28 Қараша 2013, 20:10
Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану
музейінің директоры
Б.Бекмамбет
Археология, этнография және
өлкетарихы бөлімінің
меңгерушісі А.Сайлау
Адамзат баласына жақсылық жасап, рухани тазалық пен ізгілік дәнін сепкен Ислам діні ҮІІ ғасырда Арабия түбегінде пайда болғаны тарихта белгілі. Мұхаммед пайғамбар негізін қалаған жаңа дін ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ. Азия, Африка және Еуропаның біраз жерлеріне тарап үлгерді. Алғашқыда Көк Тәңіріне сыйынған бөрілі байрақты түркілер бұл дінді мойындамағанымен ІХ -Х ғ.ғ. исламды мемлекеттік дінге айналдырып, қазіргі қазақ жеріне біржолата орнықтырды
Исламның барлық құндылығын бойына сіңірген бабаларымыз ғылымның барлық саласында, мәдениетте, өнерде үлкен жетістіктерге жетті. Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар көркейіп, шаруашылық, сауда өркендеп дамыды. Зерттеушілердің айтуынша сол кездегі әлемнің екінші ұстазы атанған атақты Әбу Насыр Әл-Фараби дүниеге келген әйгілі Отырар қаласында жаһанда ауқымы жөнінен 2 орын алатын кітапхана болған екен. Сонымен қатар исламның ақлақ ғалымдары Қожа Ахмет Яссауи (Хазірет Сұлтан), Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Хусамеддин Сығанақи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Жүгенеки т.б. еңбектері дүниежүзіне белгілі болды. Ескі түрік әліппесінің орны араб әліппесімен ауыстырылды. Алтын Орда дәуірінде де исламға шек қойылған жоқ. Исламның мемлекеттік дін ретінде қабылдануы қала құрылысы мен сәулет өнерінің қарыштап дамуына ықпал етті . Осылайша ислам Түркі дүниесіне Ұлы өркениет алып келді.
Сол дәуірдегі ислам нәрімен сусындаған Орталық Азияның даңқты билеушілері де сандаған мешіттер, діни медреселер салып исламның қанат жайып, таралуына зор мүмкіндіктер жасады. Атап айтқанда Әмір Темірдің бұйрығымен салынған Түркістандағы Хазірет Сұлтан мазары, өз заманының озық ойлы перзенті Жалаңтөс баһадүр салдырған Тіллә Қари, Шер Дор медреселері. Кейін Бұқара, Самарқан, Хиуа билеушілері салдырған Көкелташ, Мир Араб т.б. мұсылман әлеміндегі санаулы діни жоғары білім беретін оқу орындары болды. Медреселер Орталық Азия мен Қазақстан халықтары тарихында елеулі рөл атқарды. Осы медреселерде білім алған қазақтың ахун, ишандары өмірінің соңына дейін халықтың санасын оятып, сауаттандыру яғни діни-ағару қызметі жолында аянбай еңбек етті. Солардың бірі көрнекті дін қайраткері Қалжан ахун Бөлекбайұлы (1862-1916). Қалжан ахун Қарақалпақстанда дүниеге келіп өмірінің соңына дейін Сыр бойында халыққа қызмет еткен шоқтығы биік тұлға. Тарихи деректерге сүйенсек ахун 1875-1879 ж.ж. Хиуа қаласындағы діни мектепте, одан кейін Көкелташ медресесінде білім алған. 1890 жылдан Сыр бойына келіп, ұстаздық етеді. Қалжан ахун ширек ғасыр бойына халықтың рухани қажеттілігін өтеген өзінің атымен аталатын мешітте имамдық етіп, жастарға тәлім-тәрбие беру ісін қолға алады.[1. 289 б] Мешіт жанынан медресе ашып, оқу-ағарту ісімен айналысады, діни әдет-ғұрыптарды ретке келтіреді. Қалжан ахун қиыншылық жағдайда қысылғандарға қол ұшын беріп, ғылым білім үйренем деушілерді, ғалымдарды жанына тартып дос еткен. Ресей үкіметі тарапынан қуғындалды. Кейін Кеңес өкіметі орнағанда саяси қысым көрген ұрпақтары ел асып кетуге мәжбүр болды. Осылайша аты аңызға айналған Қалжан ахунның музейлік маңызы зор, өте құнды шығармаларын, кітаптарын Түркиядан атажұртқа қайта оралған немересі Хасанатулла Йылдырым жинақтап музей қорына өткізді. Музей экспозициясына ахунның өзі тұтыңған барлық заттары қойылды. Олардың арасында сол кездегі Садық ахунға, Ораз ахунға жолдаған Қалжан ахунның өз қолымен жазылған сәлемдеме хаттары сонымен қатар ағартушылық қызметінде пайдаланған Санкт-Петербург, Қазан, Ташкент, Бұқара қалаларындағы баспаханалардан парсы, шағатай араб тілдерінде шыққан философия, поэзия, билік және шариғат заңдары жайлы кітаптары бар. Солардың ішіндегі ең құндылары 1899 жылы Қазан баспасынан араб тілінде шыққан кітап «Жәмми аррумуз» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 4471). Бұл кітапта мұсылман қауымына арналған тұрмыс-тіршілік заңдары, яғни егін егу, сауда жасау тәртіптері, сот билігі т.б. жазылған. 1894 жылы Қазан қаласындағы «Наследников М.Чирковой» баспасынан араб тілінде жарық көрген «Тухфатулмулк» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 6600) кітабы. Кітапта шариғат заңдары жайлы, намазды оқу шарттары, зекет заңдылықтары жазылған. [2, 14 б]
Қалжан ахунның өзі пайдаланған 1850 жылы шағатай тілінде жазылған қолжазбада Аллаға құлшылық етудің тәртібі туралы жазылған. Бұдан басқа ахунның музей экспозициясында жайнамазы (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 3380/3 ), құманы (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 3380/1), легені (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 3380/2) бар. Музей қорындағы сирек кездесетін қолжазбалардың бірі Дамулла Бекжан Жәутекұлыныкі (1900-1901 ж.ж жазылған). Онда Мұхаммед пайғамбардың 40 хадисі берілген. Келесі бір қолжазба ХІХ ғасырдың басында жазылған. Ерекшілігі сиясы да, қағазы да қолдан жасалып, бүгінгі күнге жеткен қолжазба жақсы сақталған. Бұл жазбада негізінен шариғат заңдары, мұсылманның бес парызы берілген. Алайда қолжазба авторы белгісіз.
Сыр бойындағы атақты дін қайраткерлерінің бірі Құлболды ишан Сұлтанұлы (1785-1860). Құлболды ишан 1785 жылы Сыр өңірінде дүниеге келген. Тұран өңірінде Қожа Ахмет Йассауидің сопылық – дәруіштік жолын жалғастырған Мәдіқожаның бесінші ұрпағы. Құлболды ишан Бұқарада кейін Ауғанстанда діни білім алған. Кейін елге қайта оралып халыққа қызмет еткен. Өзі жүрген өңірлердегі халықтың мұсылманша сауатты болуына елеулі еңбек сіңірген. Сонымен бірге Құлболды ишанның имандылық жолындағы іс-әрекеттері Сыр бойы ақындарының шығармаларында көп айтылады [3, 6 том, 108 б]. Құлболды ишан 12 тілді жетік меңгерген екен. Қазіргі уақытта музейде Құлболды ишанның пайдаланған кітаптары мен шығармаларынан тек шежіре ғана сақталған. Бұл шежірені 2006 жылы Хасанатулла Йылдырым Құлболды ишан мазарынан арнайы алып музей қорына өткізген. Шежірені Құлболды ишан ұрпағы Хафиз Мұхаммед Шүкіри 1900 жылы Мекке қаласындағы Мұхаммедия медресесінде арнайы жасатқан. Шежіренің негізгі мазмұны Құлболды ишанның бабалары жайлы. Шежіренің ерекшелігі беті жібек тәрізді жіңішке жіптермен көмкерілген. Шежіренің жоғары жағынан бастап араб әрпінде адамдардың аты-жөні жазылған. Сонымен қатар Қазан, Ташкент баспаларында жарық көрген парсы, шағатай, түрік, араб тілдерінде жазылған «Абу Муслим» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 3077), «Төрт дәруіш» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 3351), «Мухтасар» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 6132/2), «Шархи уахая» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 4126), «Сияр Шариф» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 6132/3), «Ғиясыл лұғат» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 3073), «Бахари дынни», (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 3074), Шархи Мухтасар нихая» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 4463), «Мың бір түн» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 4461), «Абай өлеңдерінің жинағы» (түгендеу нөмірі – КЗМ КП 4078),[4, 61-62-114 б, 37 б, 126 б, 172 б, 12 б] кітаптары музей қорында сақтаулы. Әйтседе бұл кітаптардың мазмұны толыққанды зерттеуді қажет етеді.
ХІХ – ХХ ғ.ғ. ахун, ишандарымыздың негізгі қызметі діни-ағарту болса, бір жағынан рухани мәдениетімізді сақтап қалу үшін Ресей империясының жасырын жүргізген шоқындыру саясатына қарсы күресті. Кейін ХХ ғасырдың 30-40 жылдары Кеңестік тоталитарлық жүйенің күшейген тұсында славяндық кириллица әліппесіне көшу, ұлтымыздың сан ғасырлық рухани және жазу мәдениетінің тамырына біржола балта шабылған болатын.
Жоғарыдағы айтылған теңдесі жоқ мол мұрамыз халқымыздың әдебиеті мен мәдениетінің тарихы тым тереңде екенінің нақты айғағы. Бабаларымыздың осыдан мың жыл бұрын тек қана ислам дінін қабылдағанын ешкімде жоққа шығара алмайды. Осы орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «тегіміз-түрік, дініміз-ислам» дегенін ешқашан ұмытпауымыз керек. Сондықтан да, исламның інжу-маржан асыл құндылықтарын ардақтау – бүгінгі ұрпақтың киелі міндеті.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Сыр елі Қызылорда облысы энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы » Алматы. 2005. 289 б
2. С.Салқынұлы Сырдың дүлдүл діндары Қалжан ахун. Алматы, 2008, 14б
3. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы Алматы, 2008, 6 т, 108 б
4. Музей қорындағы деректер, Түсім кітаптары № 4, 61-62-114 б,
№7,37 б, № 6, 126 б, №15, 172, №18, 12 б