5 Желтоқсан 2012, 07:47
Парсы әдебиеті екімыңжылдық тарихты қамтиды. Парсы әдебиеті тарихын шартты түрде 4 дәуірге топтастыруға болады: 1) ежелгі әдебиет (алғашқы қоғамдық құрылыстан б.з. 3 ғ-ына дейін); 2) орта ғасырдағы сөз өнері (4 ғ-дан 17 ғ-дың ортасына дейін); 3) жаңа дәуір әдебиеті (17 ғасырдан 20 ғасырдың басына дейінгі кезең); 4) ояну ғасыры немесе “машрутият” – конституциялық кезең (1906 жылдан қазіргі уақытқа дейін). Ежелгі әдебиет нұсқаларына көне пеһлеви тілінде жазылған “Динкерд”, “Бәндәхшан”, “Эрдовирноме”, “Ардошир Бобеконның ісі”, “Тонсер хаты” және “Құдайнама” сияқты әдебиет нұсқалар жатады. Сондай-ақ б.з.б. 6 – 4 ғ-ларда сына жазуы үлгісінде Ахемен әулетінің патшасы Дарийдің бұйрығымен жазылған Бехистун сына жазуы да осы дәуірдің еншісінде.
Орта ғасырларда парсы әдебиеті дамып, шарықтау шегіне жетті. Зерттеушілер В.Б. Никитин мен Р.Г. Левковская ортағасырлық парсы әдебиетін 4 дәуірге жіктейді: 1) ерте ортағасырлық әдебиет (3 – 7 ғасырлар); 2) қайта өркендеуге дейінгі (8 – 9 ғасырлар); 3) қайта өркендеу дәуірі (10 – 15 ғасырлар) және 4) орта ғасырдың соңғы кезеңіндегі сөз өнері (16 – 17 ғасырдың ортасы). Сасани әулеті билік құрған дәуірде (224 – 651) зороастризмнің, Авеста жәдігерлігінің әдебиетке ықпалы зор болды. Бұл тұста дүниеге келген сөз өнері үлгілерін ғалымдар ауызша туындаған (“Зарерді еске алу” батырлық эпосы, 6 ғасыр) және жазба дәстүрдегі әдебиет деп бөліп қарайды. Ерте ортағасырлық ескерткіштердің бірі “Ассирия ағашы мен ешкі” шешендік дәстүр аясында туындаған. Ағаш пен ешкінің сөз сайысы нәтижесінде бойдың емес, ойдың биік болғаны дұрыс деген идея түйінделген, аспанмен таласқан ағаш астарына аристократтар мен билік басындағылар алынған. Ежелгі ирандықтардың діни сенімдері көп сатылы болып, сөз өнеріне де әсер етті, әдебиеті діни-дидакт. сипатта көрініс тапты.
Қайта өркендеуге дейінгі әдебиет
Қайта өркендеуге дейінгі әдебиет (8 – 9 ғасырлар) жаңа мен ескінің күресі үлгісінде көрінді, ақындар сөз өнеріндегі исламның әсерін қабылдамай, ежелден дамыған рухани құндылықтарды сақтауға ұмтылды. Әдебиетте шуубиттер аталған мұндай ағымның бастауында Абдаллах ибн әл-Мукаффа (759 ж.ө.) тұрды. Әл-Лахики, ибн Ясар, ибн Бурд Тохаристани сынды ақындар араб тілінде, араб өлеңі үлгісінде жырлай отырып, парсы поэзиясы мен мәдениетін дәріптеді. 9 ғасырда парсы поэзиясы жаңа пішіндік түрмен толықты, ғазел, мәснәуи, рубай секілді өлең үлгілері сол кезеңде туындап, күні бүгінге дейін жетті. Ханзалы Бадгиси (835 ж. ө.), Аббас Марвази, Әбу Хафс Соғди Самарқанди (9 ғасырдың 2-жартысы), Әбу Салика Гургани секілді ақындардың жаңа түрдегі өлеңдері классикалық әдебиет үлгілері туындауының алғышарты болды.
Қайта өркендеу дәуірі
Қайта өркендеу дәуіріндегі (10 – 15 ғасырлар) парсы әдебиеті ең гүлденген әдебиет саналды. Қыпшақ даласынан шыққан Әбу Насыр әл-Фараби (870 – 950), Хорезмдік Әбу Райхан әл-Бируни (973 – 1048/50), Бұхарада туған Әбу Әли ибн Сина (980 – 1037), т.б. энциклопедист ғалымдардың парсы тілдерінде жазылған құнды еңбектері парсы әдебиетін дамытты. “Ақындардың атасы” атанған Ә.Рудакидің (860 – 941) дидакт. жырлары, Ә.Фирдаусидің (940 – 1020/30 ж.ш.) “Шахнамасы” (994 – 1010 ж.ш.), Омар һайямның рубайлары (10 – 12 ғасырлар), Мәуләуидің “Мәснәуиі”, А.Ансари (1002 – 1088), Санаи (1048 – 1126/93/94) сынды сопылық поэзия өкілдерінің жырлары, Ф.Аттардың (1141 – 1229 ж.ш.) “Мантақатут таиыры”, Г.Низамидің (1141 – 1209) “Хамсасы”, Ж.Руми (1207 – 1279), Сағди (13 ғасыр), Хафиздердің сырға тұнған өлеңдері (14 ғасыр), Ә.Жәмидің (1414 – 1492) “Бәһористаны” (1487), т.б. шығармалар, бірнеше поэзиялық топтамалар дүниеге келді. Мұндай туындыларда адами құндылықтар мен Жаратушыға деген ұлы махаббат жырланды. Олардың қаламынан туған құнды еңбектер әлем әдебиетінің алтын қорына қосылды. Көптеген қаламгерлердің шығармаларына әсер етті. Соның ішінде Рудакидің адамдық қасиеттерді жырлаған гуманистік сарындағы өлеңдері Абай поэзиясына ықпал етті. Фирдаусидің классик. туындысы “Шахнаманы” қазақ тіліне аудару ісінде Ораз молда (1856 – 70), Сердәлі ақын (1888), М.Сералин (1914 – 15), М.Дәулетбаев (1934), Т.Ізтілеуов (1934, кітап болып 1961, 2004 ж. шықты) есімдерін ерекше атауға болады. Ораз молда туындыны қара сөз бен өлең араластыра кең ауқымда тәржімалады, бірақ оның еңбегі басылып шықпады. Ал Тұрмағамбет ақын Фирдаусидің 1000 жылдық мерейтойы қарсаңында 11 ай көлемінде қайта жырлап шыққан “Рүстем – Дастанды” М.Әуезов аударма емес, төл туынды ретінде бағалады. Әлемдік классикада жоғары бағаға ие “Шахнаманы” А.Тәжібаева Ташкентте басылған шағатай нұсқасынан (1908), І.Әбдіқадыров әзербайжан тіліндегі нұсқаға сүйене келе проза үлгісінде, сондай-ақ Б.Алдамжаров (“Мәнушәһір”, 1973; “Кей Хосрау”, 1976) тәржімалады. Омар һайям рубайларын қазақ оқырманына І.Шаңғытбаев (325 рубай, 1965), Ө.Күмісбаев (2004) танытса, Низами дастандары ерте кезден-ақ қазақ арасына ауызша әрі жазбаша тарады, оның негізінде Абай “Ескендір” поэмасын жазды, Шәкерім сюжеттік желілерін шығармаларында пайдаланды. Жәмидің “Жүсіп – Зылиқа” (1483), “Ләйлі – Мәжнүн” (1484), т.б. туындылары қазақ арасына кең тарады. Сондай-ақ Зийа әд-Дин Нахшабидің “Тотынамасы” мен Кей-Қаустың “Кабуснаме” (1082 – 83) секілді прозалық шығармалары да осы дәуірдің еншісіне тиді. “Кабуснаменің” кей тарауларын Ы.Алтынсарин аударды, Абайдың қара сөздерінің жанрлық, стильдік табиғаты осы шығармамен өзектес болды. Орта ғасырдың соңғы кезеңінде (16 ғасыр мен 17 ғасырдың ортасы) Иранда кітап басу ісі қолға алына бастады, 1641 жылы алдымен христиан әдебиеттері басылып шықты. Парсы әдебиетінің бұл кезеңінде туындаған С.Табризидің (1607 – 77) лирикалық жырларын, өмірінің соңында ғана лайықты бағасын алған Н.Герати (1601 – 1671) шығармаларын атап айтуға болады.
Орта ғасырдың соңғы кезеңіндегі сөз өнері
“Ояну дәуіріндегі” парсы әдебиетін ғалымдар төңкеріске дейінгі және кейінгі әдебиет деп екіге бөліп қарайды. Төңкеріске дейінгі әдебиет 1906 жылдан Аятолла Хомейни билік басына келген 1979 жылға дейін жалғасса, төңкерістен кейінгі әдебиетке соңғы жиырма жылда дүниеге келген туындылар жатады. Екі кезеңнің арасында алшақтық болмағанымен, екі әдебиеттің арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Иран тарихында 1906 жылдың алар орны ерекше. Бұл жылы Музафар әд-Дин шах абсолюттік монархияны жойып, конституцияға негізделген билік орнайтынын жариялады. Жаңа конституция мәдени өмірді жақсарту, елдің сауатын ашу істеріне негізделді. Осы тұста шет елде білімін жетілдірген қаламгерлер әсерінен парсы әдебиетіне батыс реализмі ене бастады. Әлем классиктерінің шығармалары түпнұсқадан парсы тіліне аударылды. Солардың қатарында Д.Дефоның “Робинзон Крузо”, А.Дюманың (әкесі) “Он төртінші және он бесінші Луйи”, Вольтердің “Александр Македонский” туындылары, сондай-ақ Дж.Байронның, А.Чеховтың, А.С. Пушкиннің, Л.Н. Толстойдың еңбектері бар. Проза жанрының көшбасында өткір туындыларымен көзге түскен З.Ғ. Мороғеий, тәрбиелік мәні зор тақырыптарды қозғаған А.Талабов, түсінікке жеңіл тілімен ерекшеленген А.А. Дехода, қысқа да нұсқа жазу мәнері мен туындыларында фразеол. тіркестер, мақал-мәтелдердің көп кездесуімен айрықша көрінген М.А. Жамалзаде тұрды. Жамалзаденің 1916 – 23 ж. жазылған “Парсыша рахмет”, “Саяси адам”, “Аюдың қызметі”, “Молла Құрбанәлінің жүрек ауруы”, “Қаңғыбас”, т.б. новеллалары мен повестері “Бар екен де, жоқ екен” деген атпен жарияланды. Ол шығармаларында батыс әдебиетінен үйренген үлгілерін ұтымды қолданды. Оның “Альтурист”, “Ақыл”, “Шурабад”, “Некенің әр түрі бар”, “Қаздың кәуабы” сияқты сатиралық шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылды. Машрутияттан кейін әдебиетке келген қаламгерлердің бірі – Садық Хидоят (1903 – 52). Ол өмірінің көп бөлігін батыс елдерінде өткізді, Тегеранға келісімен Б.Алави, М.Минауй, М.Фарзад, т.б. қаламгерлермен бірге “Робэ” (арабша төрттік) аталатын әдеби бірлестік құрды. Оның парсы әдебиетіне қосқан үлесі орасан зор. Хидояттың алғашқы шығармасы “Өлім” деп аталды. Одан кейін “Қабірге тірідей көмілгендер”, “Үш тамшы қан”, “Қаңғыбас ит”, “Қажы аға”, “Мадлен”, “Бейғамдық” атты шығармаларын жазды. Оның еңбектері филос. түйін мен астарға толы, күрделі болып келеді. “Қаңғыбас ит” новелласындағы көшеде қаңғырып жүрген аш иттің астарынан қоғамнан бөлініп, жалғыздық күйін кешкен адамның бейнесін көруге болады. “Соқыр үкі” хикаясында ол адамның жан дүниесіне тереңнен үңілді, сүйікті жарын өлтірген, бұл дүниені алаяқ, тойымсыз жандар үшін жаратылған деп танып, “бұл әлемнен құтылуды” ойлаған кейіпкердің жан арпалысын тереңнен сипаттады. Бұл шығарма жарық көргеннен кейін Иран жастарының арасында өз-өзіне қол салушылар саны күрт өсіп, кітапқа қатаң тыйым салынған. Хидояттың балаларға арналған “Шангүл мен Мангүл”, “Аға муше” туындылары мен Ж.П. Сартр, Ф.Кафка, А.П. Чехов шығармаларына жасаған тәржімалары парсы әдебиетінде кеңінен танымал. Оның “Моңғолдың сұлбасы” аталатын тарихи повесі жоғары бағаға ие. Көркем прозаның кіші жанрларында қалам тербеген Б.Алави, С.Чубак, Ж. ал-Ахмад, И.Гулестан есімдерін атауға болады. Парсы әдебиетінде 20 ғасырдың орта шенінде роман жанры дамыды. М.Хосроуйдың “Күн мен Жарлық” атты тарихи романы ортағасырлық моңғол әскерлерінің парсы жеріндегі іс-әрекеттері жайында жазылса, М.Ахангидің “Махаббат пен Салтанат” аталатын романында Ахемен әулетінің шахиншахы Куруштың (Кирдің) жорықтары кеңінен сөз болды. Сондай-ақ тарихи романдар қатарында Х.Бадиғтың “Ежелгі дастан”, С.Керманидің “Тұзаққа түсірушілер” (кейде “Маздактың кегін алушылар”), салжұқтар билігі тұсындағы парсылар тұрмысын бейнелейтін З.Мутаманның “Бүркіттің ұясы” шығармаларын айтуға болады. М.Каземидің “Қауіпті Тегеран” романында 20 ғ-дың 20-жылдарындағы Иранның ішкі жағдайы суреттелген. Басты кейіпкерлер Ферох пен ақсүйек қызы Мейннің махаббаты негізінде қоғам қайшылығы бейнеленген. М.Хажазидің “Әдемі”, М.Масғудтың “Түнгі көңіл көтерулер”, Р.Ансаридың “Адам қылмыстары”, А.Халилидің “Қара тіршілік” романдары қоғамдағы шынайы көріністерді бейнеледі. Соңғы жиырма жылдағы парсы әдебиетіне шах билеген жүйенің құлап, жаңа өкіметтің орнауы айтарлықтай әсер етті. Бұл кезең әдебиетін зерттеушілер қаламгерлерді төңкеріске дейінгі, төңкерістен кейінгі және аралық буын деп үш топқа бөліп қарайды. Соңғы жылдары шариатқа қайшы келетін, қоғамға іріткі салатын шығармалардың баспа бетін көруіне қатаң тыйым салынған. Мұндай цензураға Хидояттың “Соқыр үкісі” мен М.Каземидің “Қауіпті Тегеран” шығармалары іліккен. Бүгінгі Иран жазушыларының көтеретін тақырыбы ислами құндылықтарды дәріптеу, жылдар бойына сақталып келе жатқан елдің салт-дәстүрін насихаттау, Палестина мәселесі, қоғамдағы әйел тағдыры, т.б. Әйелдер арасынан алғашқылардың бірі болып проза жанрына ден қойған С.Донешвар болды. “Саушун” (1970) романы 2-дүниежүз. соғыс оқиғаларын мазмұндаған, әлемнің бірнеше тілдеріне тәржімаланған. Қаламгердің “Кіммен сәлемдесемін?” (1981) шығармасында 50-жылдардағы әйел тағдыры сөз болса, “Тентіреу аралы” (1994) романында болмыс, жаһандану, модернизм тақырыбы қозғалған. Бүгінгі парсы әдебиетіндегі әйел жазушылар қатарына Ш.Пур, М.Пур, М.Бахрами, Ф.Сари, М.Донешвар, Р.Тажжар, т.б. жатады. Қаламгерлерді қолдауға бағытталған “Әдәбиот-е наср” (прозалық әдебиет) деп аталатын әдебиеттер топтамасы шығады. Бүгінгі парсы әдебиетіндегі өткір тақырыптың бірі – ұзақ жылдарға созылған Иран – Ирак соғысы. Бұл тақырыпта жазатындардың басым бөлігі соғысқа қатысқандар, оның тікелей куәсі болғандар. Мыс., С.Тажиктің “Соғысты жақсы көру” мемуары, М.Глобадренің “Исмағил, Исмағил” повесі, И.Фалехтың “84-тің қысы” романы көрші жатқан екі ел арасындағы соғыс жайын жазған. Ислам төңкерісімен байланысты шығармаларда Р.Пехлеви шахтың режимін даттап, шариат заңдарына негізделген исламдық жүйені мадақтау басым. Осы тақырыпта жазылған А.Фажрдың “Шынжырдағы әуен”, А.Кианидің “Ағаштар түрегеп тұрып өледі” романдары мен М.Жамшидтің “Бәрі шахқа өлім болсын деп жатыр” әңгімесі жоғары бағаланды. Төңкерістен кейін қолына қалам алған С.Тақауйдың “Қалам сөз”, “Әли барлық ғасырдың адамы”, “Әйел – күн айнасы”, “Имам Хомейнимен кездесу”, “Төңкеріс әліппелері”, “Күндер қожасы – Жұма”, “Палестина – періштелер мекені”, т.б. әңгімелері исламды дәріптеуге арналған. Мәселен, “Қалам сөз” туындысында Құранның тоғыз аяты, Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) бірнеше хадистері қамтылса, “Имам Хомейнимен кездесу” шығармасында діни терминдер тізбегі көрініс тапқан.