8 Қараша 2012, 19:04
Соңғы редакциялау:
23 қазан 2012
МАХМҰТ ҚАШҚАРИ, Махмұд ибн әл- Құсайын ибн Мұхаммед (1029 — 1039 ж.ш.т.,) Ыстықкөл маңындағы Барыс-қан қ. — ө.ж.б.) — түркі ғалымы. Барсаған руы, Қарахан әулетінен шыққан. Ол қала әмірі Боғраханның (Бурахан) шөбересі болған, Қашғарда білім алып, Бұхара мен Бағдадта оқуын жалғастырған. Түркі халықтарын түгелге жуық аралап, заң ілімі, арифметика, Құран, шариат пен хадис бойынша білім алды. Араб-парсы тілдерін, әдебиеті мен мәдениетін меңгерген. 11 ғ-да “Диуани луғат-ат-түрік” еңбегін жазып, түркі тілдерінің мәртебесін көтерді. Кітапта тек түркі сөздерін теріп жазып, өзге тілден енген сөздерді қолданбаған. ұалым бұл кітапты Бағдад оқымыстысы Әбдірахман әл-Басридың (8 ғ.) “Китабул айни” атты еңбегі негізінде түзген. Сөздіктің түпнұсқасы жоғалған. А.Абулфатхтың 1266 ж. жасаған көшірмесі Стамбұл базарында ескі заттарды сатушының арбасынан табылған (1915). 3 томнан, 8 кітаптан тұратын еңбекте 6800 түркі сөзі ғыл. жүйеге түсірілген. Ол түркітану тарихында тұңғыш рет тарихи-салыстырмалы әдісті қолданып, диалектология ғылымының негізін салды. Түркі тайпаларының ерекшеліктерін сақтай отырып, тіл байлығын зерделеу, айтылу, жазылу заңдылықтарын, қолдану аясына қатысты айырым белгілерін зерттеу ғалымның басты ұстанымы болды. Сөздерге түсінік беруде 242 бәйіт пен 262 мақал-мәтелді пайдаланды. Ауыз әдебиетінің жоқтау (“Алып Ер Тоңға өлді ме?”), айтыс (“Жаз бен қыстың айтысы”) үлгілерін де қамтыды. Кітапта ерлік істерді мадақтаған, табиғат көріністері мен ғашықтықты жырлаған жыр шумақтары кездеседі. Түркі топырағында Иасауиден басталады деп танылып келген сопылық поэзия үлгілерін М.Қ. сөздігінен табуға болады. М.Қ. сөздікте 29 тайпаның этноним, топонимдерін, туыстық атаулары мен киім-кешек, тағам аттарын, салт-дәстүр ерекшеліктерін атап көрсетіп, ұсақ рулардың таңбаларына дейін сипаттайды. ұалымның дөңгелек картасы ең ежелгі түрік картасы ретінде белгілі. Мұнда ол түркі халықтарының таралым аймағын көрсетеді. Кітапты түзуде бірнеше жылдарын сарп етіп, 1072 — 78 ж. Бағдад қ-нда жазып бітірген. Бұл кітап 1997 — 98 ж. қазақ тілінде баспадан шықты. Аударып, баспаға әзірлеген А.Егеубаев. М. Қ-дың “Түркі сөздігінен” басқа “Китап-и-джавахир ан-нахв фи луғат ат-түрік” (“Түркі тілдері синтаксисінің құнды қасиеттері туралы”) атты еңбегі болған, бірақ кітап біздің заманымызға жетпеген.
Ә. Сұлтанхан
Дереккөзі: "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясы", 1998 ж. 6-том