14 Қараша 2013, 05:52
Көзінің тірісінде аты аңызға айналатын адамдар өте сирек. Сол сиректің бірі біз әңгімелегелі отырған Эдуард Фердинандович Айрих болатын. Оны мұндай дәрежеге жеткізген айрықша дара дарыны еді. Білікті бапкердің Алматының «Динамо» допты және көгалдағы хоккейшілерімен бірге қол жеткізген жетістіктері оның есімін Гиннестің рекордтар кітабына енгізді. Ширек ғасырдан астам уақытқа созылған жаттықтырушылық жұмыс алматылық допты хоккейшілерді 1 рет КСРО чемпионы және Еуропа Кубок иелерінің жеңімпазы атандырса, көгалдағы хоккейшілерді 19 дүркін Одақ чемпионы етіп, 2 реттен Еуропа чемпиондары кубогы мен Континентаралық кубокты жеңіп алуға бастап барды.
Допты хоккейшілеріміздің КСРО біріншілігінде ұдайы жоғары орындардан көрініп жүргендігінен шығар, өткен ғасырдың орта тұсында ҚазМу-де студент болып жүрген кезімізде «Динамоның» ойынын құр жібермей көретінбіз. Алматының ақшұнақ аязы қаншалықты сақырлап тұрғанына қарамастан, бір қауым жанкүйерлердің қатарында команданың кезекті ойынын тамашалау үшін «Динамо» стадионына қарай асығушы едік. Біздің сол пейілімізге орай, хоккейшілер де ылғи дерлік өз алаңында жеңіске жетіп жататын. Сол ойындардың бәрінде команданың аға жаттықтырушысы (ол кезде қазіргідей «бас жаттықтырушы» деген ұғым жоқ) Эдуард Айрих пен жаттықтырушы Қазбек Байболовқа алыстан жиі-жиі көз тастап тұрушы едік. Кейінірек республикалық жастар газетінің тапсырмасымен осы екі бапкердің екеуімен де бірнеше рет тілдесіп, деректер сұрау мен сұхбат алудың реті келген. Сонда сөйлеген сөзінен неміс акценті айқын байқалып тұратын Эдуард Фердинандовичтің әрбір сөйлемі тасқа басқандай анық та сенімді шығатын.
Бір таңғаларлығы, Эдуард Айрих кәсіби спорт маманы емес еді. 1918 жылы Саратов облысының Маркс-штадт қаласында дүниеге келген оның балалық және жастық шақтары қатар-құрбыларынан еш айырмасыз өтті. Әкесі Фердинанд Фердинандович Айрих (1899-1965) 1941 жылы жойылғанға дейінгі Поволжье неміс АССР-інің қаржы халық комиссариатында ревизор болған. Анасы Паулина Филипповна (1898-1968) тігіншілікті кәсіп етті. Бұл екеуі 1941 жылдың қыркүйек айында үш ұлымен бірге Краснояр өлкесіне шұғыл жер аударылып, балықшылар колхозында еңбекке жегілді. Олардан бұл кезде жеке отбасын құрып үлгерген үлкен ұлдары Эдуард қана бөлініп қалды. Әулет мүшелері тек 1945 жылдың күзінде Краснотурьинскіде қайта бас қоса алды. Бірақ, Кеңес Одағындағы басқа да немістер сияқты 1955 жылға дейін арнайы комендатураның бақылауында тұрды.
Балалық шағын Еділ бойы немістері автономиясының Мариентель селосындағы кантонында (біздіңше – аудан) өткізген Эдуард осында жеті сыныптық білім алғаннан кейін Маркс-штадт ауыл шаруашылығын механикаландыру техникумына оқуға түсті. Ал 1935 жылы арнайы іріктеуден өткен ол комсомолдық жолдамамен Вольжск әскери авиациялық училищесіне жіберілді. Бұл кезде орысша нашар сөйлейтін оған оқу оңайға түспеді. Дегенмен, табанды да жігерлі Эдик алға қойған мақсатына тез жете бастады. Ол 1937 жылдан бастап училищенің маңдайалды оқушыларының біріне айналады. Бұл, бірақ, бәрібір оның ұшқыш болып шығуына мүмкіндік бермеді. 1938 жылы бітіру емтихандары қарсаңында жоғарыдан берілген тапсырмаға сәйкес өзге де немістермен бірге оқудан шығарылды. Тағдырдың бұл соққысы Эдуардқа аса ауыр тиді. Сонда да болса мойымаған ол Маркс-штадтқа оралып, кантондық «Роте штурмфане» газетіне орналасты. Ал бос уақытында спортпен шұғылданып, футбол мен хоккейден Поволжье неміс АССР-інің РСФСР автономиялы республикалары арасындағы спартакиадасына қатысқан құрамасы сапында өнер көрсетті.
1941 жылғы тамыз айының 28-інде КСРО Еділ бойы әскери округінің жарлығы бойынша Эдуард бір жасқа жаңа толған ұлымен және әйелімен бірге алғашында Краснояр өлкесіне жөнелтілді. Содан соң әйелі мен баласынан ажыратылып, Солтүстік Оралға еңбек армиясына аттандырылды. Осындағы қалайы комбинатында қатардағы қарапайым жұмысшыдан бастап, трамвай депосының бастығы дәрежесіне дейінгі жолдан өтті. Арасында 1944 жылы көп тиражды «Сталинская стройка» газетінде де қызмет атқарды. Ал еңбек армиясы қатарынан босағаннан кейін, біртіндеп өзіне-өзі келе бастаған Эдуард 1948 жылы 30 жасында комбинат жанынан бірінші балалар мен спорт мектебінің ашылуына қол жеткізді. Өзі допты хоккейден Бүкілодоқтық дәрежедегі төреші атанып үлгерді.
Орал тауының теріскей бөлігіндегі қаладағы Эдуард Айрихтың тамаша табыстары түстіктегі Алматыға да естіліп жатты. Сондықтан мұндағы спорт мамандары оны 1964 жылғы чемпионаттың қарсаңында жергілікті «Динамоны» көтеруге шақырды. Бұған 46 жастағы Эдуард Фердинандович қуана келісті. Осылайша ол өз алдына жеке шеберлер командасын жаттықтыру жөніндегі көптен бергі арманына қол жеткізді. Жаттықтырушы Краснотурьинскіден қазақ жеріне өзімен бірге Яков Апельганец, Борис Чехлыстов, Геннадий Любченко, Александр Куземчик, Валерий Бочков, Александр Шулепов сынды талантты шәкірттерін ала келді. Команданың негізін құраған бұлардың барлығы дерлік кейінірек Одақтағы мықты ойыншылардың қатарынан табылды. Айталық, Валерий Бочков әлем чемпионы атанса, Геннадий Любченко КСРО құрамасы сапында ойнады.
Тәртіпке қатал, талабы жоғары, мақсаты жолында табанды, ойлы маман, стратег және психолог Эдуард Айрих Алматыға келген күнінен команданың алдына жоғары мақсат қойды. Сөйтіп ол бұған дейін Одақ чемпионатының жоғары лигасында 10-шы орыннан биікке көтеріліп көрмеген спорт ұжымын үздік үштіктің қатарына жеткізуге ұмтылды. Алғашқы жылы-ақ ұжымнан қорғанысты ұмытып, тек қана шабуылға шығу талап етілді. Ол хоккейді өте жақсы білетін еді, соған қарамастан, өзгелерден үйреніп отыруды намыс көрмеді. Ұдайы шығармашылық өсу үстінде жүрді. Осы қасиеттері үшін динамолық басшыларға да ұнады. Сондықтан Эдуард Фердинандовичтің спорттағы бақытты ғұмыры ұзаққа созылды. Оны тіпті өмірінің соңына дейін жалғасты деуге болады.
Жаңа бапкер баптаған алматылықтар алғашқы ірі табысына 1965-1966 жылғы маусымда қол жеткізді. Бар-жоғы бір жылдың ішінде Одақ допты хоккей жасағының алдыңғы қатарына дейін жеткен динамолықтар чемпионат қорытындысында қола жүлдегер атанды. Сөйтіп, Мәскеудің «Динамо» және Свердловскінің СКА командаларымен тең дәрежелі шайқаса алатын ұжымға айналды. Келесі, 1967 жылдың наурызында аяқталған біріншілікте де динамошылар үшінші орнын сақтап қалды. Бұдан кейін 1971, 1974 жылдары тағы қола медаль алған «Динамо» 1973, 1975 және 1976 жылдары күміс медальды қанжығаға байлады. Ал 1977 жылы алғаш рет алтыннан алқа тақты. Бір жолы КСРО кубогын жеңіп алды. Жалпы, допты хоккей командасын баптаған 14 жылы ішінде оны КСРО чемпионатында 1 рет алтын, 3 рет күміс және 4 рет қола медаль тұғырына көтерген Эдуард Фердинандович 1978 жылы орнын өзінің шәкірті әрі серігі Қазбек Байболовқа қалдырды.
Эдуард Фердинандович басқарған жылдарда Алматының «Динамо» допты хоккейшілері командасы Одақ деңгейінде көптеген рекордтар да жасап үлгерді. Айталық, ресми кездесулерде 518 доп соққан динамолық шабуылшы Евгений Агуреев өзінен бұрынғы Свердловскінің СКА командасының атақты ойыншысы Николай Дураковтың көп жыл бойы мызғымай тұрған рекордын жаңартты. Бұл жетістік ұзақ уақыт сақталып, оған тек Кеңес Одағы тарағаннан кейін ғана өзгеріс енді. Осы Е.Агуреев 1976 жылы мәреге жеткен біріншілікте 74 доп соғып, тағы бір рекордтың шыңына шықты. Алматылықтар бір чемпионатта ең көп гол соққан команда да болды. Олар 1976 жылы 26 ойында қарсыластар қақпасын 181 мәрте нысанаға дәл алып, тағы бір рекордты өз есептеріне жазды.
Алпысыншы жылдардың аяғында біздің елімізде алғаш рет көгалдағы хоккей қолға алына бастаған кезде оған алдыңғылардың қатарында назар аударушылардың бірі Эдуард Айрих болды. Ол спорттың бұл түрінің Олимипиялық ойындар тізіміне енгенін білгесін дереу оны дамытуға кірісті. Сөйтіп, Алматының «Динамо» командасы қыста – допты хоккей, жазда көгалдағы хоккей жөніндегі чемпионаттарға қатыса бастады. Динамошылар мұнда жазғы хоккей бойынша бірден Одақ көшбастаушылары қатарынан көрінді. Онымен Свердловскінің СКА командасы тағы да бәсекелес болып шыға келді. Бірақ допты хоккейдегідей емес, мұнда алматылықтардың алар еншісі айтарлықтай қомақты болып шықты. Дегенмен, екі хоккейдің басын бұлайша қосып ұстап тұрудың қиын екенін өмірдің өзі көрсетіп берді. Сондықтан аға жаттықтырушы мен ойыншыларға да осының бірін таңдау керектігі белгілі болып қалды. Сол кезде Эдуард Айрих көгалдағы хоккейді таңдады.
Кейінірек Эдуард Фердинандовичтен неге хоккейдің бұл түріне тоқталғанын сұрағанымызда, ол әзіл-шыны аралас: «Еуропадағы ең мықты команданың Алматыда болғанын қалаймын», деп жауап берген еді. Бұл шынында да солай болды. Ал Одақта алматылық динамошылардың бетіне келетін жасақ болмай қалды. Бұл үшін КСРО-ның өткен 23 біріншілігінің 19-да олардың чемпион атанып, 4-інде күміс медаль алғанын айтсақ та жеткілікті. Сонда барлық чемпионатта динамошылар екінші орыннан төмен түсіп көрмеген ғой. Бұдан артық қандай жетістік керек!
Эдуард Айрихтің қол астында «Динамо» командасы Одақтағы көгалдағы хоккей ұжымдарының эталонына айналды. Басқа ұжымдар соған қарап сап түзеді. Ол басқарған динамошылар КСРО біріншіліктері мен Ресейдің бір чемпионатында өнер көрсеткен жылдарында 612 ойын өткізіп, соның 421-де жеңіске жетті, 134 рет тең ойнап, 57 матчта ғана қарсыластарына есе жіберді. КСРО Кубогының он сайысында 41 рет ұтып, 3 рет тең түсті, бар-жоғы 5 кездесуде жеңіліс тапты.
Алматыда жұмыс жасаған жылдарында Эдуард Айрих КСРО-ға еңбегі сіңген 11 спорт шеберін, халықаралық дәрежедегі 30 спорт шеберін және 150-ден астам КСРО спорт шеберін даярлап шығарды. Ол сонымен бірге керемет отбасының иесі еді. Зайыбы Эмилия екеуі екі ұл, бір қыз тәрбиелеп өсірді. Ұлдарының үлкені Юрий қазір Алматыда тұрады. Оның қызы қазақ жігітіне тұрмысқа шығып, өзі біздің жұртымызға айналып кетті. Ал атақты бапкердің екінші ұлы Валерий мен қызы Ирина 1990 жылдың басынан бері Германияны мекен етуде.
Эдуард Фердинандович зайыбымен екеуі елу жылдан астам, 1992 жылы Эмилия көз жұмғанға дейін бірге бақытты ғұмыр кешті. Ал бір жылдан кейін атақты жаттықтырушының да жүрегі соғуын тоқтатты. Қазақ жері өзінің топырағында осындай ұлы адамның тіршілік еткені үшін риза, қазақ спорты осындай ғажайып бапкердің рухы алдында әрдайым қарыздар.
Серік ПІРНАЗАР,
«Егемен Қазақстан»