9 Қараша 2012, 03:26
Соңғы редакциялау:
30 қазан 2012
Жылқының қазақтың әдеттік құқығындағы орны мен рөлі
“Адам қаны жүз жылқы, ары мың жылқы” (Жеті жарғы)
Жылқының көшпенділер қоғамындағы ең басты функциясы – көлік, сондықтан көшпенділер қоғамның қозғаушы күші, байлық белгісі, байлықтың өлшем – таразысы, қоғамның барлық потенциалы жылқы санына бағаланады, сұлулық символы, көшпенділер өнерінің (эпос, аңыз-ертегі, өлең-жыр, жартастағы сәйгүліктердің бейнесі, скиф-сақ аң стилі т.с.с.), кіндігі (квитэссенциясы). Сонымен қатар жылқы қазақ қоғамындағы билікті бекітуші және құралы, осы жағынан алып қарағанда жылқының халқымыздың әдеттік құқығындағы орны мен рөлі жеткілікті дәрежеде зертелген жоқ.
Бірде Үш жүздің билері Төле, Қазыбек, Айтеке халық арасында жиналып отырғанда Төле аттың күші қай жерінде – деп сұрақ қойыпты. Сонда біреу “аттың күші алдында” дейді, енді біреу “аттың күші алдында емес, артында емес, ортасында” дейді. Төле ортасында дегенге қадала бір қарайды да:
– Аттың күші алдында да болмай, артында да болмай ортасында болатын себебі қалай?
– Бас бас, ат қосшы, астында төрт тіреуі бар ортасы арқалық емеспе? Күш ортасында болатын себебі сол – дейді соңғы айтушы. Тағы да Төле:
– Бұрынғылар айтқан екен, “би екеу болса, дау төртеу” болады, үш ел үш жаққа тартып, дау бітімі бытырамасқа төбе би атап қойса қалай болар еді дейді. Оған қауым “дұрыс” дейді, бірақ төбе билікке талас болады. Ұлы жүз: “Біз боламыз өйткені жасымыз үлкен ағамыз”, Кіші жүз: “Біз боламыз, өйткені қара шаңырақтағы кенжелік жолымыз үлкен” дейді. Сонда манағы аттың күші ортасында деген жігіт отырып:
- Аға төреші болмайды – алдында қаймығары жоқ, іні төреші болмайды – артында қайырылары жоқ. Айбар қылар алдында ағасы бар, қаймығарлық артында інісі бар, екі жағынан да қаупі зор, сол себепті билікті айтатын, төбе билік ортаншы ұлға лайық!- дейді. “Аттың күші басында” – деген Ұлы жүз жігіті, “аттың күші артында” деген Кіші жүз Айтеке, ол “аттың күші ортасында” деген орта жүз Қазыбек болып шығады Төле: Қазыбек төбе биліктің абыройын соған бердік – деп Төле оң жағына отырып, батасын береді [1, 44-45б].
Бұл фактіден қазақ билерінің үлкен мәселелерді жеке дара, өзара шеше салмай халықтың талқысына салып барып, содан соң әркім өз аргументтерін толық дәлелдеген кезде ғана іс шешілді – деп жариялағанын, яғни ілкіден билер кеңесінің демократияшылдығын көреміз, ал істі шешудің кілті аттың тұрпатына (экстерьер) қарап айқындайды.
Аттың ортасы күшті деген ұйғарымның артында қазақтың үш жүзінің арасындағы дау-дамайды шешкенде, ежелгі үштік-триаданың гармониялық теп-теңдігі, жарасымдылығы көзделген.
Ертеде Ұлы жүз Бен Кіші жүздің жерін құрғақшылық жайлап, екі ел Орта жүзді жайлап, келесі жылы өз жерлеріне оралады. Ел көшкенде Кіші жүздің бір жігіті Ұлы жүздің бір келіншегін алып қалады. Ұлы жүз келіншек үшін Кіші жүзден 200 жылқы барымта алады. Кіші жүзде қарап жатпай Ұлы жүзден 500 жылқы алады. Ел арасы бүлінеді. Бұл дау үш жүздің басын қосқан билер кеңесіне түседі. Дауды Қазыбек би, Төле би, Кіші жүзден Мәлсе би басқарыпты. Сонда Төле би тұрып: “Мен аға баласымын, билікті мен айтайын”,-дейді. Мәлсе тұрып: “Жоқ мен атаның қара шаңырағында қалғанмын, жасым кіші болғанмен жолым үлкен, билік жөні менікі”,- дейді. Қазыбек отырып оларға күледі. Жылағанды сұрама, күлгенді сұра деп еді, Қазыбек неге күлдіңіз? – дейді Төле би.
– Сендер атадан туысыңды білесіңдер де, оның өсиетін білмейді екенсіңдер, дейді Қазыбек, - Аталарың “Ұлы жүзді қауға беріп малға қой. Кіші жүзді найза беріп жауға қой, Орта жүзді қамшы (қалам А.Т.) беріп дауға қой” – дегені қайда? Жығылсам сүрінсем сүйер алдымды ағам, артымда інім бар, билік жөні менікі емес пе? Бұл сөзге екі жағы да тоқтап, билікті Қазыбекке береді. Сонда Қазыбек:
– Уа, Төле би, сен атадан бұрын туғансың, ініңнің бір еркелігін көтермей, жылқысын неге қуасың? Уа, жарқыным, Мәлсе сен атаңның қара шаңырағында қалған еркесің, ағаңның көзі тірісінде жеңгеңді неге ертесің? Сен Мәлсе, жесірді қайтар, сен Төле би, жылқыны қайтар! – деп төрелік айтыпты [4, 147 б].
Екі жақта Ұлы жүзде, Кіші жүзде кінәлі болып тұрғандықтан бейтарап Орта жүздің, билік айтуы қай заңға болсын келеді және шешімі де дұрыс шыққан.
Он екі ата Байұлының аға биі Бөкен би (Сырым батырдың ұстазы А.Т.) өмірі атқа мінбепті. “Көңілім өсіп желденіп кетеді, асып-тасып елімді, жұртымды ұмытып кетем, көзім ісініп, жақсы-жаманды ажырата алмай қаламын” деп өгізді ерттеп мініп жүретін кісі екен [ІІ].
Көшпенділер қоғамында аттан айырылып жаяу қалу ең сорлылық. Ай далада атақты ұрыны ұстап алып еш жаза қолданбай-ақ атын алып жаяу қалдырып кетсе, ол ұры енді қылмыс жасамайды деп есептеледі [2,279 б]. Егер мұндай ұры Еуропа, немесе шығыс елдерінде ұсталса, кемде бірнеше жыл түрмеге қамалып, әйтпесе аяқ-қолы кісенделіп зынданға тасталар еді. Екінші жағынан біреудің атын ұрлап мініп жүріп, иесі оны тақымынан танып алса өмір бойы сүйекке таңба болғандай айып. Ол туралы қазақ мәтелі:
“Боқ жағылған нетеді, жуса кетеді.
Ат танылған нетеді, сүйегімен кетеді” [І].
Демек ат ұрлаған, ұрлықтың ішіндегі ең сорақысы болып есептелінеді. Аққошқар биден жақсы аттың құны не болады? – деп сұрағанда – төрт бесті, жақсы иттің құны не болады? – екі жетім қыз – деп жауап беріпті [3, 36 б]. Жүйрік аттың құны – бес түйеге тең [ІІ].
Абақ – керейдің әйгілі жүйрігі Көкбестіні, Уақ елі қастандықпен өлтіреді. Жас Бейсенбі би жүйріктің құнын былай шешіпті: Бестінің құны бес кісілік, бітіскен жөн. Бұл-бір кісіге жүз қой несеме бір тоғыз құн дегенім. Елдесіп қан кешіп, күн кешіп жүрмелік. Бұл жолы 100 қой бас бәйге Көкбестінің сыбағасы еді. Бір кісілік соған, бір кісілік Абақ елінің ұранына – деп, екі жүз қой алып, үш жүз қойды кешірім қылып тоқтапты [4, 88 б].
Әрине жүйріктің құны қазақ жерінің әр аймағында және әр жағдайға орай билердің кесіміне байланысты әртүрлі болып келеді. Бірақ бір нәрсе айқын дүйім елге, үш жүзге танылған жүйіріктердің құны жүз жылқыдан тіпті оданда көп бағаланған, бұл ердің құнымен бірдей. Мысалы Хамза бай Ақансерінің әйгілі Құлагерін сұратып, “Ақан Алтай-қарпықтың ішінен таңдаған сұлуын алып, үстіне және 100 жылқы қосып берейін” [5, 76 б]. ХІХ ғасырда өмір сүрген атақты Тіленші биден, хал үстінде жатқанда – Не арманыңыз бар дегенде :
- Жақсы жүйірік аттың құнын, ердің құнымен бірдей қып шешпедім – деп өкініпті [5, 76].
Ақтайлақ би Байғараұлы: Ердің құны – 200 жылқы, әйелдің құны – 100 жылқы, жақсы аттың құны ермен бірдей. Ер жақсы атпен қашады, немесе қуып жетеді [ІІІ].
Қазақтың әдетінің заңдарында кезінде “жылмиған жүйірік, жылжыған жорғаның” құны деген арнайы бап болған. Мұндай аттарды ұрлаған адам екі бесті ат төлейді қосымша жүйірік пен жорғаның бәйгеде алып жүрген силығын толық төлейді. Бұл аз құн емес себебі ас-тойлардың бас бәйгесіне басқа бағалы заттарды еспетемегенде мал басының өзі жүзден есептелетін. Себебі мұндай кесім иесі өзіне еліне руластарына жылма-жыл мол байлық әкеп жүрген атақты атының бәйгесінен енді мүлдем құр қалды деп есептегендіктен шығады [2, 197 б]. Қазақта мақал бар “Алаштың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын” – дейді. Ауылдың, рудың аты озса бәйгесі түгел елге бөлініп беріледі. Мысалы ХХ ғ.басында Баянөлгей қазақтарында керей-шерушінің атақты торы аты бір аста 1000 қой ұтып мыңқойтары атанады, енді бәйгесін бөлген кезде иесіне жүзге жетер-жетпес бас тіиіпті [ІҮ]. Сондықтан атағы иесінікі, бәйгесі елдікі делінетін ежелден келе жатқан тәмсіл бар. Бір қызық жері силығы ортақ болған сол бәйге ат өлсе, құны ортақ емес. Ол туралы халық өлеңінде:
Атың өлсе құны ортақ емес
Бәйгесін халық алар үлес қылып [Ү].
Кез келген халықтың правосында ең қиында, күрделі іс кісі өлімі. Кісі өлімі құқықтың негізінде қалай шешілсе, және әділ шешілсе, сол халық өркенниетті, алдыңғы қатарлы ел – деп саналады. Қазақтың дәстүрлі билер соты бұл мәселені шешуде әрине өз заманында алдыңғы қатарда болған. “Адамның құны жүз жылқы, ары мың жылқы” делінеді халық мақалында.
“Қанға-қан, жанға-жан” тәртібін қыпшақтар заманында Х-ХІІ ғасырларда құнмен ауыстырған қазақ халқының арғы бабалары ертеден келе жатқан бұл тәмсілдің қоғамға тигізетін зиянын көре білген. “Қанға-қан алысқа кетеді” – дейді халық даналығы. Себебі ру тайпалар арасындағы кісі өлімі, оған екінші жақ кісі өлтірсе, бір отбасы мен екінші отбасының арасындағы дау-жанжалдан, ру аралық, тайпа аралық бітіспес қақтығысқа айналып кеткен. Құн төлеу жүйесі өз заманында прогрессивті рөл атқарды. “Жылқының алмайтын жері жоқ” деген мақалға сүйенсек, көшпенділер қоғамының өзегі болып табылатын жылқы барлық дау-жанжалды ұсағынан ірісіне дейін жауып жіберетін болған. Қазақтың халық әңгімелері мен тарихи фактілер негізінде және “Жеті жарғыда” айтылғандай кісінің құны 100 жылқы екенін көрсетеді. 1771 ж. Н. Рычковтың жазуынша құн төлеуші 100 жылқыға қоса, бір құл, екі түйе, жағалы шапан, бүркіт, қалқан бес қарумен қоса төлеген. И. Георги айтуы бойынша 100 жылқы және бір құл, екі түйе, Путинцев пен Броневский бойынша 100 жылқы екі қалмақ құл, Гавердовский 100 жылқыдан 1000 жылқыға дейін құн болғанын көрсетеді [6, 158 б]. Әрине Гавердовский мың жылқы дегенде, бұл жай адам емес, хан, сұлтан, батырдың құны болу керек. 1748 ж. Барақ сұлтан Әбілхайыр ханды өлтіргенде, Шақшақ Жәнібек батыр, халықтың ежелгі дәстүр заңымен Барақты Әбілхайырдың қаны үшін “жай қазақпен салыстырғанда жеті есе артық құн төлеуге” сендіртіп тұрып кеңес береді [6, 162 б]. Сонда жай адамның құны 100 жылқы десек, жеті есе болса ханның құны 700 жылқы болады.
Сыздық сұлтан 1884 жылдары әкесі Кенесарының сүйегін іздеп қырғыздарға келгенде, қырғыздың биі:
- Сыздық төре, алты атаңнан бері хан тұқымысың, қырғыз-қазақ бір туған емеспе еді. Айтуға тіл кесіліп тұр, атан үстіндегі жүгімен саған тартқан тартуымыз, оған қоса мың сәйгүлік және екі қызымыздың жасауымен бермекшіміз. Бұл берер сыйылығымыздің басы ғана деп білерсің – деп кешірім сұрауға батпай астындағы арғымағын ортаға тартыпты.
Сонда Сыздық сұлтан:
- Мен сендерден ештеңе сұрап келгенім жоқ, әкемнің көзі боларлық ертоқымын беріңдер. Ал, мына арғымағыңды бауыздап, елге таратып жібер – депті [4, 435 б].
Қазақ сотының алдында бәрі тең болған, ханда, сұлтанда, батырда, жай қазақта. Мұны біз мына оқиғадан көреміз. 1764 ж. Абылай ханның төрт құл қалмағы тұтқынан қашып бара жатып, бір қазақты өлтіріп кетеді. Абылай алғашында өзінің ешқандай кінәсіз екенін алға тартып, дәлелдегенмен құлдар өзінікі болғандықтан 50 жылқы төлейді. Құныкерлер ханға риза болып кеткенімен, үйлеріне барып ақылдасып, құнның аз болғанын тілге тиек етіп, қайта келіп алған жылқыларының үстіне тағы екі құл қосып алады. Ханның үш жүзге жайылған атақ абыройы да, ұлы қолбасшылығыда құлдардың кісі өлтірген қылмысының алдында, оны жауапкершіліктен құтқара алған жоқ [7].
Ат құйырығына байлап өлтіру - қазақ сотында ең ауыр қылмысқа берілетін жаза. Әбілхайыр ханның билер кеңесімен ақылдаспай, халықпен санаспай орыстың қол астына кіруі Баба би мен Жантума би бастаған топтың хан мен ханшаны аттың құйырығына байлап, далада сүйретіп өлтіреміз – деп қорқытқаны бар [8, 32 б].
Жоғарыдағы фактілерден сол замандағы демократияны анық байқаймыз: бүкіл қазақтың алдында жоңғар қалмақтарын талқандап атағы жер жарған екі хан, заңды бұзды сол екен, Абылай құн төледі, Әбілхайырға ең ауыр жаза қолдануға дейін шешім шығарылған.
Қалың малға қазақ дәстүрінде қырық жетінің бүтіні, жақсылы отыз жеті, отыз жетінің бүтіні, отыз жетінің жартысы, жиырма жеті, он жеті, домалақ қалың беріледі. Сандардың бәрі қалыңға берілетін жылқының мөлшерін көрсетеді. 47 байтал, 37 байтал, т.с.с. болып келеді. Қалың малдың сыртында күйеу баланың қалыңдықтың әке-шешесі мен қалыңдықтың өзіне деген силықтары болады. Бұл силықтардың аты мынандай: “бас жақсы”, “жаманға жақсы”, “түс ат”, және “жеке ту бие”, қалыңдықтың өзіне “илеу” және ”бас жақсы” . ”Бас жақсы” күйеудің әліне қарай 30-50 қойдан тұрады. ”Жаманға жақсы” - бір өркешті нардан, кедейлеу болса екі өркешті түйе немесе бота ”Түс ат” - бес жастағы ат және ”жеке ту бие” - құлындайтын бие екі қозылы қоймен ауыстыруға болады. ”Илеу” күйеудің қалыңдыққа беретін өзінше силығы [9, 5 б].
”Түс ат” - қалың малдың сыртында құдаға берілетін қалаулы ат, түс атқа жоғарыда көрстеілгендей бесті ат болмаса жорға, жүйірік таңдап алынады. ”Кіші ат” - қалың мал сыртында қыздың алыс туысқандарына берілетін мал [10, 71 б. 11, 528 б].
Бұдан басқа қыз алатын жақ қалың мал берерде қосымша – тойдың ”өлтірісі” - деп бір ат не бір тай береді [2, 74 б].
Бөтен бір елдің қызына, әсіресе екі ру елдің арасында дау-дамай өршіп тұрғанда келіп жүрген жігіт ұсталып қалса, кеудесіне дейін жалаңаштап аяқ-қолын байлап, атқа теріс қарап мінгізіп, ауылына қарай айдап жіберетін. Осындай бір жазаның түрін: жігітті кеудесіне дейін шешіндіріп, мойнына құрым киіз кигізіп, күйе жағып, аттың құйырығына жіп тағып, жіпті жігіттің аузына тістетіп, өзін қамшылап айдауды А.И. Левшин жазып қалдырған. Айттырып, қалың малын төлеп қойған қалыңдық күнәлі болып шықса, (қазақта мұны қатын болып шықты дейді А.Т.) бетіне күйе жағып, атқа теріс мінгізіп төркініне апарып тастайтын. Кейбір жағдайда қызды боз биенің сүтіне шомылдырып, күнәсінен арылдыртып жігітіне қосатын. Қазақта әйелдің күнәсі тек боз биенің сүтіне түссе ғана кетеді - деген сөз содан қалған.
Қазақтың бүкіл өмірі ат үстінде өтетін болғандықтын - әдет-ғұрып заңдарында атты байлауға байланысты, аттың аяғынан (тебу, тарпу), аузынан (тістеу) келетін зақымдар, жазым болу қарастырылған. Ауылға келген жолаушы, мамағаш (атағаш), керме жоқ болса киіз үйдің белдеуіне байлауға құқылы. Егерде ат киіз үй белдеуінің арт жағынан байланып одан жазым болса, онда құн төленбейді, себебі үйден шыққан адам, не келген адам үй артындағы атты көруі тиіс. Ал егер ат босағада байлаулы тұрып тепсе, толық құн, жабықта, керегелердің қосқан жерінде, яғни үйдің бүйірінде тұрып тепсе, онда жарты құн төленеді [2, 210 б].
Қытай қазақтарында да бұл ережелердің көп айырмашылығы жоқ. “…Киіз үйге ат байланғанда бірінші керегенің қоспасынан төмен есік жаққа ат байланып, сол ат бала-шағаны тебетін болса, ат иесі жауап етеді. Адам өлсе ат иесі құн тартады. Егер ережеде белгіленген жерге ат (мамағаш, керме, үйдің арты А.Т.) ат байлап, сол ат бірер адамды жазым қылса оған ат иесі жауап бермейді....” [17, 60 б].
Осы орайда ең алғаш билікке араласа бастаған Әйтеке бидің, ауылға келген бір жолаушының аты сол ауылдың баласын теуіп өлтіргенде айтқан билігі қысқа да, нұсқа шыққан – балаңызды ат босағада тепсе – бүтін құн, жабықта тепсе жарты құн, түзде тепсе – төрттің бірін аласыздар. [11, 154 б]. Жас Әйтекенің үкімін Қосуақ биде қостайды.
Ер – тұрманды ұрлау үлкен қылмыс – деп есептелген. Бір жігіт шідер ұрлағаны үшін айыпты болып Төле бидің алдына келеді. Би шідерді үш аттың аяғына шідерлетіпті, егер шідер үзіліп қалатын болса иесіне ешқандай құн жоқ, ал үзілмесе айыбы үшін үш ат төлесін деп кесім шығарған. Қазақ арасында ”шідер-үш ер” деп айтылатын формуланың мәнісі, аласапыран уақта аттың алысқа ұзап кетпеуінің кепілі, яғни үш ердің-жауынгердің жанын сақтайды [18, 120, 122 бб]. Енді бір билік сөзінде Төле би шідер, тұсау ұрлаған адамға бір тоғыз айып төлеттірген. Бір тоғыз мал әрине үш аттан да артығырақ.
Шідерлі ат өз атың, тұсаулы ат бос атың [Ү] – деп халық мақалында тегін айтылмаса керек. Халық арасында Төле би айтты деген: ”Тұсау ат сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды” [74 б]. Төлебидің замандасы Сансызбай би ер-тұрманның мүшелерін, атап айтқанда жүген, айыл, үзеңгі, ұрлағандарға бір бесті ат айып салған [2, 122 б].
Біздің ойымызша Төле би мен оның замандастарының ат-әбзелдерді ұрлағандарға осындай қатал шара қолдануының бір себебі қазақ-жоңғар соғысының күйіп тұрған шағы еді, жауынгершілік заманда аттан айырылу, шынында, жау қолына түскенмен бірдей деуге болады. Қай халықтың тарихында болмасын бейбіт кездегі заң, соғыс кезіндегі заңға қарағанда қатал болады.
Көшбасшы көшіп келе жатып, көшті тоқтатып дамылдарда, қолындағы құрығын жерге шаншып көш тоқтар жерді көрсетеді, болмаса, өз руының таңбасын жерге сызады. Келесі елдің көші ру таңбаны көріп, басқа көш жолымен жүреді. Ру таңбасын әдейілеп өшіріп тастау әдеттік заңмен жазаланады. Көшбасшыда міндетті түрде құрық болады. Тасталмайды, аттауға болмайды, басқа елге (руға) бермейді. Барлық ат-әбзелдері сияқты құрық қасиетті саналады [ІІІ].
Ат майы – ауқатты бай адамдардан атты мініске, көші-қонға, арба-шанаға жегуге, т.б. жұмыстарға уақытша пайдалануға алады, келісілген мерзімінде иесіне қайтарады. Қайтарған кезде ат күйсіз, арық болуы да мүмкін, оған иесі ешқандай уәж айта алмайды, себебі алған адам аттың майын, яғни күйін алып тұр. Ең бастысы атты мертіктірмей, сау күйінде қайтару керек. Қазақ жылқысының басты бір қасиетті тез ет алып, күйлі болып кетеді.
Көбінесе көші-қон кезінде аттың майын сұраушылар, ел жайлауға қонғанда, сауынға бие сұраушылар көбейеді. Сол кезде байлар аттың майын беріп, кедей-кепшіктердің көштен қалмайтынын қадағалайтын. Бір жылы Созақ өңірінің Айтақ мырзасы көктемде маңындағы елге хабар айтады “Мен алдымыздағы мамыр айының бірінші бейсенбісінде тасимын, сол күні күн батқанша тасып, жылқы үлестіремін, жүгенін алып келген адамдарды алыс-жақын - деп бөлмеймін. Кезегі келген кездегі сілтеген құрықа іліккен алады” дейді [14, 82 б].
Кезекке тұрып, жылқышы-құрықшылар кімнің кезегі келгенде соның атын атап құрық сілтейді екен. Сонда байдың өзі мінетін Көделі көк деген атына, Ескене деген кедейдің кезегі түседі. Бай тасыған күннің ертеңінде көшейін деп атын сұраса баласы атыңызды Ескене кедей әкетті мына жорғаны мініңіз деп жорға ұсыныпты. Әбден ашуланған Айтақ мырза ұлына теріс батасын беріпті. Байлардың өз еліне көмектесіп ”тасып”, “шүлен таратып” тұратын байларды қазақ мырза деп атақ берген.
Мыңқыстауда Қожыр байға 3000 жылқы біткен, ат-майына теңдесі жоқ мырза болады. Қожырдан ат майын сұраған адамның сағы сынбаған, бірақ баласы Бақажан ат майына өте сараң болыпты. Қажыр қартайған шағында, жылқы суға келіп үйездеп тұрғанда құдықтың басында отырып былай деген екен: ”Бақажаннан ат мінген адамның бәрінің де ерін Сарғасқа Көктас жасапты-ау” - деп жағасын ұстайды. Бұл – 3000 жылқының арқасында я бауырында дақ жоқ екенін, баласының ат майын бермейтінін мысқылдап отырғаны екен * [15, 74-75 бб].
ХІХ ғ. аяғында Созақ өңірінде өмір кешкен Ерубай би жұпыны киім киіп өз түйесін өзі бағатын адам болыпты. Туылысынан жомарт, парасатты Ерубай ат майын сұрай келгендердің қолын қақпайды екен. Бірде бір жігіт Ерубай далада түйе жайып жүргенде, кездесіп сәлем бергенде Ерубай: қайда барасың деп сұрайды. Ерубайдың аулына барамын деп жауап береді жігіт. Ерубайды танушы ма едің? Дегенде жоқ деп жауап береді жігіт.
- Ерубайда шаруаң бар ма еді?
- Шаруам бар еді
- Қандай шаруаң бар еді?
- Аттың майын сұрайын деп едім
- Бере ме екен?
- Беретін шығар. Елдің бәрі сараң емес, қолда барын аямайды деп мақтайды.
- Бермесе қайтесің?
- Бермесе әкесінің аузын ... деп боқтайды
- Ерубайдың ауылы анау, - деп жөн сілтеп жібереді.
Мал ауылға кешке келген кезде әлгі жігіт манағы адамның Ерубай екенін біледі. Ерубай жігіттен «жұмысың не?» деп сұрайды.
- Манағы өзіңізге айтқаным ғой, - дейді.
- Бермесем қайтесің, - дейді.
- Бермесеңіз сол айтқаным, - депті жігіт.
* Сарғасқа Көктас Маңқыстауда өмір сүрген атақты ер қосудың шебері, оның жасаған ері аттың арқасына тимеген, жауыр қылмаған.
Ерубай жігіттің қайсарлығын ұнатып, ертеңінде бір атты басымен беріп жіберіпті [14, 117-118 бб].
Ат майын байдың бәрі бере бермеген “у ішсең руыңмен” - дегендей, еліне жаны ашыған адамдар ғана істеген.
Сараң байдан сұрасаңыз ат майын,
Бермес үшін айта берер жоқ жайын.
Ер жігіттен сұрасаңыз ат майын,
Ерлік қылып түсіп берер бір тайын [16, 86-87 бб].
Жоғарыдағы фактілерден Қазақстанның әр аймағындағы қазақ байларының біріншіден қара басының қамын ғана ойламайтын жомарттығы көрінсе, екіншіден ат майы ғұрпының жергілікті өзгешеліктері жоқ, көшпенділер қоғамындағы жәрдем институты екенін байқаймыз. Сондай-ақ ат майы –”байдың тасуы”, “шүлен” салттарымен тікелей байланысты соның логикалық жалғасы болып табылады.
Қазақи сот процесінде құныкер жанына жасауылды (сот орындаушысы А.Т.) алып, кінәлі жақтан құн іздегенде жасауылдың жүрген шығынын, кеткен уақытын, іс дұрыс шешілсе, кінәлі жақ төлейді. Жасауылдың бұл жүрісін ат майы немесе көт майы деп аталады. Талапкер билер соттың алдына келіп жүгініп отырады. Жүгіну дегеніміз тізерлеп отырып соттың шешімін күтеді. Өстіп алдымен бір адамға жүгінеді, кейін 2-ші адамға, соңында 3- ден дұрыс шешім ала-алмаған соң жасауылмен бірге кінәлі жақтың ру басшысына, ақсақалына аттанады. Талапкердің сұранысы дұрыс болса ақсақалдың шешімімен кінәлі жақ жасауылдың ”Көт майы мен ат майын” төлеп береді, әйтпесе жасауылдың бұл ақысын талапкердің өзі төлейді [20, 239 б].
ХІХ ғ. аяғында сот заседателдері елді аралағанда жүріп-тұруы үшін күш-көлік халықтың майынына түсетін. Оларды халық қой сойып қарсы алып ат майын беріп отыратын [13, 249 б]. Бұл ежелгі билер заманы кетіп, билердің патша әкімшілігіне бағынып, азғындай бастаған кезі еді.
Ат тон айып – бір ат пен бір тоннан тұрады, айыптың жеңіл түріне жатады. Ертеде екі затта атта, тонда бірдей төленген, кейінірек тек тоны ана берілген.
Ат шапан айып – қонақты дұрыс қабылдамай, дұрыс қонақасы бермеген жағдайда төленеді. Көбіне ат жай аталады да, шапан өндіріліп алынады. Ат шапан айыпты кінәлі жақ қандай жағдайда тартатынына нақты мысал келтірейік.
Бірде Абақ батырды Бошайларға билік жүргізетін Саңқай төре шақырған. Барған Абаққа бірден «Ат шапан айыбыңды әкелдің бе?» - деп дүрсе қоя беріпті. «Төре алдымен айыбымды мойныма қой, ат-шапан айыбым дайын, ат астымда, шапан үстімде, беремін де кетемін»- депті Абақ.
– Жар астында жау бар, бел астында бөрі бар, ұры бар, қары бар, - деп соларды аңдуға қойған қарауылым бар. Соның бірі сенің інің. Қанқожа төренің үйіне бір түнде кіріп-шығып, жолсыздық жасап жүргенін көріпті, бірақ, ұстай алмай қалыпты. Қашаннан бері қазақ баласы төренің үйін торитын болған? Бұл айып па, айып емес пе?
- Айып, – депті Абақ.
- Ендеше ат-шапан айыбыңды әкел! – дейді Саңқай төре.
Абақ дереу сыртқа шығып, атының ерін алып, түрулі есіктің қарсысындағы қазыққа апарып байлайды. Үстіндегі шапанын шешіп керегенің басына іледі. Содан кейін Саңқайдан:
- Ат анау, шапан мынау, айыбымнан құтылдым ба? – деп сұрайды.
- Құтылдың, – дейді Саңқай.
- Олай болса, енді сен де ат-шапан айыбыңды төле! – дейді.
- Мен неге төлеймін? – дейлі төре.
- Мен неге төлесем, сен де соған төлейсің! Менің інімнің өкшесі қисық болса, сенің қызыңның бөксесі қисық. Ол бөксені бұрып салып, Қанқожаны сайтанша азғырып, жолдан тайдырмаса, Қанқожа төренің үйіне бармас еді. Адал інімді арам жолға салған қызың айыпты. Сол үшін сен де айып тартуың керек, – дейді Абақ.
Соны естіген Саңқай уәжден ұтылып, сөзге тоқтап қалады. Сонан соң Абаққа қарап былай депті:
- Ей, Абақ батыр, сенің бетті батыр екеніңе, сөзге ұста, шешен екеніңе енді көзім жетті. Сенің ат-шапаның өзіңе, менің ат-шапаным өзіме [14. 35-36 б].
Қазақта ақ байлаудың өзіндік тәртібі жосындары бар. Аңшы түлкі соғып, аң атып алғанда қасындағы әйтпесе кез-келген жасы үлкен адамға сол аңды байлауға немесе тиісті мүшесін беруге міндетті. Түлкі жасы үлкен адамның қанжығасына байланады, он қоңыр оң болса (арқар, киік, т.б.) аңшы өзі кеудесін алады да, байланатын адамдарға байланысты бөлінеді, үлкендер сан етін, жасы кішілер басқа мүшелерін өз жолы бойынша бөліп алады. Аңшы үлкен адамға аңын байламай қойған жағдайда, үлкен Адам биге шағымдануға құқы бар, ат-шапан өндіріліп беріледі.
Алтай – Қарпық Баяндай батыр Балқаш маңынан Шуға көшіп, өзі көш- жөнекей бір шаруамен шауып кетеді де, шешесі түйе жетектеп бара жатады. Алдарынан түлкі қуып екі жігіт өтеді, көп ұзамай түлкіні соғып, кері қайтарында түйе жетектеген бәйбішеге бетпе-бет кездеседі. Бәйбіше сонда:
- Ай шырақтарым - ай құдай айдап кез болды ғой, мына түлкіні маған байлаңдар дейді. Жігіттер:
- Жоға, түйе жетектеген сен сияқты алжыған кемпірге түлкі байлап ерігіп жүрген жоқпыз – деп түлкіні байламай кетеді. Кешке жақын бір жерге келіп қонады, кешкісін Баянбай келеді. Шешесі көргенін айтып, осы ауылдың малшылары ғой деймін көп ұзаған жоқ дейді. Баянбай таңертең ештеңе айтпай жүріп кетеді де, біраз жүрген соң бір ауылға тап болады. 7-8 үй ортасында тұрған боз үйде көп ат байланыпты, соған түседі. Жөн сұралады, жігіт өзінің Баянбай екенін айтпайды. Ол кез аласапыран заман, Баянбайдың атағын ел біледі. Ақбоз үй Төле бидікі екен. Төле:
- Шырағым не шаруамен жүрсің дейді. Баянбай: сізде бір сұрағым бар.
- Айта ғой – дейді Төле.
- Ердің құны қанша?
- Жүз жылқы ғой, шырағым.
- Ерді тапқан ананың құны қанша?
- Жүз жылқы.
Осы шаруам деп атына мінеді де кетіп бара жатады.
- Анау тегін келген жоқ, шақырыңдаршы -дейді Төле. Шақырады. Баянбай қайтып келеді.
- Шырағым, ана сұрағың не сұрақ, мен ұқпай қалдым – дейді Төле. Ұқпасаңыз кеше менің анам, түйе жетектеп бара жатса осы ауылдың бір-екі жігіті түлкі соғып алыпты. Сол түлкіні шешем құдай бізді жол-жөнекей кез қылды ғой, байла – десе, сен сияқты алжыған, жаман кемпірге түлкі байлаймыз ба? – деп шешемді ренжітіпті. Төле екі жігітті қолма-қол шақыртып алып, солардан Баянбайға ат-шапан айып төлетіпті. (VI)
Азусыз ат, жеңсіз тон – шын мәнінде бұл бір қойға тең.
Қанды-қара, шолақ-ат өлтірген қылмыскердің атының құйырығын кесіп тастайды. Егер қылмыскердің ауылы, елі құн төлейміз деп айыптарын мойнына алса, қылмыскердің аты билердің айтуымен құйрығы кесіліп өлген адамның ауылына жіберіледі. Атқа қоса кісіні өлтірген қару, қылмыс қандай қарумен жасалса сол беріледі б) қара нар, в) қара тон, г) сары жаулық, сары жаулықты жазым болған адамның әйелі марқұмның жылы өткенге дейін салып, оранып жүреді.
Тоғыз – тоғыз бас малдан тұратын айып. Түйе босатқан тоғыз: үш түйе, үш ат, үш сиыр; Ат босатқан тоғыз: үш ат, үш ірі қара, үш қой; өгіз босатқан тоғыз: үш ірі-қара, алты қой немесе бір бұқа, семіз қой. Осы тоғыздардың барлығының ішінде, бір үштік міндетті түрде ұрғашы болады. Әдеттік заңдарда бір қызығы символикалық түрде жазалар қолданылған, түйе ұрласа түйе бастаған тоғыз, ат ұрласа ат бастаған тоғыз төлейді.
Ат кекілін кесіпті, ат құйырығын кесіпті – деген фразалар екі адамның, екі елдің арасындағы араздықты ымыраға келмейтін өшпенділікті білдіреді. Информаторлардың айтуынша “Сен өлгенде мен саған топырақ салмаймын, мен өлгенде сен маған топырақ салмайсың” - деп араздасып, атының кекілін кесіп тастайды [І]. ”Өле-өлгенше мен сенің табалдырығыңды аттамаймын, сен менің табалдырығымды баспайсың”, [II] яғни бұл өмірде араласпаймыз дегенді білдіреді. Бұл күнделікті айтылатын сөздер, ал билер сотында бұл сөздің нақты мағынасы бар «... Құн алынып, дау аяқталғанша бітім жоқ деген мағынаны білдіреді. Қазақта “ат кекілін кесіпті” деген сөз содан қалса керек [11, 58 б].
Ел мен ел араздасып, айырылысар шақты Шалкиіз жырау Тіленшіұлы былай деп суреттейді:
Арқаға қарай көшермін,
Алашыма ұран десермін,
Ат құйрығын кесермін
Ат саурысын берермін [21,72б].
Демек, ”ат құйрығын кесіпті” - дегенде осы мағынада. Мұндай жосын ертеде жоңғар қалмақтарында да болған. 1732 ж. күзде Галдан-Церен өзінің барлық күшімен Чжасахту-хан жеріне шабуыл жасап, барлық мал-мүлкін екі ұлын, әйелдерімен қолға түсіреді. Пекинге бара жатқанына бірнеше күн болған жолда, Чжасахту хан бұл хабарды естігенде ашу үстінде өзінің бұрымы мен астындағы атының құйрығын кесіп тастайды. Бұл өле-өлгенше жаудан кек алудың анты еді [19].
Сонымен бірге әділ билік, тура билік жөнінде айтылғанда ”қара қылды қақ жарған”, қара қылды қырыққа бөлген” - деген сөз бар. Әрине бұл үкім әділ кесіліп, екі жақта риза болып тұрған шақта орындалатын салт. Сот процессі аяқталып екі жақ бітімге келгенде билер: ”ат тізесін қостым” - деп ақырғы сөзін аяқтаған [5, 65б].
Әдебиеттер:
1. Ел аузынан (құрастырушылар Б. Адамбаев, Т. Жарқымбекова. ) А., «Жалын». 1989.
2. Материалы по казахскому обычному праву. Сборник І. А., 1948.
3. Шаяхметов А. Наурызбай би // Жұлдыз. 2005. № 1.
4. Төреқұл Н. Даланың дара ділмарлары. А., 2006. (қысқаша ДДД.).
5. Ахмет Тоқтабай Культ коня у казахов. А., 2004.
6. Фукс Л.С. Обычное право казахов в ХУІІІ- первой половине ХІХ века А., 1981.
7. ЦГАДА, ф 122, к-45, д 14. л. 158-159
8. Гродеков Н. Киргизы и кара киргизы Сырдаринской области. Т.1. Ташкент. 1889.
9. ЦГИА Спб. Ф 183. опис 1, д. № 18.
10. Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі.
11. Кеңесбаев Ә.Б. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі А., 1977 (қысқаша КТФС)
12. Изразцов К. Обычное право (адат) киргизов Семиреченской области // ЭО. 1897.
13. Геинс А. Собрание литературных трудов. Т. 1. Спб. 1897
14. Өмірбеков Е. Шежірелі өлке. Шымкент. 2002.
15. Меңдалыұлы Адай шежіресі А., 2000.
16. Шешендік сөздер А., 1992
17. Сәмитұлы Ж. Қытай қазақтары А., 2000.
18. Баллюзек Л.Ф. Народные обычай, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой Киргизской орде силу закона // Записи Оренбургского отделения ИРГО. Вып. 2. Казань. 1971.
19. Исторические сведения о инародцах // Томские губернские ведомости. 1862. № 21.
20. Ибрагимов Заметки о киргизском суде // записки географ. общества. по отделу этнографии. Т. УІІІ. Спб. 1878.
21. Алдаспан. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулардың шығармалар жинағы. А: “Жазушы”. 1971.