Шығарманың сыр-сипатын айқындайтын таразының бірі - сюжет. Көп шығарманың жақсылығы да, кемшілігі де сюжетке тікелей қатысты. Сюжет - ақиқат өмір материалының, характерлердің, авторлық дүниетаным мен аңсардың түйісіп, бірлікке келуінің жиыны. Ендеше сюжетті оцгімелеу - керкем туындының тартыстық, характерлік, композициялық қасиетін де қарастыру болмақ.
Қазақ әдебиетіндегі идеялық-коркемдік қурылысы шебер, оқиғалар мен характерлері түтастыққа жеткен шығарманың бірі - жазушы Бейімбет Майлиннің «Азамат Азаматыч» романы. Романды оқығанда суреткердің сюжет, образдар жасау ұсталығына, тіл байлығына сүйсінбеске болмайды. ()сыдан отыз жылға жуық бұрын жазылған шығарманың коп қасиеті барға ұқсайды. Одан қазіргі жас жазушыларымыздың ТӨЛІм аларлығы табылғандай.
Жазушының үлкен шеберлігі - бас геройы Азамат (шын агы Қожалақ) образының осу эволюциясын беруінен танылады. Бұл - сюжеттің жинақы, әрі табиғи орілгендігіне байла-нысты нәрсе. Азамат - жазушының субъективтік аңсарынан туған схема емес, типтік, даралық сипаттары анық тулға.
Сюжет - адам әрекетінің, өзара қарым-қатынасының жүйесі, характерлердің лсасалу логикасы ғой. Бірақ бул қағида көп жағдайда есте сақтала бермейді. Адам тарихын емес, белгілі дәуірде мәні болған әлеуметтік проблемаларды ғана көрсету мақсат етілген лсерде сюясет талабы умытылмақ. Геройдың әрекеттерін хабарлап, не санап көрсетумен сюлсет лсасалмаса керек. Кейіпкердің өзара типтік байланыстары берілгенде ғана көркемдік шындыққа лсол ашылады.
«Азамат Азаматычтың» оқиғалары - объективтік өмір ақиқаты. Совет өкіметінің алғашқы лсылдарында қазақ байлары дағдылы күйінен көп өзгере коймаған. Олар өздеріне берілген уақытша кеңшілікті пайдаланып, байлық пен билікті бекем устап қалуды көздейді; лсауапты қызмет орындарында сенімді кісілерін отыргызуға умтылады. Қарасай қаласына лсаңа келген момын лсігіт - Азаматты да байшылдар өз адамы етіп алмақ еді. Дегенмен Азаматты білетін, қадірлейтін лсолдастары: Алексеев, Қайша, Медеулер булай болғызбайды. Сонымен романда әлеуметтік тартыстың сыры бір семьяның, бір топ адамның қарым-қатынасы негізінде шебер аңғартылады. Тап лсауларына қарсы күрес шыншыл баяндалған. Байшылдардың осал күш емес екенін пайымдаған Алексеев бірден омыраулап сес көрсетуге бармай, әр қадамын ойлап басады. Азамат сынды лсас, керек қызметкер Рақымның құрған тұзағына түскеніне өкініп, алдымен лсәрдем қолын созатын да сол. Жазушы екі тап өкілдерін бетпе-бет шығарып, жасанды жұлқыстырмай-ақ, олардың арасындағы бітіспес қайшылықты өмір оқиғаларының жүйесімен аңғарта біледі. Азамат Азаматыч, мәселен, тап қайшылығының салмағын Мариямның бөлесі - Жүніс Ыбыраевтың мәселесі қаралған лсиналыстың өзінде-ақ сезгендей болады. Жақындық көрсетіп, Жүністі ақтамақ болса да, қолынан ештеңе келмейді, өзінің қаншалық лсалған лсолға түскенін ойлап, көңіліне күдік алады. Оның мінезіндегі өзгеріс, осылайша бірте-бірте көрсетіледі. Оқиға мен характер диалектикалық бірлікке лсеткен. Міне, сюлсет құрау шеберлігі деп осыны айтсақ керек.
Азаматтың байдыц қызы - Мәриямға үйлену оқиғасы, осыдан тараған байланыстар тарихы Қазақстанда Совет өкіметінің алғашқы кезіндегі олеуметтік өмір лсағдайын танытуға лсараған. Рақымның Мариямды өткен-кеткенге бір теліп, қалт-қулт етін күн көруі, ақырында Азаматқа күйеуге шығаруы - байлар қауымының лсолы тарылғанын ғана емес, тал қармау лсасай бастағанын аңғартады. Жазушы оларды төтелей жамандамай-ақ, істері, мінездері арқылы бар болмысын ашып береді. Қарасайдың белді қызметкерінің бірі - Әлішер Қадірбаевтың да қызыққұмарлығы басқалармен карым-қатынасы арқылы елестейді. Ол карта ойнап, арақ имуді, лсауапты қызметке тек лсақындарын қоюды ғана мақсат етеді. Сол мүддесіне қарсы келгеннің бәрі - дұшпаны. Қалада Ьорсықбаев, ауылда Қайдар секілді сенері бар.
Өмір қатынастарын дәл, табиғи күйінде суреттеуі -Б.Майлин романының тамаша қасиеті.
«Азамат Азаматыч» - толық аяқталып бітпеген шығарма. Моселен, мунда байлардың иемденіп келген көп әсерін бөліске салу жумысы басталғаны біраз суреттелгенімен, тап тартысының қалай асқынып, қалай тынғаны айтылмайды. Дегенмен, романда бас қаһарман - Қолсалақ тұлғасының қалыптасу лсолы белгілі белеңге шыққаны айқын байқатылады. Байлардың кесапат істерін көріп түңілген, ортаның, заман дүмпуінің всерімен қатеден арыла бастаған, советтік істерге құлшынып кіріскен Азаматты көреміз. Қайша, Медеу секілді лсаңа заман адамдарының да жеке қырлары елестейді.
«Азамат Азаматыч» романының бағалылығы шығарманың композициялық тұтастығына, сюжеттік өріліміне байланысты дедік. Бул - жазушының ондаған, жүздеген адамдардың тарихы мен тағдырын, өзара қатынасын, шытырман қайшылығын жіті байқауының нәтилсесі болса керек. Өз орнында оқыс өткір көрінген оқиғалар сюжет бола бермейді, сюжет қашан да адамдардың типтік, шыншыл байланыстарының жүйесі. Бул қағиданы жас қаламгерлеріміз умытпағаны абзал.
Қазіргі кейбір романдар мен повестердегі бір кемшілік -характерлердің оқиғаға қосымша ретінде ғана көрінуінде. Одстте кейіпкердің жұмысты артығымен орындағаны да, калынды сөздері де аз келтірілмейді, бірақ неге солай Полганын танытарлық сырлары ашылмай қала береді, адамдар байланысының ақиқаты айтылмай, көбінесе істің нәтижесі ғана баяндалады. Сюжеттің жасандылығы, характердің өспейтіні осындайдан...
Б.Майлин романында түрлі суреттеу құралдары мол қолданылған. Портреттер, мінездеулер, диалогтар, монологтар образды шебер ойнатады. Ал шығарма тілі тартымды да табиғи. Орнымен қолданылмаған олақ сөз, келіспеген құрылым кездеспейді десе де болады. «Азамат Азаматыч» тіл жарасымдылығымен де көп әдебиетшіге ғибрат бере алады.
Бұл айтылғандардан роман мүлде мінсіз деген ұғым тумаса керек. Мәселен, негізгі сюжеттік жүйеге қатысты шамалы кейіпкерлер көптігі орталық тұлғаларды кейде тасалағандай болады. Роман басында өте тартымды көрінген Алексеев кейіннен тым алыстап кетеді. Азаматтың өз әрекетінің де қонымсыз көрінетін жерлері бар. Онан соң, қазақ прозасының жасырақ кезіне тән стильдік олақтық - сөз қайталаулар да кездеседі. «...Қазақ қызы деп отырғаны -Мариям еді. Мариямды жалпы қазақ қызына үлгі қылмақшы еді. «Қыз болса Мариямдай болсын» демекші еді... Әрине, бұл сөзді ол - еңбекшілер табынан шыққан қызға арнап айтқан жоқ еді. «Еңбекшілер табы» деген сөз ол жазушыңызға жат еді. Романда Мариям мақталып еді»...(15-бет) дегендегі «деділер» осы айтқанымызға дәлел. Қазіргі білімді оқушы, білгір әдебиетші шығарманың тәуір жақтарымен қатар жекелеген кем-кетістіктерін де көріп, танып отырғаны мақұл.
Әдебиеттің халықтығы деген мәселеде Б.Майлин шығармалары көп сұрауға жауап бере алар еді. Қазақ адамының өзіне тән психологиялық ерекшелігін, салт-санасын жан-жақты суреттеуі жазушының өшпес еңбегі.
Б.Майлиннің «Азамат Азаматычы» - Қазақстанда советтік құрылысты орнықтыру дәуірінің шындығынан дерек беретін, оқушы сүйіп оқитын шығарма.
1962
Шығарманың сыр-сипатын айқындайтын таразының бірі - сюжет. Көп шығарманың жақсылығы да, кемшілігі де сюжетке тікелей қатысты. Сюжет - ақиқат өмір материалының, характерлердің, авторлық дүниетаным мен аңсардың түйісіп, бірлікке келуінің жиыны. Ендеше сюжетті оцгімелеу - керкем туындының тартыстық, характерлік, композициялық қасиетін де қарастыру болмақ.
Қазақ әдебиетіндегі идеялық-коркемдік қурылысы шебер, оқиғалар мен характерлері түтастыққа жеткен шығарманың бірі - жазушы Бейімбет Майлиннің «Азамат Азаматыч» романы. Романды оқығанда суреткердің сюжет, образдар жасау ұсталығына, тіл байлығына сүйсінбеске болмайды. ()сыдан отыз жылға жуық бұрын жазылған шығарманың коп қасиеті барға ұқсайды. Одан қазіргі жас жазушыларымыздың ТӨЛІм аларлығы табылғандай.
Жазушының үлкен шеберлігі - бас геройы Азамат (шын агы Қожалақ) образының осу эволюциясын беруінен танылады. Бұл - сюжеттің жинақы, әрі табиғи орілгендігіне байла-нысты нәрсе. Азамат - жазушының субъективтік аңсарынан туған схема емес, типтік, даралық сипаттары анық тулға.
Сюжет - адам әрекетінің, өзара қарым-қатынасының жүйесі, характерлердің лсасалу логикасы ғой. Бірақ бул қағида көп жағдайда есте сақтала бермейді. Адам тарихын емес, белгілі дәуірде мәні болған әлеуметтік проблемаларды ғана көрсету мақсат етілген лсерде сюясет талабы умытылмақ. Геройдың әрекеттерін хабарлап, не санап көрсетумен сюлсет лсасалмаса керек. Кейіпкердің өзара типтік байланыстары берілгенде ғана көркемдік шындыққа лсол ашылады.
«Азамат Азаматычтың» оқиғалары - объективтік өмір ақиқаты. Совет өкіметінің алғашқы лсылдарында қазақ байлары дағдылы күйінен көп өзгере коймаған. Олар өздеріне берілген уақытша кеңшілікті пайдаланып, байлық пен билікті бекем устап қалуды көздейді; лсауапты қызмет орындарында сенімді кісілерін отыргызуға умтылады. Қарасай қаласына лсаңа келген момын лсігіт - Азаматты да байшылдар өз адамы етіп алмақ еді. Дегенмен Азаматты білетін, қадірлейтін лсолдастары: Алексеев, Қайша, Медеулер булай болғызбайды. Сонымен романда әлеуметтік тартыстың сыры бір семьяның, бір топ адамның қарым-қатынасы негізінде шебер аңғартылады. Тап лсауларына қарсы күрес шыншыл баяндалған. Байшылдардың осал күш емес екенін пайымдаған Алексеев бірден омыраулап сес көрсетуге бармай, әр қадамын ойлап басады. Азамат сынды лсас, керек қызметкер Рақымның құрған тұзағына түскеніне өкініп, алдымен лсәрдем қолын созатын да сол. Жазушы екі тап өкілдерін бетпе-бет шығарып, жасанды жұлқыстырмай-ақ, олардың арасындағы бітіспес қайшылықты өмір оқиғаларының жүйесімен аңғарта біледі. Азамат Азаматыч, мәселен, тап қайшылығының салмағын Мариямның бөлесі - Жүніс Ыбыраевтың мәселесі қаралған лсиналыстың өзінде-ақ сезгендей болады. Жақындық көрсетіп, Жүністі ақтамақ болса да, қолынан ештеңе келмейді, өзінің қаншалық лсалған лсолға түскенін ойлап, көңіліне күдік алады. Оның мінезіндегі өзгеріс, осылайша бірте-бірте көрсетіледі. Оқиға мен характер диалектикалық бірлікке лсеткен. Міне, сюлсет құрау шеберлігі деп осыны айтсақ керек.
Азаматтың байдыц қызы - Мәриямға үйлену оқиғасы, осыдан тараған байланыстар тарихы Қазақстанда Совет өкіметінің алғашқы кезіндегі олеуметтік өмір лсағдайын танытуға лсараған. Рақымның Мариямды өткен-кеткенге бір теліп, қалт-қулт етін күн көруі, ақырында Азаматқа күйеуге шығаруы - байлар қауымының лсолы тарылғанын ғана емес, тал қармау лсасай бастағанын аңғартады. Жазушы оларды төтелей жамандамай-ақ, істері, мінездері арқылы бар болмысын ашып береді. Қарасайдың белді қызметкерінің бірі - Әлішер Қадірбаевтың да қызыққұмарлығы басқалармен карым-қатынасы арқылы елестейді. Ол карта ойнап, арақ имуді, лсауапты қызметке тек лсақындарын қоюды ғана мақсат етеді. Сол мүддесіне қарсы келгеннің бәрі - дұшпаны. Қалада Ьорсықбаев, ауылда Қайдар секілді сенері бар.
Өмір қатынастарын дәл, табиғи күйінде суреттеуі -Б.Майлин романының тамаша қасиеті.
«Азамат Азаматыч» - толық аяқталып бітпеген шығарма. Моселен, мунда байлардың иемденіп келген көп әсерін бөліске салу жумысы басталғаны біраз суреттелгенімен, тап тартысының қалай асқынып, қалай тынғаны айтылмайды. Дегенмен, романда бас қаһарман - Қолсалақ тұлғасының қалыптасу лсолы белгілі белеңге шыққаны айқын байқатылады. Байлардың кесапат істерін көріп түңілген, ортаның, заман дүмпуінің всерімен қатеден арыла бастаған, советтік істерге құлшынып кіріскен Азаматты көреміз. Қайша, Медеу секілді лсаңа заман адамдарының да жеке қырлары елестейді.
«Азамат Азаматыч» романының бағалылығы шығарманың композициялық тұтастығына, сюжеттік өріліміне байланысты дедік. Бул - жазушының ондаған, жүздеген адамдардың тарихы мен тағдырын, өзара қатынасын, шытырман қайшылығын жіті байқауының нәтилсесі болса керек. Өз орнында оқыс өткір көрінген оқиғалар сюжет бола бермейді, сюжет қашан да адамдардың типтік, шыншыл байланыстарының жүйесі. Бул қағиданы жас қаламгерлеріміз умытпағаны абзал.
Қазіргі кейбір романдар мен повестердегі бір кемшілік -характерлердің оқиғаға қосымша ретінде ғана көрінуінде. Одстте кейіпкердің жұмысты артығымен орындағаны да, калынды сөздері де аз келтірілмейді, бірақ неге солай Полганын танытарлық сырлары ашылмай қала береді, адамдар байланысының ақиқаты айтылмай, көбінесе істің нәтижесі ғана баяндалады. Сюжеттің жасандылығы, характердің өспейтіні осындайдан...
Б.Майлин романында түрлі суреттеу құралдары мол қолданылған. Портреттер, мінездеулер, диалогтар, монологтар образды шебер ойнатады. Ал шығарма тілі тартымды да табиғи. Орнымен қолданылмаған олақ сөз, келіспеген құрылым кездеспейді десе де болады. «Азамат Азаматыч» тіл жарасымдылығымен де көп әдебиетшіге ғибрат бере алады.
Бұл айтылғандардан роман мүлде мінсіз деген ұғым тумаса керек. Мәселен, негізгі сюжеттік жүйеге қатысты шамалы кейіпкерлер көптігі орталық тұлғаларды кейде тасалағандай болады. Роман басында өте тартымды көрінген Алексеев кейіннен тым алыстап кетеді. Азаматтың өз әрекетінің де қонымсыз көрінетін жерлері бар. Онан соң, қазақ прозасының жасырақ кезіне тән стильдік олақтық - сөз қайталаулар да кездеседі. «...Қазақ қызы деп отырғаны -Мариям еді. Мариямды жалпы қазақ қызына үлгі қылмақшы еді. «Қыз болса Мариямдай болсын» демекші еді... Әрине, бұл сөзді ол - еңбекшілер табынан шыққан қызға арнап айтқан жоқ еді. «Еңбекшілер табы» деген сөз ол жазушыңызға жат еді. Романда Мариям мақталып еді»...(15-бет) дегендегі «деділер» осы айтқанымызға дәлел. Қазіргі білімді оқушы, білгір әдебиетші шығарманың тәуір жақтарымен қатар жекелеген кем-кетістіктерін де көріп, танып отырғаны мақұл.
Әдебиеттің халықтығы деген мәселеде Б.Майлин шығармалары көп сұрауға жауап бере алар еді. Қазақ адамының өзіне тән психологиялық ерекшелігін, салт-санасын жан-жақты суреттеуі жазушының өшпес еңбегі.
Б.Майлиннің «Азамат Азаматычы» - Қазақстанда советтік құрылысты орнықтыру дәуірінің шындығынан дерек беретін, оқушы сүйіп оқитын шығарма.
1962