етістік шақтары үшке бөлінеді: өткен шак, осы шақ, келер шақ.
1. Өткен шақ
Іс-әрекеттің сөйлеп түрған кезден бүрын болғанын білдіретін шақ түрін өткен шақ дейміз. Қытай тілінде өткен шақтың екі түрі бар. Олар: жедел өткен шақ, бүрынғы өткен шақ.
1) Жедел өткен шақ - сөйлеп түрған мезгілден аз уақыт бүрын болған, сол кезге жақын өткен істі білдіретін өткен шак түрі.
Жедел өткен шақ етістік соңына Т демеулігінің жалғануы арқылы жасалады. Мысалы:
2) Бүрынғы өткен шақ іс-әрекеттің сөйлеп түрған уақыттан көп бүрын өткенін білдіреді.
Бүрынғы өткен шак етістіктің соңына демеулігінің жалғануы аркылы жасалады. Мысалы:
2. Осы шақ
Іс-әрекет, қимылдың сөйлеп түрған кезде өтіп жатқанын білдіретін етістік
шағының түрін осы шақ деп атайды.
Осы шақ етістіктің соңына демеулігінің жалғануы аркылы жасалады. Мысалы: Осы шақтың болымсыз түрі етістіктің алдына (жоқ, емес) сөзінін косылуы
арқылы жасалады. Мысалы:
3. Келер шақ
Келер шақ - сөйлеп түрған кезден кейін болатын іс-қимылды білдіретін шақ түрі.
Үстеу
Қимыл, іс-әрекеттің жай-күйін, мекенін, мезгілін, мақсатын т.б. белгілерін білдіретін сөз табын үстеу дейміз.
Үстеудің негізгі белгілері:
Үстеу сын есім мен етістікті сөйлемді түрлендіріп, сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы:
Сын есімді түрлендіреді:
Етістікті түрлендіреді:
Сөйлемді түрлендіреді.
Үстеу қайталанбайды.
Сөйлемде үстеу негізіне пысықтауыш, толықтырғыш болады.
Үстеудің түрлері:
Күшейткі үстеулер:
Көлем үстеулер:
Мезгіл үстеулер:
Болымды, болымсыз үстеулер:
Қайталау үстеулер:
Демеулік үстеулер:
Мақсат, себеп-алдар, сын қимыл үстеулер:
Еліктеу сөздер
Қоршаған ортадағы сан түрлі құқбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысуынан пайда болған дыбыстарға және олардың қимыл-әркеттерінің көріуіне байланысты сөздерді еліктеу сөздер дейміз.
Негізгі белгілері:
Еліктеу сөздер ерекше шылау, бірақ кейбір грамматиктер еліктеу сөздерді атауыш сөздердің сын есім түріне жатқызады. Ол сөйлем бола алады, көбінесе пысықтауыш болады. Сондай-ақ анықтауыш, баяндауыш және толықтырғыш қызметін де атқарады. Мысалы:
Көмекші сөздер
Тілдегі сөздерді лексика-грамматикалык белгілеріне карай атауыш сөздер және көмекші сөздер деп бөлетінімізді алдыңғы бөлімдерде айтып өткенбіз. Атауыш сөздерге морфологиялык жағынан түрлене алатын, белгілі бір лексикалық мағынаға ие, сөйлемде сөйлем мүшесі болатын сөздер кірсе, көмекші сөздерге лексикалық мағынасы жок немесе мағынасы солғындаған, сөйлемде атауыш сөздермен тіркесіп қана сөйлем мүшесі бола алатын сөздер тобы жатады. Қытай тілінде көмекші сөздерге шылаулар кіреді.
Шылаулар
Шылау сөздер - мағыналары жағынан да, сыртқы түлғалары жағынан да, қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан тек-төркіндерінен біржола қол үзген, лексика-грамматикалық жағынан жеке сөз табы болып қалыптасқан сөздер.
Қытай тілінде шылаулардың атқаратын қызметтері де бірдей емес. Бір тобы сөз бен сөз арасындағы грамматикалык байланысты жүзеге асырады. Енді біреулері сөз тіркестері мен сөйлемдердің арасын жалғастырса, жеке сөздер мен сөз тіркестерін анықтау. толықтау үшін косымша реңк беретін шылаулар да болады. Осындай кызметтеріне қарай шылаулар үшке бөлінеді: жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер.
Шылаудың түрлері
1. Септеуліктер
Қытай тілінде септеуліктер зат есімнің немесе зат есім сипатындағы сөздердін алдына тіркесіп, өздері тіркескен сөздерге мезгілдік, мекендік, себептік, мақсаттык мағыналар үстейді. Мысалы:
Септеулік шылаулардың түрлері
1. Мезгіл септеуліктер
2. Мекен, бағыт септеуліктер
3. Амал септеуліктер
4. Мақсат, себеп-салдар септеуліктері
5. Байланыстыру септеуліктері
6. Салыстыру септеулігі
7. Жою мәнді септеуліктер
Септеуліктердің негізгі белгілері
1. Септеулік шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды.
2. Септеуліктер кайталанбайды.
3.Септеулік шылаулар мезгіл демеуліктерімен немесе бағдар мағынасындағы етістіктермен тіркесе алмайды.
2. Жалғаулықтар
Жалғаулықтар – сөз бен сөзді, сөз тірексі мен сөз тіркесін,сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын шылаулар.
Жалғаулық шылауларлардың түрлері:
Ыңғайлас жалғаулықтар
Қарсылықты, себеп-салдар, шартты жалғаулықтар
Талғаулықты жалғаулықтар
Қытай тілінде жалғаулықтар байланысу қатынасына қарай 8 түрге бөлінеді.
Салалық қатынас
Талғаулықты қатынас
Қабысу қатынасты
Ілгерінді қатынас
Себеп-салдар қатынас
Қарсылықты қатынас
болжалдық қатынас
Шартты қатынас
3.Демеуліктер
Демеуліктер деп өздері тіркескен атауыш сөздерге қосымша мағыналық реңктер үстейтін сөздерді айтамыз.
Демеулік шылаулардың түрлері
Құрылымдық демеуліктер
Мезгіл демеуліктер
Сұраулық демеуліктер
Одағай
Одағай сөздер заттар мен құбылыстар, қимыл, әрекет немесе олардың түрлі белгілері жайында ұғым, мағына бермейді. Атауыш сөздерге тән лексикалық мағына белгілі бір сөзге негіз болмағандықтан, одағайлар сөйлемде сөйлем мүшесінің кызметін атқармайды. Одағайлар шылау сөздерге де ұқсамайды. Шылау сөздер сөйлемде атауыш сөздерге түрлі мағыналык реңк үстеп немесе оларды бір-бірімен байланыстырса, одағайларда ондай кызмет жоқ. Толык мағынасы жоқ, сондықтан затты, қүбылысты, әрекетті нақты білдірмей, тек адамның әр түрлі көңіл-күйін, сөзімін білдіретін сөздер одағай деп аталады.
Одағайдың мағынасына қарай түрлері
1. Шаттану, куану мәнін білдіретін одағайлар:
2. Өкіну, қайғыру, қиналу, ренжу мәнін білдіретін одағайлар
3. Жек көру, риза болмау немесе ренжу мәнін білдіретін одағайлар:
4. Таңырқау мәнін білдіретін одағайлар:
5. Мақтау, қүмарту, қызығу мәнін білдіретін одағайлар:
6. Түсіну, үғу мәнін білдіретін одағайлар:
7. Сұрастыру мәнін білдіретін одағайлар:
8. Шақыру, назар аудару мәнін білдіретін одағайлар:
9. Жауап беру мәнін білдіретін одағайлар:
Қытай тілі морфологиясы
Морфология - сөз бен оның формалары туралы тіл білімінің саласы.
Сөздер жеке-жеке тұрғанда түбір қалпында жұмсалады да, сөйлеу кезінде бір-бірімен түрлі байланысқа түседі. Бұл байланысты тілдегі түрлі бөлшектер жүзеге асырады. Олар түбір мен қосымшаға жіктеледі. Түбір сөздің мағына беретін бөлшегі болса, қосымшаның жұрнақ деп аталатын түрі жаңа сөз тудырады немесе сөзді түрлендіреді. Ал жалғау сөз бен сөзді байланыстырады.
Сөздерді морфологияда атауыш сөздер, көмекші сөздер, одағай сөздер деп үшке бөледі. Бұларды толықтай жіктеп жазсақ төмендегідей болады.
1) Зат есім
2) Сын есім
3) Сан есім
4) Бірлік есім
|
5)
|
Есімдік
|
|
6)
|
Етістік
|
|
7)
|
Үстеу
|
|
8)
|
Еліктеу
|
|
9)
|
Шылау
|
|
10) Одағай
|
Зат есім
Заттың атын білдіретін, кім? не? деген сұрақтарға жауап беретін сөздер зат есім деп аталады. Мысалы:
Табиғатта, қоғамда зат атаулары өте көп. Оларды мал атаулары, қора-қопсы, үй мүліктері, өсімдік, жан-жануар, құрт-құмырсқа атаулары, коғамдық, тұрмыстық, саяси-әлеуметтік салада колданылатын атаулар деп жіктеуге болады.
Зат есімнің мағыналық түрлері
Бізге қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың танылуы, кабылданылуы түрлі-түрлі болады. Қытай тілінде адамға және оның кәсібі мен мамандығына, айналысатын ісіне қатысты зат есім сөздерге ғана кім? деген сұрақ койылады. Зат атауларын анықтайтын, кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздер тілде өте көп. Бұлар жалпылама заттың, құбылыстың, кәсіптің аттары болғанымен, әр заттың ұғымдық, түсініктік, танымдык ,т.б.жақтарынан ерекшеліктері болады. Қытай тілінде зат есімдерді жалпы, жалқы, мезгіл, мекен деп бөледі.
Жалпы есімдер мен жалқы есімдер
Бірнеше затқа ортақ атаулар жалпы есімдер деп аталады.
Белгілі бір затқа ғана берілген атауларды жалқы есімдер деп атайды.
Сын есім
Заттың түр-түсін, сапасын, сипатын, салмағын, көлемін, дәмін, иісін білдіретін сөз табы сын есім деп аталады. Сын есім қандай? қай? деген сүрақтарға жауап береді.
Сын есімнің негізгі белгілері
1. Сын есімнің көбісі күшейткіш үстеулермен тіркеседі.
2. Кейбір сын есімдер күшейткіш мағына білдіретіндіктен, күшейткіш үстеулермен тіркеспейді.
3. Қытай тілінде сын есімдер косарланады.
а) Жалаң буынды сын есімдердің қосарлану формасы: АА (соңғы буыны бірінші тонда айтылады).
ә) Қос буынды сын есімдердің қосарлану формасы: ААВВ, АВАВ (екінші буыны жеңіл екпінмен оқылады). Мысалы:
б) А Ж АВ формасымен қосарланғанда жағымсыз мағынаны білдіреді. Мысалы:
в) Сұраулы формасы: А А, ААВВ
4. Сын есім қосарланғаннан кейін күшейткіш үстеулермен және болымсыз үстеумен тіркесе алмайды.
5. Сын есім сөйлемде анықтауыш, баяндауыш, пысықтауыш, толықтырғыш қызметін атқарады.
Сын есім шырайлары
Затхың белгілері бізді қоршаған дүниеде бірде анық, бірде күңгірт, бәсең, енді бірде бір-бірінен салыстырмалы аңғарылып жатады. Заттың түрлі белгілерінің арасын анықтап, неғұрлым дәл көрсету мақсатында тілде түрлі қосымшалар қолданылады.
Зат белгілерінің әр түрлілігін, бір-бірінен артық-кемдігін білдіретін сын есім формалары шырай деп аталады.
Шырайдың түрлері
1. Салыстырмалы шырай - зат белгілерінің артық-кемдігін бір-бірімен салыстыру аркылы анықтайтын шырай түрі.
Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
-
(-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу -) :
-
(-ырақ,-ірек,-рак,-рек) : У§—&)
-
Күшейткіш шырай - зат белгілері баска зат белгілерімен салыстырғанда өте артық немесе өте кем екендігін анықтайтын шырай түрі.
Күшейтпелі шырай негізгі сын есімге күшейткіш буынды косу арқылы жасалады:
3. Асырмалы шырай - зат белгілерін басқа заттардан тым көтеріп немесе тым төмендетіп көрсететін шырай түрі.
Асырмалы шырай (өте, тым, аса, ең, орасан, керемет, нақ, тіпті) сияқты үстеулердің тіркесуімен жасалады:
Сан есім
Заттың санын, мөлшерін, шама-шарқын, ретін білдіретін сөз табын сан есім дейміз. Сан есім қанша? неше? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап береді.
Сан есімнің негізгі белгілері
1. Қытай тілінде сан есімдер зат есімдермен тікелей тіркесе алмайды, яғни сан есім мен зат есімнің арасына бірлік есім қосылуы шарт. Мысалы:
2. Сан есімдер косарланбайды. Түрақты сөз тіркестеріндегі сан есімдердің қосарлануы ерекше кұбылыс. Мысалы:
3. Сан есім көбінесе бірлік есіммен бірігіп, бірге сөйлем мүшесі болады.
Сан есімнің мағыналық түрлері
Сан есімдер заттың санын анықтау дәрежесіне қарай, мағыналық жағынан есептік, реттік, жинақтық, бөлшектік, болжалдық болып бөлінеді.
1. Есептік сан есім
Есептік сан есім заттың нақты, дәл санын білдіреді. Құрамына қарай дара және құрделі деп бөлінеді, басқа сан есімдердің жасалуына негіз болады. Мысалы:
-
Реттік сан есім
Реттік сан есімдер есептік сан есімдердің алдына Ц(-ыншы, -інші, -ншы, -нші) жұрнағын косу аркылы жасалып, заттардың сандық ретін білдіреді. Мысалы:
Реттік сан есімнің ерекшелігі
Реттік сан есім жыл, ай, күн, дәреже, туыстык рет, ғимараттың қабаттарын, көлік бағытын, топтың ретін көрсетсе, Щ (-ыншы, -інші, -ншы, -нші) жүрнағы қосылмайды.
Жинақтық сан есім (.ШШ)
Жинақтық сан есім заттың жинақталған санын білдіреді.
Болжалдық сан есім.
Болжалдық сан есімдер заттың санын дәл көрсетпей, шамалап, болжалдап білдіреді.
Болжалдық сан есімдердің жасалу жолдары
1. Есептік сан есімдерге (-даған, -деген, -таған, -теген, -дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары мен жалғауларының жалғануымен:
2. Есептік сан есімдердің алдына (таман, тарта, астам) сөздерінің тіркесуімен: Есептік сан есімдердің алдына (қанша) сұраулы есімдіктерінің тіркесуімен:
Бірлік есім Адам, зат, іс-әрекет, оқиғаның сандык бірлігін білдіретін сөз табы бірлік есім деп аталады.
Бірлік есімнің мағьшалық түрлері
Бірлік есім мағынасына қарай заттық бірлік есім және қимылдық бірлік есім болып екіге бөлінеді.
-
Заттық бірлік есім
Заттың және адамның есептік бірлігін білдіретін бірлік есім заттық бірлік есім деп аталады. Заттық бірлік есім өз ішінде мешпікті бірлік есім және ауыспалы бірлік есім болып бөлінеді.
1. Меншікті бірлік есім
А. Өлшем бірлік есімдер
І.Ұзындық
2. Сыйымдылық:
4. Көлем:
5. Уақыт:
6. Ақшабірлігі:
7. Салмақ
В. Жеке заттық бірлік есімдер
С. Жинақтық бірлік есім
Белгісіздік бірлік есім
Белгісіздік бірлік есімдер білдіретін мөлшері көп.
өте аз мөлшерді білдіреді.
негізгі белгілері
1 және бірлік есімдерінің алдына тек бір сан есімі ғана тіркесе алады. Мысалы:
2. және есімдерінін алдына сілтеу есімдіктерін колдануға болады. есімінің алдына есімдіктеріне жалғанғанда аз мөлшерді білдіреді.
3. және есімдері сын есім мен етістіктен кейін қолданылған кезде (сәл-пәл, азғана) деген мағына білдіреді.
4. есімінің алдына сын есімі жалғанғанда лчэядеген мағына білдіреді. Мысалы:
Құрделі бірлік есім
Құрделі бірлік есім екі не одан көп бірлік есімдерден жасалады. Жиі қолданылатын құрделі бірлік есімдер:
1. (адам реті); адам санын және ретін есептеудін жиынтығы.
2. (самолет реті): самолеттің ұшу санын және ретін есептеудің жиынтығы. (тонна-километр): құрылықтық тасымалдың тонна, километр санының өлшем бірлігі. Мысалы 3 тонналық тауар 100 км-ге тасымалдансын немесе 1 тонналык тауар 300 км-ге тасымалдансын барлығы 300 тонна- километр деп аталады.
4. (секундтық текше метр): секундтық текше метр бір секундтың ішінде судың өзен арнасынан бір текше метр ағып өтуінін бірлігі. Мысалы, бір секундта 50 текше метр ағып өтсе, судың ағу мөлшері 50 секундтык текше метр.
Ауыспалы бірлік есім
Ауыспалы зат есім
В. Ауыспалы етістік
II. Қимылдық бірлік есім
1. Меншікті қимылдық бірлік есім
А. Жеке қимылдық бірлік есім
1. (рет): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен қайталанған әрекетке қолданылады.
2. (рет, дүркін): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен қысқа уакыттағы әрекетке қолданылады.
3. (рет, жол, дүркін): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен бұл да қайталанған әрекетке қолданылады, Ж -мен салыстырғанда ауызекілік реңкі басым. Мысалы:
4. (рет): бару-келу ретін, мәнін білдіреді
5. (рет): қимыл, іс-әрекеттің басынан аяғына дейінгі бүкіл барысын білдіреді.
қимылдық бірлік есім де болады, алдына тек бір сан есімі ғана жалғанады. Сан есімін қысқартып, айтпаса да болады.
В. Жинақтық қимылдық бірлік есім
(рет, дүркін): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен тамақ ішу, ұрсу, ұру, кеңес беру т.б. әрекеттерге колданылады. Мысалы:
(рет, дүркін): іс-әрекет, қимылдың толық бір рет жүргізілгенін білдіреді. Мысалы:
3. (есе, дүркін ): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, көбінесе уақыт жұмсау. күш жұмсау әрекеттеріне қолданылады. Алдына тек бір ( ) сан есімі ғана жалғанады, ауызекі тілде аз колданылады. Мысалы:
4. (дүркін): бір мезет дегенді білдіреді, кенеттен пайда болған, бірак кысқа мезеттік жағдайға қолданылады.
2. Ауыспалы қимылдық бірлік есім
Бірлік есімнің негізгі белгілері
Бірлік есім жеке колданылмайды. Сан есіммен бірігіп, сандық бірлік есім жасайды. Сөйлемде анықтауыш, пысықтауыш немесе толықтырғыш қызметін атқарады.
2. Бірлік есім кейбір есімдіктермен бірігіп қолданылады.
3. Жалаң бірлік есімдер қосарланады. Қосарлану формасы: АА, АА, А А
а) АА формасы: әрбірдегся мағынаны білдіреді.
ә) АА формасы: бір ( ") сан есімімен және қосарланған бірлік есіммен бірігіп, сөйлемде анықтауыш болып, көп деген мағынаны, пысыктауыш болып, бір-бірден деген мағынаны білдіреді.
б) А А формасы: сан есім бір ( ) және бірлік есіммен біріккеннен кейінгі қосарлану формасында анықтауыш болғанда көп, пысықтауыш болғанда бір-бірден деген мағынаны білдіреді.
А А формасындағы «бір» сан есімін басқа сан есімдермен ауыстыруға болады.
Бірлік есім сан есіммен сандык бірлік есім жасағаннан кейін кейбір үстеулермен тіркесе алады. Мысалы:
Есімдік
Есімдіктер - зат есім, сын есім, сан есім сөздерінің орына жұмсалатын, меңзеу арқылы белгілі бір түсінікті, ойды жалпылама түрде білдіретін, нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемде немесе жалпы сөйлеу кезінде анықталатын сөздер.
Есімдіктердің мағыналық түрлері
Қытай тілінде есімдіктер мағынасына карай 4 топқа бөлінеді:
1. жіктеу есімдіктері
2. сілтеу есімдіктері
3. сұрау есімдіктері
4. белгісіздік есімдіктері
1. Жіктеу есімдіктері
Жіктеу есімдіктеріне сөздері жатады. Есімдіктің бұл тобындағылардың саны аз болғанымен, қызметі, қолданылуы жағынан ең белсенділері.
-
Сілтеу есімдіктері
Сілтеу есімдіктеріне сөздері жатады.
Сілтеу есімдіктері - сілтеу, көрсету, нұсқау, мегзеу мағыналарын білдіріп, қай? қайсы? деген сұрактарға жауап беретін сөздер. й (бұл,осы, міне, мына, мынау), (осында, мына жерде), (казір, осы сәтте), (осындай, сондай, мынадай) деген сілтеу есімдіктері сөйлеушіге жақын заттарды көрсетеді. (ана, анау, әне), (анда, ана жерде), (ол кезде), (олай, ондай) есімдіктері алыстағы затты, құбылысты нұсқайды.
Сілтеу есімдіктерінің қолданылуы
1. (мына, мынау, ана, анау)
Зат есімге тікелей тіркесе алады.
есімдіктері бірлік есіммен тіркесіп, бірлік есім құрылымын жасайды.
(мынадай, сондай, ондай, осындай, олай)
етістікпен тіркескенде қимыл, іс-әрекеттің амалын, әдісін білдіреді.
Сын есіммен тіркескенде дәрежені білдіріп, сөйлемде пысықтауыш болады. Сөйлемде баяндауыш болған кезде, қимыл, іс-әрекетті білдіреді.
Зат есімнің алдында қолданылған кезде, арасына демеулігі немесе сан есім қосылу керек, сөйлемде анықтауыш болады.
(қазір, осы сәтте, ол кезде) сөйлемде бастауыш, аныктауыш, толықтауыш, пысықтауыш қызметін атқарады.
кейбір сөздерден кейін қолданылған кезде, дәл уақытты білдіреді.
4. (осында, мынажерде, анда, ана жерде)
- Сөйлемде бастауыш, толыктауыш, анықтауыш, пысықтауыш қызметін аткарады.
- Кейбір зат есімдермен тікелей тіркескенде, сол сөздермен бірге орынды, мекенді білдіреді.
3. Сұрау есімдіктері
Сұрау есімдіктері: (кім? ),(не? ),(қай? ),(кайда? ),(қайда),(қанша? , неше? ), (кашан? , қай кезде? ),(калай? , кайтіп? ),
Сұрау есімдіктерінің негізгі белгілері: (кім?, не?, қай?)
сөйлемде бастауыш, толықтауыш және анықтауыш қызметін атқарады. сөйлемде анықтауыш болып, тәуелділік қатынасын білдіргенде соңына демеулігі қосылады.
бірлік есіммен бірге қолданылуы керек.
(кайда?, кашан?)
екеуінің мағынасы да, колданылуы да ұқсас. Сөйлемде бастауыш. тольщтауыш, анықтауыш, пысықтауыш болады.
бұл екі сөздің мағынасы және қолданылуы бірдей, уақыт сүрағанда қолданылады. Сөйлемде пысықтауыш, анықтауыш, толықтауыш болады.
(калай?, кайтіп?)
етістіктің, сын есімнің алдында қолданылып, себеп-салдарын сұраған кезде, сөйлемде пысыктауыш болады. Сондай-ақ бастауыштың алдында да колдануға болады. Мысалы:
Бұл үш сөз әдіс, тәсілді сұраған кезде, етістіктің, сын есімнің алдында қолданылып, сөйлемде пысықтауыш болады; жағдай сұраған кезде, бастауыш, баяндауыш, сондай-ак толықтырғыш, толыктауыш та болады.
4.(қанша? , нешеу?)
және есімдіктері көбіне заттың, кұбылыстың санын, шамасын сұрау кезінде қолданылады.
Белгісіздік есімдіктері
Белгісіздік есімдіктері: (әр, әрбір), (бір, біреу, әлдекім, кейбіреу) Белгісіздік есімдіктерінің негізгі белгілері
1. және (әр, эрбір)
және - көбіне бірлік есіммен бірге қолданылады. Зат есім мен етістіктің алдында да қолдануға болады.
зат есіммен тікелей тіркесе алмайды (әр ай), (әрбір адам), (әр апта), сағат) осы сөздерден басқа), зат есіммен тіркесе алады.
- етістікпен де тіркесе алады.
2. (әлдекім, кейбіреу, бір, біреу)
белгісіз адамды немесе затты көрсетеді.
- қосарланады.
- бірлік есіммен бірге зат есіммен тіркесе алады.
Етістік.
Заттың қимылын, іс-әрекеті мен амалын білдіретін сөз табын етістік деп атаймыз. Етістік не істеді? не қылды? деген сұрақтарға жауап береді. Бұл сұрақтар не істелді? не ? не істемек? не істелген? не істесті? т.б. түрде тұлғасын өзгертуі мүмкін. тұрса да, лексикалық мағынасы қимыл, іс-әрекет болады.
сөздердің жиі қолданылатын мағыналары
1. Іс-әрекет, қимылды білдіретін
2. Көңіл-күй мағынасындағы етістіктер:
3. Болмыс, өзгеріс, жойылу
4. Түжырым етістігі: тн
5. Мүмкіндік, тілек, қажеттілік мағынасындағы етістіктер:
6. Бағыт-бағдар мағынасындағы етістіктер:
Етістіктің негізгі белгілері
1. Қытай тілінде етістіктер үстеулермен тіркесе алмайды, бірак тек қалау рай мен көңіл-күй мағынасындағы етістіктер ғана күшейткіш үстеулермен тіркесе
бұан баска етістіктер күшейткіш үстеулермен тіркесе алмайды.
2. Қытай тілінде етістіктің соңына мезгіл демеуліктері тіркесіп.
3. Қытай тілінде етістіктер қосарлана алады. Қосарлану формасы Жалаң буынды етістіктер АА формасы (соңғы буын жеңіл екпі
ерекше формасы А ' А, А Т А, болымсыз формасы А Й: А, А ^ А аркылы
Қос буынды етістіктер АВАВ формасы (соңғы екі буыны жеңіл екпінмен
және ААВВ формасы аркылы, ал болымсыз формасы АВ У5с АВ, АВ ^ АВ
4. Қытай тілінде сабақты етістіктер толықтауыштың болуын керек етеді, ал салт
толықтауышсыз қолданыла береді.
5. Қытай тілінде етістіктер негізінен баяндауыштың қызметін атқарады топтары
1. Болымды және болымсыз
2. сабақты және салт
3. етіс;
4. рай;
5. шақ;
Болымсыз және болымсыз етістіктер
Етістіктер іс-әрекеттің іске асу-аспауын, болу-болмауын білдіруіне карай екіге бөлінеді.
Іс-әрекет, қимылдың жүзеге асуын көрсететін етістіктер болымды, болмауын көрсететін етістіктер болымсыз деп аталады.
Болымсыз етістіктер болымды етістіктің алдына ^ , $£ (жок, емес) сөздерінің тіркесуімен жасалады. Мысалы:
Сабақты және салт етістіктер
Толықтауышты қажет ететін етістіктерді сабақты етістіктер деп атаймыз. Мысалы:
Толықтауышты қажет етпейтін етістіктерді салт етістіктер деп атаймыз
Етіс
Қимылды, іс-әрекетті және осы әрекет пен оны жүзеге асырушы арасындағы қатынасты білдіретін етістіктің түрін етіс деп атайды.
Етістің түрлері
1. Өздік етіс
2. Ырықсыз етіс
1. Өздік етіс
Өздік етіс - қимыл, әрекетті жүзеге асырушыны тікелей, нақты көрсететін етіс түрі. Мысалы: Іс-әрекет иесі Малидің сүранған өзі екенін білдіріп түр. Әрі сөйлемде басқа іс иесі көрінбейді және оны білдіретіндей морфологиялык қосымша да жоқ.
2. Ырықсыз етіс
Ырықсыз етіс - қимыл, әрекет иесі белгісіз болатын етістің түрі.
Жаттығуды кім жасағаны белгісіз, тек оның орындалғандығы жайлы ғана айтылады.
Ырықсыз етіс септеуліктерімен жасалады.
Етістік райлары
Сөйлеуші пікірінін ақиқат, шындыкка қатысын білдіретін етістік түрі рай деп аталады.
Қимылдың болмысқа қатысы туралы сөйлеушінің түсінігін, көзқарасын білдіретін рай түрлері екіге бөлінеді. Олар: бұйрық рай, қалау рай.
1. Бұйрық рай
Бұйрық рай - іс-әрекеттің орындалуына бұйрық беру, әмір ету мағынасындағы рай түрі. Сонымен бірге бұйрык райдағы етістік мағынасы қозғау салу, түрткі болу, үсыныс, кеңес беру, өтініш, тілек айту т.б. мәндерінде де жұмсалады.
Бұйрық рай септеулігімен жасалады. Мысалы:
2. Қалау рай
Қалау рай - кимыл, әрекетті іс иесінің қалайтынын, тілейтінін білдіретін рай түрі. Қытай тілінде қалау рай етістіктің алдына мүмкіндік, тілек, қажеттілік мағынасындағы етістіктердің қосылуы арқылы жасалады. Мысалы:
Етістіктің шақтары
Етістіктің мағынасы іс-әрекетті білдіру болса, кез келген іс-әрекет белгілі бір мезгілде орындалады. Ол сөйлеуші айтып тұрған мезгілде өтуі мүмкін, немесе үнемі өтіп жататын әрекет болады, сондай-ақ не сөйлеп тұрған кезден бұрын, не кейін орындалуы да мүмкін. Ендеше, етістік шағы сөйлеп түрған кезге катысты анықталады.
Қимыл мен әрекеттің жүзеге асу кезеңін білдіру етістік шағы деп аталады. Етістік шақтары етістікке демеуліктерінін қосылуы арқылы жасалады.
Қимыл, әрекеттің болған кезін сан есімдермен, яғни жыл санау уақытымен немесе мезгіл үстеулермен де беруге болады. Бүндай мезгілді, ксзеңді, шақты білдіру толық мағыналы сөздермен беріледі, әрі нақты уақытты көрсетеді. Мысалы:
Бұл сөйлемдерде мезгілдің нақты уақыты айтылған. Ал шак демеуліктері арқылы іс, қимылдың өту кезеңдері сөйлеп тұрған кезбен анықталады. Осыған орай етістік шақтары үшке бөлінеді: өткен шак, осы шақ, келер шақ.
1. Өткен шақ
Іс-әрекеттің сөйлеп түрған кезден бүрын болғанын білдіретін шақ түрін өткен шақ дейміз. Қытай тілінде өткен шақтың екі түрі бар. Олар: жедел өткен шақ, бүрынғы өткен шақ.
1) Жедел өткен шақ - сөйлеп түрған мезгілден аз уақыт бүрын болған, сол кезге жақын өткен істі білдіретін өткен шак түрі.
Жедел өткен шақ етістік соңына Т демеулігінің жалғануы арқылы жасалады. Мысалы:
2) Бүрынғы өткен шақ іс-әрекеттің сөйлеп түрған уақыттан көп бүрын өткенін білдіреді.
Бүрынғы өткен шак етістіктің соңына демеулігінің жалғануы аркылы жасалады. Мысалы:
2. Осы шақ
Іс-әрекет, қимылдың сөйлеп түрған кезде өтіп жатқанын білдіретін етістік
шағының түрін осы шақ деп атайды.
Осы шақ етістіктің соңына демеулігінің жалғануы аркылы жасалады. Мысалы: Осы шақтың болымсыз түрі етістіктің алдына (жоқ, емес) сөзінін косылуы
арқылы жасалады. Мысалы:
3. Келер шақ
Келер шақ - сөйлеп түрған кезден кейін болатын іс-қимылды білдіретін шақ түрі.
Үстеу
Қимыл, іс-әрекеттің жай-күйін, мекенін, мезгілін, мақсатын т.б. белгілерін білдіретін сөз табын үстеу дейміз.
Үстеудің негізгі белгілері:
-
Үстеу сын есім мен етістікті сөйлемді түрлендіріп, сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы:
Сын есімді түрлендіреді:
Етістікті түрлендіреді:
Сөйлемді түрлендіреді.
Үстеу қайталанбайды.
Сөйлемде үстеу негізіне пысықтауыш, толықтырғыш болады.
Үстеудің түрлері:
-
Күшейткі үстеулер:
-
Көлем үстеулер:
-
Мезгіл үстеулер:
-
Болымды, болымсыз үстеулер:
-
Қайталау үстеулер:
-
Демеулік үстеулер:
-
Мақсат, себеп-алдар, сын қимыл үстеулер:
Еліктеу сөздер
Қоршаған ортадағы сан түрлі құқбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысуынан пайда болған дыбыстарға және олардың қимыл-әркеттерінің көріуіне байланысты сөздерді еліктеу сөздер дейміз.
Негізгі белгілері:
Еліктеу сөздер ерекше шылау, бірақ кейбір грамматиктер еліктеу сөздерді атауыш сөздердің сын есім түріне жатқызады. Ол сөйлем бола алады, көбінесе пысықтауыш болады. Сондай-ақ анықтауыш, баяндауыш және толықтырғыш қызметін де атқарады. Мысалы:
Көмекші сөздер
Тілдегі сөздерді лексика-грамматикалык белгілеріне карай атауыш сөздер және көмекші сөздер деп бөлетінімізді алдыңғы бөлімдерде айтып өткенбіз. Атауыш сөздерге морфологиялык жағынан түрлене алатын, белгілі бір лексикалық мағынаға ие, сөйлемде сөйлем мүшесі болатын сөздер кірсе, көмекші сөздерге лексикалық мағынасы жок немесе мағынасы солғындаған, сөйлемде атауыш сөздермен тіркесіп қана сөйлем мүшесі бола алатын сөздер тобы жатады. Қытай тілінде көмекші сөздерге шылаулар кіреді.
Шылаулар
Шылау сөздер - мағыналары жағынан да, сыртқы түлғалары жағынан да, қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан тек-төркіндерінен біржола қол үзген, лексика-грамматикалық жағынан жеке сөз табы болып қалыптасқан сөздер.
Қытай тілінде шылаулардың атқаратын қызметтері де бірдей емес. Бір тобы сөз бен сөз арасындағы грамматикалык байланысты жүзеге асырады. Енді біреулері сөз тіркестері мен сөйлемдердің арасын жалғастырса, жеке сөздер мен сөз тіркестерін анықтау. толықтау үшін косымша реңк беретін шылаулар да болады. Осындай кызметтеріне қарай шылаулар үшке бөлінеді: жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер.
Шылаудың түрлері
1. Септеуліктер
Қытай тілінде септеуліктер зат есімнің немесе зат есім сипатындағы сөздердін алдына тіркесіп, өздері тіркескен сөздерге мезгілдік, мекендік, себептік, мақсаттык мағыналар үстейді. Мысалы:
Септеулік шылаулардың түрлері
1. Мезгіл септеуліктер
2. Мекен, бағыт септеуліктер
3. Амал септеуліктер
4. Мақсат, себеп-салдар септеуліктері
5. Байланыстыру септеуліктері
6. Салыстыру септеулігі
7. Жою мәнді септеуліктер
Септеуліктердің негізгі белгілері
1. Септеулік шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды.
2. Септеуліктер кайталанбайды.
3.Септеулік шылаулар мезгіл демеуліктерімен немесе бағдар мағынасындағы етістіктермен тіркесе алмайды.
2. Жалғаулықтар
Жалғаулықтар – сөз бен сөзді, сөз тірексі мен сөз тіркесін,сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын шылаулар.
Жалғаулық шылауларлардың түрлері:
-
Ыңғайлас жалғаулықтар
-
Қарсылықты, себеп-салдар, шартты жалғаулықтар
-
Талғаулықты жалғаулықтар
Қытай тілінде жалғаулықтар байланысу қатынасына қарай 8 түрге бөлінеді.
-
Салалық қатынас
-
Талғаулықты қатынас
-
Қабысу қатынасты
-
Ілгерінді қатынас
-
Себеп-салдар қатынас
-
Қарсылықты қатынас
-
болжалдық қатынас
-
Шартты қатынас
3.Демеуліктер
Демеуліктер деп өздері тіркескен атауыш сөздерге қосымша мағыналық реңктер үстейтін сөздерді айтамыз.
Демеулік шылаулардың түрлері
-
Құрылымдық демеуліктер
-
Мезгіл демеуліктер
-
Сұраулық демеуліктер
Одағай
Одағай сөздер заттар мен құбылыстар, қимыл, әрекет немесе олардың түрлі белгілері жайында ұғым, мағына бермейді. Атауыш сөздерге тән лексикалық мағына белгілі бір сөзге негіз болмағандықтан, одағайлар сөйлемде сөйлем мүшесінің кызметін атқармайды. Одағайлар шылау сөздерге де ұқсамайды. Шылау сөздер сөйлемде атауыш сөздерге түрлі мағыналык реңк үстеп немесе оларды бір-бірімен байланыстырса, одағайларда ондай кызмет жоқ. Толык мағынасы жоқ, сондықтан затты, қүбылысты, әрекетті нақты білдірмей, тек адамның әр түрлі көңіл-күйін, сөзімін білдіретін сөздер одағай деп аталады.
Одағайдың мағынасына қарай түрлері
1. Шаттану, куану мәнін білдіретін одағайлар:
2. Өкіну, қайғыру, қиналу, ренжу мәнін білдіретін одағайлар
3. Жек көру, риза болмау немесе ренжу мәнін білдіретін одағайлар:
4. Таңырқау мәнін білдіретін одағайлар:
5. Мақтау, қүмарту, қызығу мәнін білдіретін одағайлар:
6. Түсіну, үғу мәнін білдіретін одағайлар:
7. Сұрастыру мәнін білдіретін одағайлар:
8. Шақыру, назар аудару мәнін білдіретін одағайлар:
9. Жауап беру мәнін білдіретін одағайлар: