Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздегі саяси реформаларды ілгерілету және шынайы демократиялық институттарды құру жөнінде жиі сөз қозғап келеді. Осы уақытқа дейін біраз шаруа атқарылды. Айталық, Ұлттық құрылтайдың форматы өзгеріп, халық пен билік арасындағы алтын көпірге айналды. Партиялық жүйенің, азаматтық қоғамның, қоғамдық бірлестіктердің, қоғамдық кеңестердің және кәсіподақ ұйымдарының жұмысын реттейтін заңдар қабылданып, жаңаша жұмыс істей бастады.
Қазақстандық саясаттанушы Бөріхан Нұрмұхамед El.kz ақпараттық берген сұхбатында осы өзгерістердің нәтижелеріне баға берді:
El.kz: Ұлттық құрылтай құрылғалы бері сан белесті бағындырды. Мазмұндық өзгерістерге түскенін де білеміз. Осы Ұлттық құрылтайдың маңызы жөнінде не айтар едіңіз?
Бөріхан Нұрмұхамед: Ұлттық құрылтай ерекше, бірегей форматқа айналып келеді. Құрылтайдың ережесінде жазылғандай, бұл – Президенттің жанындағы консультативті орган. Сарапшылық-кеңестік орган болып тұр. Бұл – бір.
Екіншіден, қоғам өкілдері мен билік өкілдерінің арасындағы қарым-қатынаста бюрократиялық жолдардың бәрі алынып тасталды. Ұлттық құрылтай арқылы тікелей қатынас жасалады.
El.kz: Қоғам өкілдеріне осы алаңқай арқылы тікелей Президентке шығуға мүмкіндік беріп тұр ма?
Бөріхан Нұрмұхамед: Иә, бұл форматтың көздегені де сол. Мәжіліске, мәслихатқа депутаттар сайланып, сонда жұмыс істеп, ой пікірін айтып отырса, Ұлттық құрылтай алаңында Президентке тікелей айтылады. Айтылған пікірлерді Президент қабылдап, Үкімет тарапынан бірден жауап беріледі. Бұл президент пен халық өкілдерінің арасын тікелей жалғайтын алаңқай болып тұр. Және жай өкілдер емес, онда сарапшылар топтасып отыр. Құрамында әлеуметтік, құқық, экономика, ауылшаруашылық, білім және медицина саласының сарапшылары бар.
Қазір форматтың өзі де өзгерді. Айтылған әңгімелер тұжырымдалып, Ұлттық құрылтайға шығады. Талданған, сарапталған маңызды мәселелер Президентке айтылады. Мәселен, лудомания, наркомания және тұрмыстық зорлық-зомбылық күрес мәселесі қойылды. Содан кейін бірден жол картасы қабылданды. Заң қабылданды. Үкіметтің қаулысы шықты. Айтылған мәселелер бір жылдың ішінде шешімін тауып, орындалып жатыр. Сондықтан бұл бірегей алаңқай болып отыр. Яғни, «кері байланыс форматы» десек те болады.
El.kz: Ұлттық Құрылтай Орталық Азия елдерінде бар. Ұқсастықтары мен айырмашылығы неде?
Бөріхан Нұрмұхамед: Айырмашылықтары бар. Мәселен, Қырғызстандағы Ұлттық құрылтай мүлде басқаша. Біздегі Ұлттық құрылтай Президенттің жанындағы консультативті орган. Түркіменстанда мемлекеттік кеңес деген бар. Ол жерде үкімет адамдары, депутаттар, әкімдер бас қосады.
Бізде облыстың қоғамдық кеңесінің өкілдері – Ұлттық құрылтайға мүше. Ұлттық құрылтайды ел өмірінің барлық саласын қамтиды деп айтуға болады.
El.kz: Ең маңызды мәселелер Ұлттық құрылтайда талқыланатыны белгілі. Ол жерде АЭС салу мәселесі де қарала ма?
Бөріхан Нұрмұхамед: АЭС салуға қатысты екі сауал бар. Бірі – «бізге мұндай станса керек пе, жоқ па?», екіншісі – «референдум өткізу керек пе, жоқ па?» деген сұрақ.
Меніңше, станса салу керек болса да, референдум өткізудің қажеті жоқ. Өйткені, Мәжіліс, Сенатты айтпағанда, бізде Ұлттық Құрылтай бар, қоғамдық кеңестер, саяси партиялар бар. Осылардың бәрі бір шешімге келсе, деймін.
El.kz: Неге ондай тұжырымға келдіңіз?
Бөріхан Нұрмұхамед: Сайлауға бармаған адамдар, референдумға бара ма? Белсенді қатыспайды-ау деп күдіктенемін.
Референдум өткізбей-ақ, әр партияда, қоғамдық кеңестерде дауысқа салуға болады. Мәселен, Қызылорда қоғамдық кеңесінде мұнша адам қолдады, мұнша адам қарсы болды, мұнша адам қалыс қалды деп, дауыс жинаса деп ойлаймын. Өйткені, олардың бәрі – халықтың өкілдері.
Референдумда қарсылар бір жақ, жақтаушылар бір жақ болып, елді бүлдіріп аламыз ба деп қорқамын.
Екінші жағынан алғанда, Президенттің сайлауында Тоқаев 82 пайыз дауыс жинады. Шешім қабылдауға осы мандаттың өзі жеткілікті деп ойлаймын. Ол жеткіліксіз болса, Мәжілісте, Сенатта дауыс берілсін.
Халық Президентке аванспен сенім білдірді. Әлі де сенім білдіріп отыр. Көп дұрыс қадамдар жасалды, реформалар жасалды. Ол аванстың потенциалы бар.
El.kz: Біздегі саяси белсенділіктің төмен екенін айтып қалдыңыз? Мұның сыры неде? Қазақстандағы партиялардың да жұмысына қатысты сын жиі айтылады. «Тек сайлау кезінде ғана көрінеді» дегендей. Партиялық жүйенің қазіргі ахуалына қандай баға берер едіңіз?
Бөріхан Нұрмұхамед: Шынын айту керек, халықтың саясатқа деген қызығушылығы көп емес. Өз күнін өзі көріп, тіршілігін жасап жүр. Сайлаулар кезінде көп адамның белсенді түрде дауыс бермейтіні байқалады. Мысалы, өткен сайлауларда Алматы қаласында жалпы дауыс берушілердің 20 пайызы ғана сайлау учаскесіне келіп, таңдау жасаған.
Саяси партияларға келсек, олардың дені лоббист болып кеткені жасырын емес. Қаржы топтарының мүддесін қорғайтын, солардың саясатын жүргізетін күштерге айналды. Ең көп мүшесі бар билік партиясы Amanat жұмыс істеп жатыр. Саяси партиялар жағдайды көріп отыр. Сайлау жақындаған кезде ғана белсенді әрекетке көшіп, дауыс жинауға ұмтылады.
Бір қызық жайтты айтпай кетпеске болмас. Мәселен, ең көп дауыс жинаған петициялар бар. Өз басым, ең басты деген үш петицияны білемін. Біріншісі, утильалымға байланысты. Екіншісі, ЛГБТ-ға қарсы. Үшіншісі, уақытты бұрынғы қалпына келтіруді көздейді. Осы петинциялар тиісті дауыс жинап, үкіметтің алдына сауал ретінде қойылды. Бірақ бірде-бір партия бұл мәселеге қатысты өз позициясын білдірген жоқ.
El.kz: Партиялар қоғамның талаптарына немқұрайлы қарап отырғаны ма, бұл?
Бөріхан Нұрмұхамед: Субъектілік деген фактор бар. Өзін-өзі толық тұлға деп есептейтін адамдар керек кезде пікірін, ойын айтуы тиіс. Саяси күштер толық субъект деп атау қиын болып тұр. Бірдеңе жетіспей жатқан сияқты.
El.kz: Партиялар неге бейқам, азаматтар неге сайлауға қатыспайды? Мұның себебі неде?
Бөріхан Нұрмұхамед: Бұл да – қоғамның дамуының бір кезеңі. Толық субъекті болмауының бір себебі, біреуден бұйрық не ұсыныс күтеді. Өздері шешім қабылдамайды, айтар ойлары жоқ.
El.kz: Мұның бір ұшы партиялардың мүддесі халықтың мүддесімен ұштаспауында жатқан жоқ па?
Бөріхан Нұрмұхамед: Меніңше, партиялардың Қазақстанның дамуына қатысты байсалды көзқарастары жоқ тәрізді. Жол көрсететіндей тұжырымдамасы, бағдарламасы жоқ. Тек қана биліктің бастамаларын қолдайды немесе қарсы болады. Бірақ өздерінің балама ұсыныстары жоқтың қасы.
Шын мәнінде, халық та олардан ештеңе күтпейді. Бірде-бір партия петиция жасап, қол жинаған емес. Көтерілген мәселе маңызды болуы тиіс. Мемлекетке де, халыққа да. Аида Балаева айтқандай, үкіметтің өзі ЛГБТ-ға қарсы петицияны жартылай қолдады. Ол «балаларға насихаттауға болмайтынын қолдаймыз» деді. Осыған орай, саяси партиялар өз көзқарасын білдірді ме? Жоқ.
El.kz: Петициялар – азаматтық қоғамның ұсынысы. Партияларға қарағанда жеке тұлғалар белсендірек секілді ме?
Бөріхан Нұрмұхамед: Партиялардың өзі – азаматтық қоғамның бір бөлігі. Сондықтан оларды «партиялардан тыс белсенділер, азаматтық қоғамның басқа өкілдері» деп атаған жөн болар. Саяси күштерге халықтың қызығушылығының болмауы кейде қоғамда қатты бір қайшылықтың жоқтығын көрсетеді.
2022 жылдан бастап, саяси реформалар немесе қадамдар жасап, биліктің өзі жол көрсетіп тұр. Мұның бір себебі осында болуы да ықтимал. Бұрын ондай қадам болмаған кезде, саяси күштер «мынаны істеу керек, ананы істеу керек» деп айқайға басатын еді. Қазір билік пен үкімет айтқызбай іс тындырып жатыр. Сондықтан саяси партиялардың рөлі қоғамда төмендеп кеткендей.
Бұдан бөлек, тоқшылық бар жерде саясатқа халық көп қызыға бермейді. Елде жалақы, зейнетақы, жәрдемақылар көтеріліп жатыр. Банктерде жеке тұлғалардың депозиттері жарты жылда 2 триллион теңгеге көбейіпті. Қателеспесем, 17 триллион теңге болған. Заңды тұлғалардың депозиттері артқан. Бұрынғы кезбен салыстырғанда, 2-3 триллионға көбейген. Мұның бәрі жағдайымыздың жаман емес екенін білдіреді.
Бірақ экономикалық, әлеуметтік қайшылықтар бар. Өткір деңгейге дейін көтерілуі мүмкін. Сол кезде саяси үдерістер күшеюі ықтимал.
El.kz: Партиялық жүйеге де өзгеріс керек шығар? Жаңа партиялар шығу қажет деп есептейсіз бе?
Бөріхан Нұрмұхамед: Жаңа партиялардың пайда болуы қоғамның саяси белсенділігіне байланысты. Жаңа партиялар болуы да мүмкін. Дұрыс көзқарасты білдірсе, өздерінің айтқан саяси мақсаттарына өздері лайық болса, жаңа саяси күштердің қалыптасуы ғажап емес. Саясат сахнасына жаңа партиялардың да келуі ықтимал. Себебі, қазіргі партиялардың дені өзінің потенциалын жоғалтты. Қайтар жолда келе жатқаны көрінеді.
El.kz: Қоғамдық бірлестіктерге тоқтала кетейік. Олар да, партиялар сияқты, науқаншылдыққа ұрынып кеткен жоқ па?
Бөріхан Нұрмұхамед: Қазір қоғамдық кеңес туралы заң қабылданды. Сосын қоғамдық бақылау туралы да заң шықты. Сол заңға сәйкес, жеке тұлғалар болсын, ұйымдар болсын, бірлестіктер болсын, белсенділік танытатын болса, оларға ойлап табылған формат бар. Сол формат арқылы жұмыс істейді. Әкімнің немесе министрдің жанында қоғамдық кеңестерде көзқарасын, пікірлерін жеткізеді. Жалпы, ұйымдардың да көтеретін мәселелері азайып қалды. Қоғамдық кеңестер ұйымдарды өзіне кіргізіп алды.
El.kz: Бұл қоғамдық ұйымдарды атқарушы органдарға тәуелді етпей ме?
Бөріхан Нұрмұхамед: Жоқ, олай емес. Ұйым ретінде бір мәселені айқайлап көтерудің орнына, қоғамдық кеңестер арқылы атқарушы билікке көзқарастарын жеткізе алатын болды. Яғни, нақты істермен айналысады. Ықпал етеді.
El.kz: Кәсіподақ – жұмысшылардың құқығын қорғайтын ұйым. Еңбек дауларын шешу – осы кәсіподақтың жұмысы. Біздегі кәсіподақтар өзінің міндетін қалай орындап жатыр?
Бөріхан Нұрмұхамед: Елімізде жұмысшылардың ереуілдері көп болып жатқан жоқ. Мұның бәрі кәсіподақтардың өз деңгейінде жұмыс істеп жатқанын білдірсе керек.
El.kz: Әңгімеңізге көп рахмет!