Сыпайшы

Талас алқабын жайлаған қырғыздар арасында бір аңыз бар. Шілденің сарша тамыз ыстық кезі. Бір жігіт Талас өзенін көшіп өтпек болады. Өзеннің арғы бетінде сарғая күтіп қалыңдығы отыр. Жігіт соны түн жамылып алып қашпақ. Кешқұрым жігіт өзен жағасына кеп, айран-асыр қалады. Кемерінен аса шалқып өзен жатыр! Өткелдің із-түзі де жоқ. Сұлу қалындықтан айрылып қалам-ау деп қапаланған жігіт жағаны бойлап, жан ұшыра әрлі-берлі жүгіреді. Ақыры атым алып шығар деген тәуекелмен өзенге қойып кетеді. Сол сәтте ат сүрініп кетіп, қалпақтай ұшады да, асау ағын іліп ала жөнеледі. Ат суға кетеді, ал жігіт тал қармап жүріп, әрең дегенде құтылады. Сүйретіліп судан шығады. Зәре-құты қалмаған. Тісі тісіне тимей сақ-сақ етеді. Сұлу қалыңдық жайына қалады. Бетін күн батысқа беріп тізерлеп отыра кетеді де, алақанын жайып жіберіп жалбарына бастайды: - Уа, жасаған! Рахым еттің. Бір ақ сары бас құрбандық айтам тағы да!.. Шүкір, тірі қалдым әйтеуір! Біраз күн өткесін байғұс неме өзенге тағы келіп, аң-таң болады. Суы тартылып, өзен қайраңдап қалған. Сол маң- нан жағаға шығып қалған атының өлімтігін тауып алады. Ер-тоқымын босатып, иығына салып ап, кейін қайтпақ болады. Сөйтсе, анада өзі суға кетіп қала жаздаған жерге есек мінген өлмелі бір шал келеді. Ойында түк жоқ. ' С ы п а й - бөренелерді байластырып жасаған мосы ағаш. Таспен, ағашпен, балшықпен бастырып қояды. Таулы өзенде тоған байлау үшін пайдаланады (қазақтар «қара бура» деп те атайды). -        Әй, қу шұнақ! - деп ашуға булыға айғайлап жібереді жігіт,- Тап сенен, мынау есегіңнен жаман болғаным ба менің? - Соны айтады да, ағыл-тегіл еңіреп, жер құшып құлай кетеді. Уәделі түнде бара алмағасын мұның қалыңдығын басқа бір жігіт алып қашқан екен. Бекназар сыпайшы осы бір хикаяны аузынан тастамайды. -        Біздің бұл өзенмен ойнама, шырақ! - деп мұртын ширатып қойып, ақыл айта бастайды,- Бүгін суы тізеден кеп, жылап ағып жатса да, ертең астан-кестен боп долданып, көпірге дейін тас-талқан ғып алып кетеді. Жанды су ғой, сырын білмей бола ма... Алқап үсті жап-жарық. Ал шатқалдың бойы әлі қара көлеңке, бір түрлі ызғарлы. Үстін мүк басқан жықпыл-жықпыл тастар бусанып жатыр. Өзен үстінен көтерілген көкшіл тұман қуыс-қуысқа тығылып, құз-жартастарды бойлап, жоғары әрлейді. Одан әрі көз жетер емес. Аспан да маңытып жүрген бұлтқа ұласып жатқандай. Шатқал іші толассыз астан-кестен бір айқас. Қия тастардың арасынан қысылып шыққан Талас жазыла аққысы кеп бұлқынады, алай-түлей күшпен жартастардың жиегіне соғылып, жоғары шапшиды. Ештеңе өндіре алмайды бірақ! Зіл боп қатқан жартастар міз бақпай, мелшиеді де тұрады. Ашу қысып, амалы құрыған өзен көпіршік атып шалқалап кеп құлайды да, оқ жыландай кейін шапшиды. Оның ышқына, гүрілдей шыққан сарыны біресе үрейіңді алып қор-қытқандай, ал енді бір сәт жалынып-жалбарынғандай болады. Міне, күшін жиып ап өзен шатқалдың құж-құж тасынатағы да соғылады. Сөйткенше болмай, ыңырана күрсініп тағы да кейін шегінеді. Толастау дегенді білмейді. Шатқалдың құшағынан шығып алғасын Талас мөмақан тартып жуасығандай болады. Бірақ бұл оның ашуы басылғаны емес. Өзен енді адам қолымен жасалған тосқауылдарға тап болады. Оң жақ жағалауда ағысты қырындай салынған, ұзыннан-ұзақ созылған сыпай. Сол жақтағы үш бірдей колхоз осы тұстан су алады. Өзен төғаннан асып төгіліп, аласұрады. Судың біраз бөлігі бас арықты бойлап барып, ен далаға тарайды. Күн сайын таң қылаң бере Бекназар осы жерге салып ұрып жетіп келеді. Шатқал жақтан езеннің тұншыға шыққан гүрілі естіледі, дымқыл жел еседі. Су шайып, жел қаққан Бекназардың жүзі теңізшінің еңіндей боп тотығып, қалындап кеткен. Қызарған кішкене көздері түксиген қабақтың астынан қадала қарайды. Атын тұсай сап, Бекназар үйреншікті жеріне қарай беттейді. Ол бір суға құлай төнген үлкен жайпақ тас: Бекназар аяғын  сәл орай басып, асықпай-саспай аяңдайды. Үстінде жеңіл .шапан. Насыбай шақшасын салып қоятын төс қалтасы бар. Көйлегінің қаусыра түймеленген жағасы жуан мойнын қыса түскен. Мәсісінің қонышынан қамшысының тобылғы сабы шығып тұр. Жүрелеп отырған күйінде Бекназар шатқалдың апандай аузынан гүрілдей шыққан сарынға құлақ тігіп, тулап аққан толқынға көзін сүзе, ұзақ уақыт бойы қадала қарайды. Оның жіті көзі ештеңені қалт жібермейді. Өзен сырын хаттай таниды ол. Су бетінде ағып бара жатқан нәрсенің ешқайсысы да оның кезінен табу болған емес. Тастың астында шеп-шоп етіп шолпылдаған су майда құм-қиыршықтарды шайып әкетеді де, әлгіндей болмай қайта ысырып шығарады. Бекназар - тұқым қуалаған сыпайшы. Ол сыпайшылықты қаршадай кезінде атасынан үйренген. Содан бергі бар өмірі осымен өтіп келеді. Әкесі болса осы Таласта, су тасыған кезде алысып жүріп опат болды. Өзі де талай рет ажалдан қалды. Талас суына сүңгіп жүріп тасқа соғылып маңдайында үңірейген тыртық қалды. Әйелі де осыны қойсаңшы деп айта-айта әбден шаршады. Біздің тұқым тек сыпайшы болуы керек дегенге Бекназар ойы айнымастай боп дауалаған. Оның ойынша нағыз дихан, еркектің еркегі - сол сыпайшы. Бекназар ата-бабаларының аруағын сыйлаудай-ақ сыйлайды. Олардың өсиетін тәркі еткен жері жоқ. Ол - ол ма,тіпті, қазір алтыға келіп қалған ұлы Әлімбек туғаннан бергі ес-дерті оны да сыпайшы ғып шығару. Әйелінің бақырып-шақырғанын құлағына да ілмейді. Ең абзал арманы - осы. Мұнсыз Ох өмірім зая деп біледі ол. Өзің өлгенде артыңда мынау деген сыпайшы қалса - өмірің босқа өтпегені, жұрт сүйсінер бірдеме істегенің ғой. Баласының болашақта сыпайшы боларын сезіп, Бекназар іштей мәз болып жүруші еді. Тіпті мектептен қолы босап кетсе-ақ, қаршадай Әлімбекті ертіп ап Бекназар өзен қайдасың деп тартып отырады, «су-дың сырын» білуге үйретеді. Бекназардың баласын жақсы көргені өзгеше. Қатал. Айтқанын екі етпеуді қалайды. Әйтпесе, құр сенделіп, бала бұзылып кетеді деп ойлайды. Әлімбек еті тірі бала бөп өсті. Әкесі сияқты тығыншықтай, мықты. Ал шаралы, сұлу көздері шешесіне тартқан. Байыпты, тұңғиық жүзі оны ересек адам тәрізді көрсетеді. Тек дүрдиген ернінің үстіндегі жаңадан тап салған мұртына қарап қана әлі жас. екендігін аңғаруға боларлықтай. Әлімбектің бұрын-сонды әкесіне қарсы шыққан жері жоқ. Бірақ, жуырда бір күні мектептен қайтқан бетінде Әлімбектің кенеттен: -        Біздің сыпайларға шлюз орнатса, қандай жақсы болар еді, ата, ә. Білесің бе, дәл бас арықтың алдындағы ойпаңда,- деп салмасы бар ма. -        Шлюз деймісің? - Бекназар қайталап сұрады,- Шлюз  дегеннің не екенін білемісің өзің? -        Білмегенде ше! Физиканың мұғалімі бізге түсіндіріп айтқан. Қазір болмаса да, соғыс біткен соң сыпай атаулыда шлюз болады дейді ол. -        Ия, әңгіме сонда ғой, балам. Қазір шлюзге қарайтын кез бе. Соғыс болса мынау. Шлюзсіз де бір жөні болар. -        Ағаштан жасауға болады ғой. Үш колхоз біріксе жасамайтын несі бар,- деп Әлімбек те қоймады. Бекназар баласының сыңайын ұнатпады. -        Ақылдымсын берме, Әлімбек! Сенен басқа да ойлайтын адамдар бар. Мектепке баруды біл. Одан соң көзі тірісінде әкеңнің өнерін үйрен. Жеті жылдық мектепті бітірген соң өз қолыңа аласың. Су шаруашылығында мұрап боласың. Балам, біздің жұмыста тапқырлық, ұсынақтылық керек, жітілік керек. Құдайға шүкір, ата-бабаларың осы Таласта шлюзсіз-ақ тіршілік еткен. Әлімбек ләм деместен, әкесіне таңырқай қарады.Таңертең Бекназар сыпайға қарай бет алғанда көршілері әзілдеп: -        Біздің Бекназар Таластың «тамырын ұстауға» кетті,-деп қоюшы еді. Расында да, Бекназар үйреншікті тасына шығып ап, таудан аққан өзеннің тынысын кәнігі болған емшідей тыңдайды. Талас бір арнамен ақпайды. Тасқын кезінде ол арнасын талай рет өзгертеді. Біресе бір қырындап ағып, тас пен құмды, лайды жағаға шығарып тастаса, енді бірде аунап түсіп, басқа арнамен тартады. Алғашқы арнаға келсең, күн қақтап кеуіп қалғанын көресің. Бас арна қай жермен өтерін тауып көр содан соң. Кейде байқамай, қапы қаласың. Су сыпай орнатқан жеріңе жоламай, басқа жақпен кетеді. Судың орнын сипап қалған соң, тоған салған еңбегің де еш болғаны. Немесе кейде су аз кезінде сыпайды биік қып жасайсың. Сөйткенше болмай су көтеріліп, аңдап келіп қалады да, арықтарға құйылып, жым-жылас қып кетеді. Мұндайда тасқынға тетеп бере алмай, сыпайдың ағып кеткенінің өзі жақсы. Әйтпесе, азап шегіп әрі ұзақ уақыт бойына жасаған тоғанды өз қолыңмен бұзуға тура келеді.Сол жақ жағалауда тұратын көршілер Бекназарды әрдайым бөлісуге шақыртатын еді. Оның да көңіл қайтарғанжері жоқ. Тек бар жұмыс өзі айтқандай боп істелуін талап етеді. Күн көтерілгелі қашан. Бірақ шатқалдың қуыс-қуысына күн сәулесі енді-енді ғана түсе бастап еді. Жоғарғы жақтан кекіліктің безілдеген үні естіледі. Сірә, балапандарынан көз жазып қалса керек. -        Кек-лік, кек-лік! - дегені жаңылтпаш тәрізді боп шығады. Бекназардың жүзінде үрей бар. Бүгін өзен лайланып ағып жатыр. Бекназар алақанымен іліп су алды. Кішкентай құм түйіршіктері шыр көбелек айналды да, алақанға лай шығып қалды. Түп-тамырымен қоса жұлып бұталар толқында теңселіп барады. Бұл су молая бастағанының белгісі. Көп кешікпей өзен тасуға керек. Бекназардың құлағы тоғанға салынған мосы тіреудің сықырлай бастағанын шалып қалды. Су тіпті молая түсті. Шалдың дегбірін қашырып бара жатқан да осы. Өзеннің ағыны бірте-бірте оң жағаға қарай бұрылып бара жатқанын байқап қалды ол. Өзен әбден тасығанда не болмақ? «Құдай сақтасын! - деп ойлады Бекназар.- Сыпайды ағызып алып кетсе, қайта жасай алармысың. Ер-азамат жоқ. Қатын-қалаштың қолынан не келер деп ең». Темекі плантациясының үсті қою мұнар. Құж-құж қайнаған шіркей. Бұлыңғыр аспаннан күн көзі де жөнді көрін бейді. Қапырық ыстық. Суға түсіп қана бой сақтайсың. Бірақ судың көзі де - күннің қызуы ғой. Алатаудың шыңдарындағы мұздар ағыл-тегіл ериді де, Таластың арнасын су басып кетеді. Арық толы су, тек суғарып үлгір жеріңді. Бірақ оған көңілі жайланып жүрген Бекназар жоқ. Таласта су қанша мол болса да, даланың сусыз, қурап қалуы әбден ықтимал. Бекназар босқа қауіп илемеген екен. Түнде күн күркіреп, нажағай ойнады. -        Тұр, Әлімбек, тұр! - деген шешесінің үрейлі даусынан оянып кетті баласы,- Күн жарқылдап тұр. Әкең атын ерттеп жатыр. Сыпайға барасыңдар. Түн ғой. Абай бола керіңдер. Құдай сақтасын, суға түсем деп жүрмесін әкең! Терезелердің қақпағы жабылып, шам жағылды. Шамның сарғыш сәулесі дір-дір етеді. Әкесі атқа қонып, баласын мінгестіріп алды. Құлап қалмайын деп Әлімбек әкесін қатты қысып жабыса түседі. Бекназар алды-артына қарамай төпеп келеді. Атына қамшыны да аямай басады. Кейде қамшысы Әлімбектің аяғына да тиіп кетеді. Әлімбек үн шығармай келеді. Оған қарап жатуға мұрша бар ма тәйірі. Қиялай жауған жаңбыр бетке ұрады. Ағаштарды майыстырып, ұйпа-тұйпа ғып, ішін тартып ышқына жел соғады. Күн күркірінен аспан қақ айрылып, жерғе түскендей. Бір  түрлі қоңырсыған иіс бар. Бүкіл колхозды аяғынан тік тұрғызса да, ештеңе енбесін Бекназар біліп келеді. Бірақ осындай қысылшаң шақта үйден шықпай отыра бере алар ма! Күні ертең колхоз сусыз қалады-ау деген ой тыным бермей, жеті түнде сыпай қайдасың деп тартып келеді. Әлімбекті де өзімен бірге босқа ертіп келе жатқанын біледі. Бірақ ол жанынан артық көрген баласы осындай қиын-қыстау кезде өзімен бірге ұйқы бөліп, долданып жатқан өзенді өз көзімен көрсін, маңдай терін теккен еңбек, бақытсыздық деген не екенін білер болсын деп ойлады. Әлімбек жігерлі, жүректі жігіт боп шығуы керек. Сондай батыл, қайсар жандар ғана сыпайшы бола алмақ. Бекназардың өзі сөйтіп өскен. Әлімбектің де сондай боп шықпағы ләзім. Олар жағаға кеп аттан түсті. Қараңғыда өзеннің неғып жатқанын біліп болар емес. Судың сарқыраған гүрілінен құлақ тұнады. Әлдеқандай долы күш дөңбекшіп ала сұрып, тастарды қаңбақтай ұшырып, бұлқынып кеп жағаға соғады. Нөсерлеп құйған жауын күркіреген аспан мен өзеннің арасын астастырып жібергендей. Бекназар жүрелей отырып, қадала қарап ап: -        Әлі ағызып әкете қойған жоқ-ау дейім. Байқаймысың анау үйдей толқынды. Сыпай құламай тұр екен,- деді. Шатқал үстінде тағы да найзағай оты жарқылдап, күн күркіреп қоя берді. Тау іші жаңғырығы кетті. Шатқалдың аузынан ақ топан боп қайнап шыға келген тасқынды көріп Әлімбек селк ете түсті. Жаңа ғана Бекназар керсеткен толқын тулап көтеріліп барып, басыла қалды, -        Ата-а! - деп даусы қарлыға айғайлап жіберді Әлімбек. Өзі әкесінің қолынан тартып жабысып қалған. -        Құрыды деген осы,- Бекназардың қалжырай шыққан үні бір түрлі жат естілді. Найзағай оттары аспанды тағы да осқылап өтті. Күн жарқ еткенде қараңғыда өзен жағасында үнсіз отырған екі адамның бейнесі де көрініп қалады. -        Бір жөні болар, балам,- Бекназар баласын құшақтады. Баласы әкесінің бауырына тығыла түседі. Оның тулай соққан жүрегінің дүрсіліне дейін естіп тұр,- Таласқа есемізді жібере қоймаспыз. Әйтпесе несіне жер басып, адам боп жүрміз. Суық хабар бүкіл ауданға тарап кетті. Оң жақ жағалаудағы колхоздар сусыз қалды. Таңертең колхоздардың бастықтары мен Бекназар аудандық атқару комитетіне келіп те жеткен еді. Аялдауға болмайтыны әркімге-ақ аян. Сыпайды неше күнде қалпына келтіруге болады деп сұра- ды олар Бекназардан. -        Адам күші мен керек-жарақ табылса - екі күн жетеді! - деді ол сенімді түрде. • Бекназар мұны ойланбай айта салған жоқ еді. Түнде су сол жақ жағалауға қарай ойысыпты да, бұрын сыпайы тұрған жер қайраңдап қалыпты. Бұл жағдай халді біраз жеңілдеткендей. Адамдардың қауіп қатер ойламай-ақ алаңсыз жұмыс істеуіне болады. Кешке таман жағада жұрт құж-құж қайнады. Бекназар әдетінше тастың үстіне шығып ап, ернін тістеген күйі Таластың лайланған көк.сұр толқынынан көз алмай отыр.   -        Әлімбек, барып бригадирден білші,- деп бұйырды,- МТС-тен темір арқандар жіберулері керек еді...Әлімбек кете бергенде әкесі тағы дауыстады: -        Тоқтай тұр! - баласының қасына кеп, өзінің зіп-зілдей қолын оның иығына салды,- Оңай жұмыс емес. Ертең басқаларға үлгі бол... Сенің үйренген нәрсең, ал олар, бәлкім, бірінші рет келіп тұрған шығар... Менің баламсың ғой сен... сыпайшының баласысың ғой... Жағада лаулап оттар жанды. Будақ-будақ түтін шалқиды, ұшқын жарқ-жұрқ етіп атылып барып, сөне қалады. Таластың толқынына ұласа, өзен үстінде Тоқтағұл әні қалықтайды: Қияда қыран самғайды, Қанаты бір талмайды... Түн. Жұрт жым-жырт. Сонау биіктен өзен үстіне төнген жұлдыздар бір түрлі суық көрінеді. Шатқалдың тұсынан ай туып келеді. Таластың өкіріп жатқан гүріліне   құлақ  тосып қалғандай. Әлімбек жарқабақтың үстіндегі қараңдаған кісілерге қарай беттеп келеді. Аудандық атқару комитетінің председателі мен Бекназар екеуі әлдене жайында күбір-күбір сөйлесіп тұр. Бір жұлдыз аспанға атылып шыға келді де, иіліп барып шатқал жаққа сіңіп кетті. Әлде қандай бір құс у-шусыз, көлеңке құсап ұшып өтті. Таң ата Таластың бойын қарш-қарш тиген балта үні, дабыр-дұбыр дауыстар кернеп кетті. Жағада жақтаулары даяр болып қалған сыпайлар тұр. Бұл - мықты бөренелерден қосылып байланған кәдімгі осылар. -        Жоғарғы жағын шандып таста! Темір арқанды қысыңқырап тарт! - деген Бекназардың дауысы әр тұстан бір естіліп қалады,- Не көріп тұрсың? Арқалықты төменірек байла! Әй, тасты бермен қарай домалат! Шыға келген күн көзі мынау қызыққа таңырқай қарап, жымың-жымың етеді. -        Тарт! - деп бұйырды Бекназар. -        Тарт! - деп қосыла жамыраған жұрт алғашқы мосыны суға әкелді. Әлімбек бар күшін сап иығымен арқалықты көтеріп келеді. Жағадағы малта тастар табанды қытықтайды. Алғашқы сыпай арықтың өзенмен жалғасқан жеріне қойылды. Кейінгілер жағадан алыстай берді. Араларының қашықтығы бірдей. Осылардың арасында тоған байлаудың басы-қасында Бекназардың өзі болды. Буылған бау-бау сабан мен бұтақтарды атқа теңдеп әкеліп жатыр. Тас қолдан-қолға тимейді. Бирдене сүйретіп жүргендер де бар. Сөйте-сөйте тоған да байланып келеді. Бақырып-шақырып жүргенмен, іштей Бекназар да мәз. Қайнаған жұмысқа көзі тоймай құныға қарайды. Түс ауа су арықтың деңгейіне дейін көтерілді. Кешке қарай арықтың бойын су қуалай бастады. Бірақ жұмыстын ең ауыры, ең қиыны әлі алда еді: сыпайды өзеннің орта тұсына дейін созу керек. Әйтпесе арыққа су толмайды. Келесі күні жұмыс онша енбеді. Ағысы күшейген су шеткі қос сыпайды әкете берді. -        Ештеңе етпейді! Жасымаңдар. Тағы бір байқап көрелік,- деп Бекназар жұрттың еңсесін көтеріп қояды.-Жігіттер айтып жүр ғой, майданда бір шабуылдан түк енбесе, шабуылға қайта-қайта шығады деп... Өзеннің тереңдеу тұсында үлкен-үлкен тастар деңбекшіп аунап жатыр. Бір жігіт соған аяғын соғып алды. Әлімбек пен Бекназар оны көтеріп жағаға шығарды. Жігіттің аяғы долырып ісіп, көгеріп кеткен екен. Арыққа су толды, жұрт жүрегін қуаныш кернеді. Далаға қайтадан су барды. Бірақ жұмысты тоқтатар Бекназар жоқ. Оның әмірімен енді ағыстың жоғарғы тұсынан орағыта иіп тоған байлап жатты. -        Қапы қалмау керек,- деп қояды Бекназар.- Су сол жағалауға қарай ауысты, ал бұл жақта су әлі аз. Тасқыннан соң өзен тартылады. Сонда су жетпей жүрер. Бастаған екенміз, әбден аяқтап шығайық. Екінші рет тағы да бейнеттеніп жүреміз бе. Ешкім қарсы болған жоқ. Сыпай салуға келгенде Бекназардың сөзін ешкім екі қылған емес. Әкесін сақтандырған тек Әлімбек қана болды: -        Ата, осы да жетпес пе екен енді? Су арықтың аузы-мұрнынан шығып тұр ғой. Тасқын күшейсе, қиын боп жүрмесін. Осы сөз Бекназардың есіне баласының анада шлюз жайында айтқанын сап ете түсірді. Бұрынғы Әлімбек емес. Баласының бойында бір өзгеріс бардай. Бірақ не екенін әкесі тап басып біле алған жоқ. -        Мұның не дегенің, балам? Өскенде осылай жасы үлкенді сыйламас болар ма! Біресе шлюз, біресе тағы бірдеңе...Әкесінің өкпелеп қалғанын Әлімбек оның даусынан анық байқады. Шалды ренжітіп алдым-ау деген өкініш пен ұят өртеп жібергендей болды. Бірақ әкесі шлюзді айтқанда қайтадан есін жиып алды. -        Шлюзсіз түк шықпайды, атеке! Арықты да, сыпайды да аман сақтау үшін қайтсе-де шлюзсіз Шалмайды. -        Жоғал,- деді Бекназар дауысы қалтырап,- Мен жауап берем жұмысқа. Бекназар сазайын тартты. Күн бата, жұмыс аяқтап жұрт улап-шулап қайтуға айналғанда Таластың суы көтеріле бастады. Құм мен лай араласқан асау толқын шатқал жақтан аласұрып шыға келді. Сол жақ жағалауға соғып, енді өзеннің орта тұсына қарай лап қойды. Жұрт жарқабаққа шығып ап өзенге үрейлене қарап тұр. Көз алдында ағыстың арнасы өң жақ жағалауға қарай аунап барады. Жұрттың бәрі үнсіз. Не істеу керек екенін біліп тұрған ешкім жоқ. Әлгіндей болмай тоғанды су басып кетті. Тек мосылардың тобесі ғана қылтияды. Арықтағы су кемерінен  аса бастады. Ең болмаса арықты аман сақтап қалу керек. Ол үшін сыпайды бұзбай болмайды. Бекназардың оған тәуекелі бармады. Жұртты көріне көзге ажалға қайтіп айдап салмақ. Арықтың жарқабақты орап өтіп, Таластан өңға қарай бұрылған жерінің тас-талқаны шықты. Арықтың жиегі опырылып, су әзенге қарай лап қойды. Талас су татырмады, соңғы тамшысына дейін алып кетті. Жай кетпеді - арықтың жағалауын бұзып-жарып, төмен құлады. Осының бәрі көзді ашып-жұмғанша болып өтті. Тіпті жұрт есін жия алмай да қалды. Көптің дәл ортасында Бекназар тұр. Меңіреу боп, тілі байланып қалғандай. Ғаламат бірдеңе күткендей жұрт үн-түнсіз Бекназарға қарайды - қанша айтқанмен, көнігі сыайшы емес пе. Бірақ Бекназарда үн жоқ. Жұрт та оған ештеңе демеді. Оны кінәлауға ешкімнің де батылы бармады. Осынау сұмдық оқиға оп-оңай бола салғандай. Ал Әлімбекке ешкім назар аударған жоқ. Оған қарауға мұрша бар ма. Оның ашу қысқан танауы делдиіп кеткен. Өңінде қан жоқ, сөл жоқ. Жұрттың бәрі әлі де үміт артып, жаутаңдап қарап отырған әкесіне, оның да, өзінің де дәрменсіздігіне зығырданы қайнайды. Екі күн бойы азапқа түсіп ауыздықтаған су Таласты қайтадан тапты. Сонша су өзенге құйып, егістік пен бақ, темекі атаулы сусыз қурап жатса, ыза болмай қайтерсің. Әлімбектің ойы шарқ ұрып осынау бақытсыздықтың себебін іздейді. Егер шлюз болса, артық суды ағызып жібермес пе еді? Сонда арықты да аман сақтап қалуға болмас па еді? Осыны әкесі неге ойламайды, басқалар неге ойламайды? Үнжырғасы түсіп кеткен Бекназар айнала беріп, естілер-естілмес қып: -        Жасағанның жазуына не шара! - деп қалды. Жұрт ауыр күрсінді. -        Жоқ! - деді әлдекім саңқ етіп. Мұндайды күтпеген жұрт селт етіп қалды. Қасқайған қалпында Әлімбек әкесінің қасына келді. -        Жоқ! - деді Әлімбек тағы да қатты дауыстап,- Сен кінәлісың, әке! Жұрт аузын ашып, аңырап қалды. -        Длюз салмайынша, сыпайдан құтылмайынша көрген күніміз осы! Әлімбектің сөзі Бекназардың жетесіне сонда барып қана жетті. Қаны басына шапшып, желкесіне, маңдайындағы тыртығына дейін күреңітіп кетті. Тынысы тарылып барады. -        Немене? - Бекназар тұра ұмтылып, кетпенін көтерген бойы төне түсті. Әлімбек міз бақпады. Кетпен көтерілген бойы қатып қалды,- Жоғал, иттің баласы! Әкесіне қарсы... Дүйім жұрттың көзінше!.. Жоқтауынды асыра қояйын!.. Арашаға түскен жұрт Бекназардың қалжыраған қолындағы кетпенді жұлып-ақ алып еді....Таластың қараңғылық басқан жағасы құлазып жатыр. Тастың астында шоп-шоп етіп шолпылдаған су мап-майда құм-қиыршықты ысырып әкеледі де, қайтадан шайып әкетеді. «Немене, Бекназар! Масқара болдың ба? - деп шулайды Талас. - Сақал-шашың аппақ қудай болғанда өз балаңнан көрдің-ау көресіні. Мазақ қып кетті-ау. Жаман атқа қалғаның ғой бұл... Маған әлің келмеді сенің, ал балаң болса өзінше ауыздық тамақ мені! Бірақ оған да бола қоймаспын!» Тентек Талас табалап жатыр. Ойға батқан Бекназар еңкейген үстіне еңкейе түсті. Ал Таластың қояр түрі жоқ. «Әй, сыпайшы! Алқымыңнан та- лай рет алып ем-ау. Әлі тірі жүрсің - шүкірлік ет құдайға! Қоймаймын деймісің? Босқа әуре боп қайтесің. Бас ие қоймаспын мен. Кезі жетті де, кетіп қалды анау балаң. Ал сен болсаң оны осында қалдырып, өзіңе мұрагер, өзің сияқты сыпайшы етпек ең. Ол болса кетіп қалды, тіпті қиян алысқа кетті. Түрің мынау. Қолың дірілдеп қалт-құлт еткен шалсың...» Тас астында су шоп-шоп етіп шөлпылдап қояды.Төртжыл өтті. Талас та талайды бастан кешірді, Бекназардың өмірінде де көп өзгерістер болды. Жүдеп, бір түрлі тұйық боп кетті. Үйде отырықшы да қояды. Колхозда бұрынғы жұмысыңды істей бер дегендер болып еді. Бірақ Бекна- зар ат-тонын ала қашты. -        Ана жолы өзендегі оқиғадан соң көрі сыпайшының күйі онша болмай жүр,- деп мүсіркеп қояды жұрт. Әлімбек каникул сайын келші, әкесімен ұзақ-ұзақ әңгімелеседі, құшақтап бетінен сүйеді. Бірақ өкпесін кешер, жібір Бекназар жоқ. Көктем. Су шаруашылығының гидро технигі Әлімбек Бекназаров әкеме жетсем деп асығып келеді. Кім біледі, осынау бір айдай ашық күні әке қабағы да ашылып, мейірімі түспес пе екен. Бәлкім, шал бұрынғы жұмысына қайта  оралар. -        Жұмысты қолға ала бастадық, ата! Бізбен бірге жүрсең нетті, маған ақылыңды айтарсың,- деді Әлімбек,- Бәлкім, бұрынғы жұмысыңа барарсың? -        Жоқ, балам,- деді Бекназар қабағын түйіп,- менсіз де бір амалын табарсыңдар. Бұрынғыдай емес, білімің бар қазір. Мен не бітірмекпін онда? Әлімбек ренжіп кетті. Өрік ағашының колеңкесінде түксиіп Бекназар отыр. Жүк тиелген машиналар шатқал жаққа ағылып жатыр. Сол жаққа қарай әндетіп өтіп жатқан бір халық. Бекназардың екі көзі соларда. Көппен бірге оның да сол жаққа барғысы келмеді ғой деймісің? Бірақ жұртпен бірге болуды аңсағанын, жұмысты да сағынғанын Бекназардың тіпті іштей болса да мойындар түрі жоқ. Құмға тұратын, үлкен бір қимылды қолы да сағынып қалғандай. Огород ішінде осылай түртініп жүре бермек пе? Жоқ, жетер. Тегеурін тілейтіп жұмысты аңсайды ол. Көзім тірі тұрғанда тентек Таласпен ең болмаса бір рет ұстасып көрсем дейді. Өзімшілдігі, менмендігі жіберер емес бірақ. Бір күні ертеңгісін Бекназар қатты гүрсілден оянып кетті. Гүрсіл шатқал жақтан келіп тұр. Шал асығып-үсігіп ша-тырға шығып, қалт-құлт еткен қолымен маңдайын көлегейлеп, дүмпу болып жатқан жаққа қадала қарады. Ауық-ауық аспанға қара қошқыл топырақ атылады. О жақта бұл түсінбейтін керемет бірдеңе болып жатыр. -        Бұл не болды екен? - деп өзінен-өзі дауыстайды Бекназар,- Олар не істеп жатыр онда? Жүрегі қысып кетті. Төңіректе не боп жатқанын түсінбейтін дәрменсіз біреу боп қалғаны есіне түскенде өзін-өзі аяйды. Таластың жағасында жұрт керемет бірдеңе жасап жатыр. Бірақ солардың ішінде Бекназар жоқ, бәрі де Бекназарсыз жасалып жатыр. -        Қой, не екенін білейін! Өз көзіммен көрейін! - деді де, шал тез-тез басып, сатымен төмен түсті. Әйелі жұмыста еді. Бекназар таяғын тауып ап, ұрлана басып сыртқа шықты. Огородтың арасы мен шатқалға қарай тартты. Жарқабаққа жете бере тоқтап қалды. Көзге түсіп, тәте жүріп баруға батылы жетпеді. «Мазақ қып күліп жүрер... Несіне келді дер. Жалынғанда аяғына да отырғыз бап еді ғөй демей ме?» Бекназар ұрлана басып жарқабаққа шықты да, тас-тастың арасынан жасырынып көз салды. Өзі бұрыннан білетін өңірді танымай қалды. Жағаның бойы у-шу. Тас, құм, балшық тиеп ап әрлі-берлі ағылып жатқан машина. «Е, экскаватор дегені - әне біреу шығар! Басқа аңыз ғып жүр деймісің... Уа, сайтан, машина болмай кеткір. Қалай-қалай қопарады»,- деген оймен Бекназар қатып қалыпты. Анадағы бұрылысқа дейін арықты бетондап тастапты.Арықтың ең басына және ойпаң жағына қызыл қыштың түсіне боялған шлюздер қойылған. -        Мына кереметті қара! - деп таңырқайды Бекназар,- Қалай ойлап тапқан! Талас бас имегенде қайтеді енді. Бекназардың жақындап барып бәрін де өз көзімен көргісі, өз қөлымен ұстағысы кеп кетті. Бірақ неге екені белгісіз, ол күнге күйіп, маңдай терін сыпырып жүрген осынау жандардан бір түрлі ұялып, жасқана беретін сияқты. Көзге түспей кетіп қалуға ыңғайлана берген Бекназар Әлімбектің даусын құлағы шалып қалды. Баласы басқаларға жөн сілтеп, әлденені түсіндіріп қойып, тасқа сүйенген бойы қойын дәптерін алып жаза бастады. Бекназар көре сала тұра ұмтылды. Жүгіре басып келеді. Аяқ астындағы малта тастар судырлап төмен қарай сырғиды. Ол Әлімбектің қасына жетіп-ақ келді. -        Сен бір игілікті іс бастаған екенсің, Әлімбек,- деп күбірледі Бекназар, тершіген жүзін сүртіп жатып,- Біздің тұқым шетінен сыпайшы еді, бірақ дәл мұндай жоқ болатын... Сыпайшының сыпайшысы сен боп шықтың!.. Орысшадан аударған Айқын Нұрқатов Дереккөзі: "Әдеби әлем" порталы

-        Біздің Бекназар Таластың «тамырын ұстауға» кетті,-деп қоюшы еді. Расында да, Бекназар үйреншікті тасына шығып ап, таудан аққан өзеннің тынысын кәнігі болған емшідей тыңдайды. Талас бір арнамен ақпайды. Тасқын кезінде ол арнасын талай рет өзгертеді. Біресе бір қырындап ағып, тас пен құмды, лайды жағаға шығарып тастаса, енді бірде аунап түсіп, басқа арнамен тартады. Алғашқы арнаға келсең, күн қақтап кеуіп қалғанын көресің. Бас арна қай жермен өтерін тауып көр содан соң. Кейде байқамай, қапы қаласың. Су сыпай орнатқан жеріңе жоламай, басқа жақпен кетеді. Судың орнын сипап қалған соң, тоған салған еңбегің де еш болғаны. Немесе кейде су аз кезінде сыпайды биік қып жасайсың. Сөйткенше болмай су көтеріліп, аңдап келіп қалады да, арықтарға құйылып, жым-жылас қып кетеді. Мұндайда тасқынға тетеп бере алмай, сыпайдың ағып кеткенінің өзі жақсы. Әйтпесе, азап шегіп әрі ұзақ уақыт бойына жасаған

тоғанды өз қолыңмен бұзуға тура келеді.Сол жақ жағалауда тұратын көршілер Бекназарды әрдайым бөлісуге шақыртатын еді. Оның да көңіл қайтарғанжері жоқ. Тек бар жұмыс өзі айтқандай боп істелуін талап етеді. Күн көтерілгелі қашан. Бірақ шатқалдың қуыс-қуысына күн сәулесі енді-енді ғана түсе бастап еді. Жоғарғы жақтан кекіліктің безілдеген үні естіледі. Сірә, балапандарынан көз жазып қалса керек.

-        Кек-лік, кек-лік! - дегені жаңылтпаш тәрізді боп шығады. Бекназардың жүзінде үрей бар. Бүгін өзен лайланып ағып жатыр. Бекназар алақанымен іліп су алды. Кішкентай құм түйіршіктері шыр көбелек айналды да, алақанға лай шығып қалды. Түп-тамырымен қоса жұлып бұталар толқында теңселіп барады. Бұл су молая бастағанының белгісі. Көп кешікпей өзен тасуға керек. Бекназардың құлағы тоғанға салынған мосы тіреудің сықырлай бастағанын шалып қалды. Су тіпті молая түсті. Шалдың дегбірін қашырып бара жатқан да осы. Өзеннің ағыны бірте-бірте оң жағаға қарай бұрылып бара жатқанын байқап қалды ол. Өзен әбден тасығанда не болмақ? «Құдай сақтасын! - деп ойлады Бекназар.- Сыпайды ағызып алып кетсе, қайта жасай алармысың. Ер-азамат жоқ. Қатын-қалаштың қолынан не келер деп ең». Темекі плантациясының үсті қою мұнар. Құж-құж қайнаған шіркей. Бұлыңғыр аспаннан күн көзі де жөнді көрін бейді. Қапырық ыстық. Суға түсіп қана бой сақтайсың. Бірақ судың көзі де - күннің қызуы ғой. Алатаудың шыңдарындағы мұздар ағыл-тегіл ериді де, Таластың арнасын су басып кетеді. Арық толы су, тек суғарып үлгір жеріңді. Бірақ оған көңілі жайланып жүрген Бекназар жоқ. Таласта су қанша мол болса да, даланың сусыз, қурап қалуы әбден ықтимал. Бекназар босқа қауіп илемеген екен. Түнде күн күркіреп, нажағай ойнады.

-        Тұр, Әлімбек, тұр! - деген шешесінің үрейлі даусынан оянып кетті баласы,- Күн жарқылдап тұр. Әкең атын ерттеп жатыр. Сыпайға барасыңдар. Түн ғой. Абай бола керіңдер. Құдай сақтасын, суға түсем деп жүрмесін әкең! Терезелердің қақпағы жабылып, шам жағылды. Шамның сарғыш сәулесі дір-дір етеді. Әкесі атқа қонып, баласын мінгестіріп алды. Құлап қалмайын деп Әлімбек әкесін қатты қысып жабыса түседі. Бекназар алды-артына қарамай төпеп келеді. Атына қамшыны да аямай басады. Кейде қамшысы Әлімбектің аяғына да тиіп кетеді. Әлімбек үн шығармай келеді. Оған қарап жатуға мұрша бар ма тәйірі. Қиялай жауған жаңбыр бетке ұрады. Ағаштарды майыстырып, ұйпа-тұйпа ғып, ішін тартып ышқына жел соғады. Күн күркірінен аспан қақ айрылып, жерғе түскендей. Бір  түрлі қоңырсыған иіс бар. Бүкіл колхозды аяғынан тік тұрғызса да, ештеңе енбесін Бекназар біліп келеді. Бірақ осындай қысылшаң шақта үйден шықпай отыра бере алар ма! Күні ертең колхоз сусыз қалады-ау деген ой тыным бермей, жеті түнде сыпай қайдасың деп тартып келеді. Әлімбекті де өзімен бірге босқа ертіп келе жатқанын біледі. Бірақ ол жанынан артық көрген баласы осындай қиын-қыстау кезде өзімен бірге ұйқы бөліп, долданып жатқан өзенді өз көзімен көрсін, маңдай терін теккен еңбек, бақытсыздық деген не екенін білер болсын деп ойлады. Әлімбек жігерлі, жүректі жігіт боп шығуы керек. Сондай батыл, қайсар жандар ғана сыпайшы бола алмақ. Бекназардың өзі сөйтіп өскен. Әлімбектің де сондай боп шықпағы ләзім. Олар жағаға кеп аттан түсті. Қараңғыда өзеннің неғып жатқанын біліп болар емес. Судың сарқыраған гүрілінен құлақ тұнады. Әлдеқандай долы күш дөңбекшіп ала сұрып, тастарды қаңбақтай ұшырып, бұлқынып кеп жағаға соғады. Нөсерлеп құйған жауын күркіреген аспан мен өзеннің арасын астастырып жібергендей. Бекназар жүрелей отырып, қадала қарап ап:

-        Әлі ағызып әкете қойған жоқ-ау дейім. Байқаймысың анау үйдей толқынды. Сыпай құламай тұр екен,- деді. Шатқал үстінде тағы да найзағай оты жарқылдап, күн күркіреп қоя берді. Тау іші жаңғырығы кетті. Шатқалдың аузынан ақ топан боп қайнап шыға келген тасқынды көріп Әлімбек селк ете түсті. Жаңа ғана Бекназар керсеткен толқын тулап көтеріліп барып, басыла қалды,

-        Ата-а! - деп даусы қарлыға айғайлап жіберді Әлімбек. Өзі әкесінің қолынан тартып жабысып қалған.

-        Құрыды деген осы,- Бекназардың қалжырай шыққан үні бір түрлі жат естілді. Найзағай оттары аспанды тағы да осқылап өтті. Күн жарқ еткенде қараңғыда өзен жағасында үнсіз отырған екі адамның бейнесі де көрініп қалады.

-        Бір жөні болар, балам,- Бекназар баласын құшақтады. Баласы әкесінің бауырына тығыла түседі. Оның тулай соққан жүрегінің дүрсіліне дейін естіп тұр,- Таласқа есемізді жібере қоймаспыз. Әйтпесе несіне жер басып, адам боп жүрміз. Суық хабар бүкіл ауданға тарап кетті. Оң жақ жағалаудағы колхоздар сусыз қалды. Таңертең колхоздардың бастықтары мен Бекназар аудандық атқару комитетіне келіп те жеткен еді. Аялдауға болмайтыны әркімге-ақ аян. Сыпайды неше күнде қалпына келтіруге болады деп сұра-

ды олар Бекназардан.

-        Адам күші мен керек-жарақ табылса - екі күн жетеді! - деді ол сенімді түрде.

• Бекназар мұны ойланбай айта салған жоқ еді. Түнде су сол жақ жағалауға қарай ойысыпты да, бұрын сыпайы тұрған жер қайраңдап қалыпты. Бұл жағдай халді біраз жеңілдеткендей. Адамдардың қауіп қатер ойламай-ақ алаңсыз жұмыс істеуіне болады. Кешке таман жағада жұрт құж-құж қайнады. Бекназар әдетінше тастың үстіне шығып ап, ернін тістеген күйі Таластың лайланған көк.сұр толқынынан көз алмай отыр.  

-        Әлімбек, барып бригадирден білші,- деп бұйырды,- МТС-тен темір арқандар жіберулері керек еді...Әлімбек кете бергенде әкесі тағы дауыстады:

-        Тоқтай тұр! - баласының қасына кеп, өзінің зіп-зілдей қолын оның иығына салды,- Оңай жұмыс емес. Ертең басқаларға үлгі бол... Сенің үйренген нәрсең, ал олар, бәлкім, бірінші рет келіп тұрған шығар... Менің баламсың ғой сен... сыпайшының баласысың ғой... Жағада лаулап оттар жанды. Будақ-будақ түтін шалқиды, ұшқын жарқ-жұрқ етіп атылып барып, сөне қалады. Таластың толқынына ұласа, өзен үстінде Тоқтағұл әні қалықтайды:

Қияда қыран самғайды, Қанаты бір талмайды...

Түн. Жұрт жым-жырт. Сонау биіктен өзен үстіне төнген жұлдыздар бір түрлі суық көрінеді. Шатқалдың тұсынан ай туып келеді. Таластың өкіріп жатқан гүріліне   құлақ  тосып қалғандай. Әлімбек жарқабақтың үстіндегі қараңдаған кісілерге қарай беттеп келеді. Аудандық атқару комитетінің председателі мен Бекназар екеуі әлдене жайында күбір-күбір сөйлесіп тұр. Бір жұлдыз аспанға атылып шыға келді де, иіліп барып шатқал жаққа сіңіп кетті. Әлде қандай бір құс у-шусыз, көлеңке құсап ұшып өтті. Таң ата Таластың бойын қарш-қарш тиген балта үні, дабыр-дұбыр дауыстар кернеп кетті. Жағада жақтаулары даяр болып қалған сыпайлар тұр. Бұл - мықты бөренелерден қосылып байланған кәдімгі осылар.

-        Жоғарғы жағын шандып таста! Темір арқанды қысыңқырап тарт! - деген Бекназардың дауысы әр тұстан бір естіліп қалады,- Не көріп тұрсың? Арқалықты төменірек байла! Әй, тасты бермен қарай домалат! Шыға келген күн көзі мынау қызыққа таңырқай қарап, жымың-жымың етеді.

-        Тарт! - деп бұйырды Бекназар.

-        Тарт! - деп қосыла жамыраған жұрт алғашқы мосыны суға әкелді. Әлімбек бар күшін сап иығымен арқалықты көтеріп келеді. Жағадағы малта тастар табанды қытықтайды. Алғашқы сыпай арықтың өзенмен жалғасқан жеріне қойылды. Кейінгілер жағадан алыстай берді. Араларының қашықтығы бірдей. Осылардың арасында тоған байлаудың басы-қасында Бекназардың өзі болды. Буылған бау-бау сабан мен бұтақтарды атқа теңдеп әкеліп жатыр. Тас қолдан-қолға тимейді. Бирдене сүйретіп жүргендер де бар. Сөйте-сөйте тоған да байланып келеді. Бақырып-шақырып жүргенмен, іштей Бекназар да мәз. Қайнаған жұмысқа көзі тоймай құныға қарайды. Түс ауа су арықтың деңгейіне дейін көтерілді. Кешке қарай арықтың бойын су қуалай бастады. Бірақ жұмыстын ең ауыры, ең қиыны әлі алда еді: сыпайды өзеннің орта тұсына дейін созу керек. Әйтпесе арыққа су толмайды. Келесі күні жұмыс онша енбеді. Ағысы күшейген су шеткі қос сыпайды әкете берді.

-        Ештеңе етпейді! Жасымаңдар. Тағы бір байқап көрелік,- деп Бекназар жұрттың еңсесін көтеріп қояды.-Жігіттер айтып жүр ғой, майданда бір шабуылдан түк енбесе, шабуылға қайта-қайта шығады деп...

Өзеннің тереңдеу тұсында үлкен-үлкен тастар деңбекшіп аунап жатыр. Бір жігіт соған аяғын соғып алды. Әлімбек пен Бекназар оны көтеріп жағаға шығарды. Жігіттің аяғы долырып ісіп, көгеріп кеткен екен. Арыққа су толды, жұрт жүрегін қуаныш кернеді. Далаға қайтадан су барды. Бірақ жұмысты тоқтатар Бекназар жоқ. Оның әмірімен енді ағыстың жоғарғы тұсынан орағыта иіп тоған байлап жатты.

-        Қапы қалмау керек,- деп қояды Бекназар.- Су сол жағалауға қарай ауысты, ал бұл жақта су әлі аз. Тасқыннан соң өзен тартылады. Сонда су жетпей жүрер. Бастаған екенміз, әбден аяқтап шығайық. Екінші рет тағы да бейнеттеніп жүреміз бе. Ешкім қарсы болған жоқ. Сыпай салуға келгенде Бекназардың сөзін ешкім екі қылған емес. Әкесін сақтандырған тек Әлімбек қана болды:

-        Ата, осы да жетпес пе екен енді? Су арықтың аузы-мұрнынан шығып тұр ғой. Тасқын күшейсе, қиын боп жүрмесін. Осы сөз Бекназардың есіне баласының анада шлюз жайында айтқанын сап ете түсірді. Бұрынғы Әлімбек емес. Баласының бойында бір өзгеріс бардай. Бірақ не екенін әкесі тап басып біле алған жоқ.

-        Мұның не дегенің, балам? Өскенде осылай жасы үлкенді сыйламас болар ма! Біресе шлюз, біресе тағы бірдеңе...Әкесінің өкпелеп қалғанын Әлімбек оның даусынан анық байқады. Шалды ренжітіп алдым-ау деген өкініш пен ұят өртеп жібергендей болды. Бірақ әкесі шлюзді айтқанда қайтадан есін жиып алды.

-        Шлюзсіз түк шықпайды, атеке! Арықты да, сыпайды да аман сақтау үшін қайтсе-де шлюзсіз Шалмайды.

-        Жоғал,- деді Бекназар дауысы қалтырап,- Мен жауап берем жұмысқа. Бекназар сазайын тартты. Күн бата, жұмыс аяқтап жұрт улап-шулап қайтуға айналғанда Таластың суы көтеріле бастады. Құм мен лай араласқан асау толқын шатқал жақтан аласұрып шыға келді. Сол жақ жағалауға соғып, енді өзеннің орта тұсына қарай лап қойды. Жұрт жарқабаққа шығып ап өзенге үрейлене қарап тұр. Көз алдында ағыстың арнасы өң жақ жағалауға қарай аунап барады. Жұрттың бәрі үнсіз. Не істеу керек екенін біліп тұрған ешкім жоқ. Әлгіндей болмай тоғанды су басып кетті. Тек мосылардың тобесі ғана қылтияды. Арықтағы су кемерінен  аса бастады. Ең болмаса арықты аман сақтап қалу керек. Ол үшін сыпайды бұзбай болмайды. Бекназардың оған тәуекелі бармады. Жұртты көріне көзге ажалға қайтіп айдап салмақ. Арықтың жарқабақты орап өтіп, Таластан өңға қарай бұрылған жерінің тас-талқаны шықты. Арықтың жиегі опырылып, су әзенге қарай лап қойды. Талас су татырмады, соңғы тамшысына дейін алып кетті. Жай кетпеді - арықтың жағалауын бұзып-жарып, төмен құлады. Осының бәрі көзді ашып-жұмғанша болып өтті. Тіпті жұрт есін жия алмай да қалды. Көптің дәл ортасында Бекназар тұр. Меңіреу боп, тілі байланып қалғандай. Ғаламат бірдеңе күткендей жұрт үн-түнсіз Бекназарға қарайды - қанша айтқанмен, көнігі сыайшы емес пе. Бірақ Бекназарда үн жоқ. Жұрт та оған ештеңе демеді. Оны кінәлауға ешкімнің де батылы бармады. Осынау сұмдық оқиға оп-оңай бола салғандай. Ал Әлімбекке ешкім назар аударған жоқ. Оған қарауға мұрша бар ма. Оның ашу қысқан танауы делдиіп кеткен. Өңінде қан жоқ, сөл жоқ. Жұрттың бәрі әлі де үміт артып, жаутаңдап қарап отырған әкесіне, оның да, өзінің де дәрменсіздігіне зығырданы қайнайды. Екі күн бойы азапқа түсіп ауыздықтаған су Таласты қайтадан тапты. Сонша су өзенге құйып, егістік пен бақ, темекі атаулы сусыз қурап жатса, ыза болмай қайтерсің. Әлімбектің ойы шарқ ұрып осынау бақытсыздықтың себебін іздейді. Егер шлюз болса, артық суды ағызып жібермес пе еді? Сонда арықты да аман сақтап қалуға болмас па еді? Осыны әкесі неге ойламайды, басқалар неге ойламайды? Үнжырғасы түсіп кеткен Бекназар айнала беріп, естілер-естілмес қып:

-        Жасағанның жазуына не шара! - деп қалды. Жұрт ауыр күрсінді.

-        Жоқ! - деді әлдекім саңқ етіп. Мұндайды күтпеген жұрт селт етіп қалды. Қасқайған қалпында Әлімбек әкесінің қасына келді.

-        Жоқ! - деді Әлімбек тағы да қатты дауыстап,- Сен кінәлісың, әке! Жұрт аузын ашып, аңырап қалды.

-        Длюз салмайынша, сыпайдан құтылмайынша көрген күніміз осы! Әлімбектің сөзі Бекназардың жетесіне сонда барып қана жетті. Қаны басына шапшып, желкесіне, маңдайындағы тыртығына дейін күреңітіп кетті. Тынысы тарылып барады.

-        Немене? - Бекназар тұра ұмтылып, кетпенін көтерген бойы төне түсті. Әлімбек міз бақпады. Кетпен көтерілген бойы қатып қалды,- Жоғал, иттің баласы! Әкесіне қарсы... Дүйім жұрттың көзінше!.. Жоқтауынды асыра қояйын!.. Арашаға түскен жұрт Бекназардың қалжыраған қолындағы кетпенді жұлып-ақ алып еді....Таластың қараңғылық басқан жағасы құлазып жатыр. Тастың астында шоп-шоп етіп шолпылдаған су мап-майда құм-қиыршықты ысырып әкеледі де, қайтадан шайып әкетеді. «Немене, Бекназар! Масқара болдың ба? - деп шулайды Талас. - Сақал-шашың аппақ қудай болғанда өз балаңнан көрдің-ау көресіні. Мазақ қып кетті-ау. Жаман атқа қалғаның ғой бұл... Маған әлің келмеді сенің, ал балаң болса өзінше ауыздық тамақ мені! Бірақ оған да бола қоймаспын!» Тентек Талас табалап жатыр. Ойға батқан Бекназар еңкейген үстіне еңкейе түсті. Ал Таластың қояр түрі жоқ. «Әй, сыпайшы! Алқымыңнан та-

лай рет алып ем-ау. Әлі тірі жүрсің - шүкірлік ет құдайға! Қоймаймын деймісің? Босқа әуре боп қайтесің. Бас ие қоймаспын мен. Кезі жетті де, кетіп қалды анау балаң. Ал сен болсаң оны осында қалдырып, өзіңе мұрагер, өзің сияқты сыпайшы етпек ең. Ол болса кетіп қалды, тіпті қиян алысқа кетті. Түрің мынау. Қолың дірілдеп қалт-құлт еткен шалсың...» Тас астында су шоп-шоп етіп шөлпылдап қояды.Төртжыл өтті. Талас та талайды бастан кешірді, Бекназардың өмірінде де көп өзгерістер болды. Жүдеп, бір түрлі тұйық боп кетті. Үйде отырықшы да қояды. Колхозда бұрынғы жұмысыңды істей бер дегендер болып еді. Бірақ Бекна-

зар ат-тонын ала қашты.

-        Ана жолы өзендегі оқиғадан соң көрі сыпайшының күйі онша болмай жүр,- деп мүсіркеп қояды жұрт. Әлімбек каникул сайын келші, әкесімен ұзақ-ұзақ әңгімелеседі, құшақтап бетінен сүйеді. Бірақ өкпесін кешер, жібір Бекназар жоқ. Көктем. Су шаруашылығының гидро технигі Әлімбек Бекназаров әкеме жетсем деп асығып келеді. Кім біледі, осынау бір айдай ашық күні әке қабағы да ашылып, мейірімі түспес пе екен. Бәлкім, шал бұрынғы жұмысына қайта  оралар.

-        Жұмысты қолға ала бастадық, ата! Бізбен бірге жүрсең нетті, маған ақылыңды айтарсың,- деді Әлімбек,- Бәлкім, бұрынғы жұмысыңа барарсың?

-        Жоқ, балам,- деді Бекназар қабағын түйіп,- менсіз де бір амалын табарсыңдар. Бұрынғыдай емес, білімің бар қазір. Мен не бітірмекпін онда? Әлімбек ренжіп кетті. Өрік ағашының колеңкесінде түксиіп Бекназар отыр. Жүк тиелген машиналар шатқал жаққа ағылып жатыр. Сол жаққа қарай әндетіп өтіп жатқан

бір халық. Бекназардың екі көзі соларда. Көппен бірге оның да сол жаққа барғысы келмеді ғой деймісің? Бірақ жұртпен бірге болуды аңсағанын, жұмысты да сағынғанын Бекназардың тіпті іштей болса да мойындар түрі жоқ. Құмға тұратын, үлкен бір қимылды қолы да сағынып қалғандай. Огород ішінде осылай түртініп жүре бермек пе? Жоқ, жетер. Тегеурін тілейтіп жұмысты аңсайды ол. Көзім тірі тұрғанда тентек Таласпен ең болмаса бір рет ұстасып көрсем дейді. Өзімшілдігі, менмендігі жіберер емес бірақ. Бір күні ертеңгісін Бекназар қатты гүрсілден оянып кетті. Гүрсіл шатқал жақтан келіп тұр. Шал асығып-үсігіп ша-тырға шығып, қалт-құлт еткен қолымен маңдайын көлегейлеп, дүмпу болып жатқан жаққа қадала қарады. Ауық-ауық аспанға қара қошқыл топырақ атылады. О жақта бұл түсінбейтін керемет бірдеңе болып жатыр.

-        Бұл не болды екен? - деп өзінен-өзі дауыстайды Бекназар,- Олар не істеп жатыр онда? Жүрегі қысып кетті. Төңіректе не боп жатқанын түсінбейтін дәрменсіз біреу боп қалғаны есіне түскенде өзін-өзі

аяйды. Таластың жағасында жұрт керемет бірдеңе жасап жатыр. Бірақ солардың ішінде Бекназар жоқ, бәрі де Бекназарсыз жасалып жатыр.

-        Қой, не екенін білейін! Өз көзіммен көрейін! - деді де, шал тез-тез басып, сатымен төмен түсті.

Әйелі жұмыста еді. Бекназар таяғын тауып ап, ұрлана басып сыртқа шықты. Огородтың арасы мен шатқалға қарай тартты. Жарқабаққа жете бере тоқтап қалды. Көзге түсіп, тәте жүріп баруға батылы жетпеді. «Мазақ қып күліп жүрер... Несіне келді дер. Жалынғанда аяғына да отырғыз бап еді ғөй демей ме?» Бекназар ұрлана басып жарқабаққа шықты да, тас-тастың арасынан жасырынып көз салды. Өзі бұрыннан білетін өңірді танымай қалды. Жағаның бойы у-шу. Тас, құм, балшық тиеп ап әрлі-берлі ағылып жатқан машина. «Е, экскаватор дегені - әне біреу шығар! Басқа аңыз ғып жүр деймісің... Уа, сайтан, машина болмай кеткір. Қалай-қалай қопарады»,- деген оймен Бекназар қатып қалыпты. Анадағы бұрылысқа дейін арықты бетондап тастапты.Арықтың ең басына және ойпаң жағына қызыл қыштың

түсіне боялған шлюздер қойылған.

-        Мына кереметті қара! - деп таңырқайды Бекназар,- Қалай ойлап тапқан! Талас бас имегенде қайтеді енді. Бекназардың жақындап барып бәрін де өз көзімен көргісі, өз қөлымен ұстағысы кеп кетті. Бірақ неге екені белгісіз, ол күнге күйіп, маңдай терін сыпырып жүрген осынау жандардан бір түрлі ұялып, жасқана беретін сияқты. Көзге түспей кетіп қалуға ыңғайлана берген Бекназар Әлімбектің даусын құлағы шалып қалды. Баласы басқаларға жөн сілтеп, әлденені түсіндіріп қойып, тасқа сүйенген бойы қойын дәптерін алып жаза бастады. Бекназар көре сала тұра ұмтылды. Жүгіре басып келеді. Аяқ астындағы малта тастар судырлап төмен қарай сырғиды. Ол Әлімбектің қасына жетіп-ақ келді.

-        Сен бір игілікті іс бастаған екенсің, Әлімбек,- деп күбірледі Бекназар, тершіген жүзін сүртіп жатып,- Біздің тұқым шетінен сыпайшы еді, бірақ дәл мұндай жоқ болатын... Сыпайшының сыпайшысы сен боп шықтың!..

Орысшадан аударған Айқын Нұрқатов

Дереккөзі: "Әдеби әлем" порталы