19 Қараша 2014, 13:27
Қозы Көрпеш - Баян сұлу
I
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" дастаны - қазақтың ғашықтық жырлары ішіндегі ертеректен келе жатқан және қазақ арасына өте көп жайылған түрі. Бұл жыр "Қыз Жібек" хикаясы сияқты тек қазақтың өз тумасы ғана емес, мұның әңгімесі қазақтан басқа елдерде де бар. "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" әңгімесінің бір түрі орыс тілінде 1812 жылы Қазанда басылып шыққан. Барабин татарларының және қазақ арасында айтылатын нұсқасын Радлов жазып алып, бастырған. Ойрат тілінде "Қозын Еркеш" дейтін жыр бар. Солардың бәрі де "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырын өзіне меншіктейді. Қазақ арасында бұл жырдың 16 түрлі нұсқасы бар. Көп заман бойында көп ақындар жырлағандықтан осындай әлденеше варианттар пайда болуы фольклор көлемінде заңды саналады. Бізге мәлім болған "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырларының кейбір варианты ертедегі заманның өзіне байланысты айтылса, енді біреулері бергі XVIII-XIX ғасырда өңделіп жаңғырған. Және кейде "ноғайлы" деген ескі атаулары жойылып, оның орнына Кіші жүздің Шеркеш руы, не Орта жүздің Бағаналы (Найман) руларының аттары аталады. Бірақ, бұл нұсқалардың қай-қайсысын алсаңыз да, алғашқы сюжет асылы - біреу. Әр дәуірдің, әр жердің ақындары өз ортасындағы тыңдаушыларының ыңғайына тартқанымен, оның негізгі мазмұны, оқиға желісі бір арнаға саяды.
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырын 1870 жылы қазақ арасынан жазып алып, орыстың атақты ғалымы, академик Радлов немісше және қазақша бастырған (шығармалар жинағы, III том). Екінші түрлі бір көркем нұсқасын қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов атақты Жанақ ақынның өз айтуынан жазып алдым дейді. Бірақ бұл қымбат вариантты кезінде Шоқан бастыра алмағандықтан, зерттеушілерге әлі күнге шейін мәлім емес болып келе жатыр.
Шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков 1830 жылы "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" хикаясын бұрынғы Семей губерниясы, Көкпекті маңындағы бір жыраудың аузынан жазып алған. Оренбург музейінің басқарушысы, орыс тарихшысы Кастанье өзінің "Қазақ даласы мен Оренбург өлкесінің белгілері" дейтін кітабында "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырының он түрлі нұсқасынан дерек береді. Және өзі сол кітапта бұл жырдың толық аудармасын берген. Мұнысы Ғылым академиясының Петербургте шығатын Веетнигінде басылған. Кастаньенің аудармасы бойынша "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" хикаясының мазмұнымен қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымы Мелиоранский де таныс болған. Жетісу облысының губернаторы Колпаковский 1870 жылы Семейден Қапалға бара жатып, жолай Аягөз маңындағы Қозы Көрпеш - Баянның моласы дейтін моланы көріп, Лепсі уезінің начальнигіне осы екі ғашықтың әңгімесін жинап алуды тапсырған. Сол Лепсі уез начальнигінің тапсыруы бойынша "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырының бір нұсқасын орман қарауылы Салагаев дейтін кісі жинап, кейін орысшаға аударған. Кастанье орысша әңгімелеп бастырған вариант осы әңгіме делінеді. Онан соң "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырын Петербург университетінің профессоры Березин жинап, 1876 жылы өзінің "Түрік хрестоматиясы" деген кітабында басып шығарған (III том, 162-170 беттер, 1876). 1899 жылы "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" хикаясының бір нұсқасын Баранов ел аузынан жинап алып, Петербургтегі "Нива" журналының қосымшасында басып шығарған.
Осы орыс зерттеушілерінің ішінен Радлов пен Березин жырдың қазақша нұсқасын бастырған. Кастанье толық және маңызды аударма берген. Ол кезде "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" хикаясын қазақ мәдениетін зерттеуші орыс ғалымдарының оқып, білмегені кемде-кем. Бұлардың кейбіреулері жырдың өз нұсқасын жинамай, тек ел аузынан естіген әңгімесінің ғана мазмұнын орысшаға аударған. Мәселен, 1868 жылы Қапал приказын ұйымдастыруға келген патша ұлығы Абрамов жолай Қозы мен Баянның бейітін көріп, оның әңгімесін Тобыл губерниясының "Вестник" журналында орысша бастырған. Түркістан өлкесінің археологиясын зерттеуші Пантусов дейтін ғалым да 1898 жылы Қозы мен Баянның бейітін зерттеп, бұл хикаяның бір нұсқасын Ташкентте, одан кейін Қазанда "Орта Азияның ескі заманы" деген кітабында бастырған. Бұлардан басқа осындай орысша нұсқаның бірі 1877 жылы "Ақмола облыстық ведомостінде", 1877 жылы Омбыда шығатын "Дала уәлаяты" газетінде, 1901 жылы "Торғай облыстық ведомостінде" шыққан.
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырын көп зерттеп, оған үлкен мән берген кісінің бірі - Сібір ғалымы Г.Н. Потанин. Ол кісі "Вестник Европы" деген журналда (1890 жылы, 9-кітап), одан соң "Русское богатство" деген журналда (1896 жылы, № 8) бұл жырға айрықша тоқталып, оны жоғары бағалайды. Потанин "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырын Батыс Европаның, орыстың, шығыс елдерінің бірнеше халық дастандарымен салыстыра келіп: "Бұл жер жүзіндегі ең қымбат әдебиет мұраларына жататын шығарма", - деп бағалаған. "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырына орыс зерттеушілерінің осыншалық зор еңбегі сіңген.
"Қозы Көрпеш" жыры туралы Ұлы Октябрь революциясынан бері қарай қазақ тілінде жазылған түсініктер, мақалалар, оқу құралдарының бөлімдері де аз болған жоқ. Бұл жөнде бірнеше ғылымдық диссертациялар да болды. Соңғы үш-төрт жыл ішінде сондай боп қорғалған арнаулы диссертация Ысқақ Дүйсенбаев жолдастікі. Ол "Қозы Көрпештің" ертелі-соңды бар варианттарын түгел тізіп, толық талдап, шолып өткен.
Бұрынғы белгілі, жоғарыда саналған "Қозы Көрпеш" түрлерінен басқа Ы. Дүйсенбаев тағы екі зерттеушінің ертеде тапқан варианттарын атап, талдап өтеді. Оның бірі - Фролов варианты. Екіншісі - Дербісалиннің жинап алған түрі болады. Дәл соңғы кезде Алтай елінің жас зерттеушісі, ғалымы С.С. Каташ және де "Қозы Көрпешті" Алтай елінің "Қозын Еркеш" деп аталатын халықтық жырымен салғастыра зерттеген еңбек жазды. Бұл жөнінде Каташ Қазақстан Ғылым академиясында жақында кандидаттық диссертация қорғады. Каташтың зерттеуінде "Қозын Еркеш" қана емес, Алтай елінде "Қозыке - Баян ару", "Қозыке - Баян сұлу" деген аттармен біреулері қазақ жырына өте жақын, тағы бірі ол жырдан қашандау болса да, негізінде осы "Қозы Көрпеш" жырымен желілес бірнеше халық жыры бар екені анықталды.
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" тек ғалымдардың ғана ескерген шығармасы болған жоқ, орыс жазушыларына да мәлім болған.
Орыстың ұлы ақыны Пушкиннің бір қолжазбасында "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" атты дастанның орысша жазылған с