Аутизм диагнозы бар адамдар әртүрлі болады. Кейбірі қоғамда өз орнын тауып, жұмыс істейді, отбасын құрады, ал басқалары үнемі қамқорлық пен қолдауды қажет етеді. Адамда аутизм диагнозы неғұрлым ерте анықталса, оның өмір сүру сапасын жақсарту мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады.
Аутизм немесе аутизм спектрінің бұзылуы – ауруға жатпайтын диагноз, яғни, адамның әлеуметтенуіне, қарым-қатынасына және мінез-құлқына әсер ететін неврологиялық даму бұзылыстарының жиынтығы. Симптомдар аутизмның түріне және ауырлығына байланысты және әдетте 2 жасқа дейін пайда болады. Әдетте, аутизммен ауыратын адамдар күн сайын қайталанатын іс-әрекеттің қатаң тәртібін қажет етеді. Күнделікті әдеттердің бірі өзгеріп жатса адам бойын мазасыздық билеп, ашушаң бола түседі.
Көбінесе аутизм спектрінің бұзылуы бар адамдар дыбыстарға, иістерге және дәмдерге өте сезімтал келеді. Аутизм диагнозын қою үшін бірнеше мамандардың кеңесі қажет: психолог, невропатолог, терапевт немесе педиатр. АСБ бар адамдар үшін қоғамдағы өмірге бейімделу және эмоцияларын басқаруды үйрену маңызды.
«Аутизм» ұғымын алғаш рет 1911 жылы швейцариялық психиатр Эйген Блейлер енгізді. Осы терминмен ол шизофрения белгілерінің бірін сипаттады. Блейлер аутистикалық ойлауды қанағаттанарлықсыз шындықтан қашып, оларды қиялдар мен галлюцинациялармен алмастыруға деген сәби тілегі ретінде анықтады. Аутизм термині өткен ғасырдың 40-жылдарында психиатрлар Лео Каннер мен Ганс Аспергердің арқасында қазіргі мағынаға ие болды. Олар белгілі бір заттарға әуестенген және тұрақтылықты сақтауға құмар болған пациенттерінің мінез-құлқын сипаттады, сондай-ақ басқа адамдармен қарым-қатынаста қиындықтарға тап болды. 1950 жылдары аутизмнің даму себептерін түсіндіру мақсатында психолог Бруно Беттелгейм аутизм туралы ең қате түсініктердің біріне айналған «Аналардың салқынқандылығы» туралы теория ойлап тапты. Аталмыш теория аутизм себебін ана мен бала арасындағы эмоционалды алшақтық деп түсіндірді. Беттелгейм ата-анасы немесе балаға қамқорлық жасайтын басқа адамдар сүйіспеншілік пен қамқорлығын көрсетпегенде баланың санасы бұзылады деп сендірді. Маманның пікірінше, баланы «мұндай» отбасыдан алып қою дұрыс шешім болады. Алайда, 1980 жылдары аутизм адамның психикасындағы бұзылыстардың тұтас спектрі екені анықталып, жоғарыда айтылған теория дәлелденбеді.
ДДҰ бағалауы бойынша аутизм диагнозы 100 баланың біреуінен анықталған. АҚШ-тың Ауруларды бақылау және алдын алу орталығының (CDC) 2022 жылға арналған бағалауы бойынша 8 жасқа дейінгі 44 баланың 1-інде диагноз қойылған. Соңғы онжылдықтарда аутзим диагнозы бар адамдар көбейе бастады. АСБ қыздарға қарағанда ұлдарда 4 есе жиі кездеседі. Бірақ дәрігерлер мен ғалымдар бұл деректің нақты көрсеткіші емес екенін айтқан. Шын мәнінде, ұлдар мен қыздар арақатынасы бірдей болуы мүмкін.
АСБ жағдайларының көпшілігінде қандай жағдайдың нақты себеп болғаны белгісіз. Аутизм белгілі бір генетикалық бұзылулардан, улы заттардың әсерінен, қоршаған орта факторларынан және басқа да көптеген себептерден туындауы мүмкін деп саналады. Бір кездері аутизм вакцинациядан туындайды деген пікір кең таралды. Вакцинация мен аутизм дамуы арасындағы байланысты растайтын ғылыми дәлелдер жоқ екенін айта кету керек.
Аутизмнің ықтимал себептері:
жүктілік кезінде құрысуға қарсы препараттарды (атап айтқанда, вальпрой қышқылы) қабылдау;
Мартин-Белл синдромы - ақыл-ой кемістігі мен мінез-құлық бұзылыстарына әкелетін x хромосомасындағы генетикалық бұзылыс;
жүктілік кезінде қызамықпен ауыру;
туберозды склероз - терінің өзгеруімен, эпилепсиялық ұстамалармен, ақыл-ой кемістігімен және қатерлі ісік ауруының жоғары қаупімен көрінетін тұқым қуалайтын ауру;
Прадер — Вилли синдромы - хромосомалық бұзылулармен байланысты сирек кездесетін генетикалық ауру. Аурудың негізгі симптомдары - ақыл-ойдың артта қалуы, қол-аяқтың дамымауы, жыныс мүшелерінің дұрыс дамымауы.
Көбінесе аутизмге әкелетін мутациялар ата-анасынан тұқым қуаламай, ұрықтың даму процесінде өздігінен жүреді.
Аутизмнің қауіп факторлары
Аутизмнің дамуының нақты себептері белгісіз, бірақ зерттеушілер кейбір факторлар оның пайда болу қаупін арттырады деп санайды.
Отбасы анамнезінде аутизмі бар адамның болуы. Аутизм спектрінің бұзылысы анықталған баласы бар отбасыларда жағдайдың қайталану ықтималдығы 18 пайызға жоғары.
Босану кезіндегі асқынулар: артериялық гипертензия, қант диабеті, түсік тастау қаупі, бөртпе, мерзімінен бұрын босану, преэклампсия, босанғанға дейін немесе босанғаннан кейін жатырдан қан кету;
4 реттен көп босану;
Ата-ананың жасы: егер анасы 35 жастан асса, ал әкесі 50 жастан асса, қауіп жоғарылайды.
АСБ негізгі психопатологиялық синдромды ескере отырып 4 топқа жіктеледі (Никольская классификациясы).
I топ. Ең ауыр ауытқулар: басқалармен қарым-қатынас жасау қажеттілігінің болмауы, өзін-өзі күте алмау.
II топ. Тұрақтылыққа деген ұмтылыс. Кез келген өзгерістер агрессиялық күйге түсіруі мүмкін. Үйреншікті ортасында бала ашық, басқалардан кейін сөз тіркестерін қайталайды, бірақ өзі оларды түсіне алмайды.
III топ. Бала қарым-қатынас құруға қызығушылық танытады, байланыс жасағысы келеді, бірақ әрекет етуге, тәуекелге баруға, ымыраға келуге дайын емес. Әдетте, ол бір жоғары мамандандырылған салаға құмар болады, сондықтан кішкентай данышпан деп санауға болады.
IV топ. Жеңіл бұзылыс. Бала байланысқа және талдауға қабілетті, бірақ тез шаршайды, оған зейін қойып, нұсқауларды орындау қиынға соғады. Әдетте, ол ұялшақ және алаңғасар болып көрінеді.
Әдетте баланың дамуы бірте-бірте жүреді: Сонымен, алдымен нәресте жорғалайды, содан кейін жүреді немесе алдымен гуілдеп дыбыс шығарады, содан кейін буындарды айтады. Аутизмде даму асинхронды түрде жүреді. Мысалы, бала дыбыс шығарып қана қоймай, қарапайым сөздерді айта алады. Аутизмнің даму кезеңдері жеткілікті зерттелмеген және АСБ-ның әртүрлі формаларының өзіндік ерекшеліктері бар. Компьютерлік томографияда АСБ бар балаларда көбінесе мидағы патологиялық ауытқулар анықталмайды. Кейде мидың, ми бағанының, ми қыртысының маңдай бөлігіндегі өзгерістерді, бүйірлік қарыншалардың кеңеюін анықтауға болады. Ал психикалық бұзылыстар негізінен функционалдық сипатта болады. Осылайша, аутизммен ауыратын адамдарда жүйке импульстарының берілуіне және жоғары ақыл-ой белсенділігіне қажет нейротрансмиттер дофаминнің метаболизмі бұзылады.
© Pixabay.com
Балалардағы аутизмнің белгілері
Әдетте, алғашқы белгілер 3 жасқа дейінгі балаларда пайда болады. Осы уақытта ата-аналар балаға басқа адамдармен қарым-қатынас жасау қиынға соғатынын, өз эмоцияларын жақсы басқара алмайтынын және мінез-құлқындағы өзгерістерді байқайды. АСБ диагнозын 1-1, 5 жылдан кейін қоюға болады. Диагностикада қиындықтар туындайды, себебі симптомдар әр балада әртүрлі көрінуі мүмкін. Сонымен қатар, бала неғұрлым тез дамыған сайын, симптомдары соғұрлым олар аз байқалуы мүмкін. Сондықтан диагностикасы жақсы дамыған елдерде де аутизм кейде 4-6 жаста ғана анықталады.
Ата-аналар қандай белгілерге назар аударуы керек:
6 ай: бала сирек күледі және іс жүзінде ешқандай эмоцияны көрсетпейді, көзбен байланысқа түспейді.
9 ай: аз күледі, әрең дыбыс шығарады, эмоциясын сирек көрсетеді.
1 жас: мүлде сөйлемейді, өзінің атын атағанда қарамайды, көзбен, қолмен көрсетпейді, ойыншықтарына қол созбайды немесе оларға нұсқамайды.
1,5 жас: сөйлемейді
2 жыл: қарапайым сөз тіркестерін өз бетінше құрастыра алмайды; заттарды ретке келтіруге тырысады (мысалы, ойыншықтарды рет-ретімен тізіп шығу); ұзақ уақыт бойы қолдарын ретсіз бұлғауы мүмкін, бір орында айналады немесе тоқтаусыз монотонды дауыспен сол сұрақты қоюы мүмкін.
Аутизмнің көріністері өте алуан түрлі, сондықтан мамандар: «Егер сіз аутизммен ауыратын бір адамды білсеңіз, бұл сіздің аутизм туралы біраз ақпаратты білетіндігіңізді білдірмейді», - дейді.
Аутизммен ауыратын балалар көбінесе заттарды ретке келтіруге немесе түсі, өлшемі, пішіні бойынша реттеуге тырысады
Аутизмнің жалпы белгілері:
әлеуметтік дағдылардың болмауы;
сөйлеудің нашарлауы;
көз түйістіруден қашқақтау;
эмоцияларды түсініп, ажырата алмайды
бірдей қозғалыстарды жүйелі түрде қайталау;
жарыққа, дыбысқа, дәмге, құрылымға немесе иістерге гиперреакцияның болмауы немесе керісінше.
Бұл белгілердің ешқайсысы өздігінен аутизмді көрсетпейді. АСБ кезінде аталған симптомдар кешенді түрде анықталады. Аутизмнің көріністері әр адамда әр түрлі болуы мүмкін. Осылайша, біреуі өте көпшіл және қызығушылығы жоғары болуы мүмкін, ал екіншісі тұйық және когнитивті бұзылыстарға ұшырауы мүмкін.
Аутизмі бар бала өзін қалай сезінеді
Аутист адамдар өте ерекше, өйткені олар шындықты басқаша естиді, көреді және сезінеді. Генетикалық бұзылуларға байланысты олардың миы гиперактивті түрде жұмыс істейді және айналадағы барлық құбылыстардың парқын түсініп үлгермейді. Сондықтан әлем үзік-үзік болып бұрмаланған түрде қабылданады. Баланың саусағы мен қаламын шатастырып, өз атына жауап бермей, жақын жерден көлік өтіп кетсе, дірілдеп кетуі мүмкін. Бала терісіне жұмсақ мата немесе жылы су тигенде шыдамауы мүмкін, бірақ ол шырша бұтағы секілді тікенегі бар заттарды ұстағанды ұнатады. Көбінесе аутист балалар жуындырғанда қиналады.
Аутизмі бар баланың интеллектісі
Көпшілік аутист адамдардың дарынды болатынын айтса, кейбірі олардың дамуында артта қалушылық барын айтып жатады. АСБ бар адамдардың жалпы санының шамамен әрбір екіншісінде айқын когнитивті бұзылыс бар, ал басқалары аз қиындықтарға тап болады және мектепте немесе университетте оңай оқи алады. Бірақ белгілі жазушы Льюис Кэрролл немесе эко-белсенді Грета Тунберг сияқты ерекше жағдайлар бар. Олардың танымдық қабілеттерінің айналасындағылардан еш айырмашылығы жоқ. Бірақ олардың ерекшеліктерінің арқасында олар жоғары нәтижелерге қол жеткізді. Бірақ АСБ бар адамдарда интеллект жоғары немесе орташадан айтарлықтай жоғары болуы мүмкін. Бір пәнге немесе бір салаға толығымен назар аудара алатындықтан, олардың талантты екені анық байқалады. Мұндай мысалдардың қатарына австриялық композитор Вольфганг Амадей Моцарт пен физик Альберт Эйнштейнді жатқызуға болады. Кей деректерде Микеланджелода, Леонардо да Винчиде, Мари Кюриде және Авраам Линкольнде де аутисттік белгілер болғаны айтылады.
Аутизмді емдеу
Адамға аутизм диагнозы неғұрлым ерте қойылса, олардың өмір сүру сапасын жақсарту мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Осы мақсатта балалардың дамуына ерте араласудың арнайы бағдарламалары әзірленген. Нәтижесінде бала әртүрлі дағдыларды игеріп, ортаға қосылып қана қоймай, мінез-құлқына байланысты қиындықтардан құтылады. Аутизм ауру емес, сондықтан оның емі жоқ. Бірақ кейде қате түрде «емдеу» деп аталатын түзету әдістерінің көмегімен АСБ бар адамның әл-ауқатын айтарлықтай жақсартуға және оған қоғамға қосылуына көмектесуге болады. Аутизмі бар адамдарда ешқандай проблемалар болмайды, бірақ олардың миы басқаларға қарағанда басқаша жұмыс істейді.
Аутизмі бар балаға қоғамдағы өмірге бейімделуге көмектесу үшін негізгі және бастапқы қиындықтарды жеңу керек ― әлеуметтік дағдыларды, икемділікті дамыту, эмоцияларды реттеуді үйрену және өз-өзіне қарай алуы тиіс. Аутизмі бар балаларды оқыту бағдарламаларының ерекшелігі-отбасының міндетті түрде қатысуы. Бейімделу тек балаға ғана емес, оның туыстарына да қажет. Зерттеулер көрсеткендей, ерте жастан басталған көмек бағдарламалары жақсы нәтижелерге әкеледі. Сонымен, АҚШ-та 20-30 жыл бұрын аутизмі бар балалардың 70% - дан астамы мектепте оқудың басында аз сөйледі немесе мүлдем сөйлемеді. Көмек көрсететін бағдарламалардың нәтижесінде тек 25% нашар сөйлейді.
АСБ терапиясының жеке бағдарламаларының түрлері:
мінез-құлық терапиясы (ABA терапия);
түзету педагогикасы;
отбасылық психотерапия;
мазасыздықты азайтуға, гиперактивтілікті төмендетуге немесе ұйқыны қалыпқа келтіруге арналған дәрі-дәрмектер;
логопед және дефектолог сабағы;
еңбек терапиясы, физиотерапия, гидротерапия және массаж;
ойын терапиясы;
зооотерапия;
сенсорлық терапия.
© Pixabay.com
Аутизмі бар баланың қауіпсіздігі
Зерттеулер көрсеткендей, аутизмі бар балалар қауіпті жағдайларға жиі ұшырайды, өйткені олар қауіпті сезінбейді және әлеуметтік жағдайларды жеткілікті түсінбейді.
Баланы қорғау жолдары: киіміне телефон нөмірі мен үй мекенжайы жазылған белгілерді тігу;
орналасқан жерді қадағалайтын және бұл ақпаратты ата-ананың телефонына жіберетін GPS құрылғыларын (сағаттар) пайдаланыңыз;
есік-терезелерді аша алмайтындай етіп, жабу керек;
балаға қауіпті жағдайларда өзін қалай ұстау керектігі туралы айту (қалай және кімнен көмек сұрау керек, ол жоғалса не істеу керек);
балаға жүзді үйрету керек.