Алғаш рет «ұлттық қауіпсіздік мүддесі» терминін АҚШ президенті Теодор Рузвельттің 1904 жылы Панама дағдарысына байланысты Конгреске жүгінуде айтты. Бірақ ұлттық қауіпсіздік саяси ұғым ретінде терминнен әлдеқайда жоғары. Ол мемлекетпен бірге іс жүзінде пайда болды. Оның сенімділігіне көптеген мемлекет қайраткерлері қамқорлық жасады. Әңгіме тек қана азаматтарды қорғаудың негізгі құралы ретінде мемлекеттің қауіпсіздігі туралы болды.
Бүгінде әлемдегі барлық мемлекеттер ақпараттық қауіпсіздік мәселелерін ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінде бірінші орынға шығарады. Бұл үшін мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті Қазақстан Республикасында ақпараттық қоғам ретінде азаматтық қоғамды құру болып табылады, өйткені ХХІ ғасырда азаматтар мен мемлекеттің дамуындағы ақпарат, ақпараттық ресурстар мен технологиялар рөлінің өсуі байқалады.
Әрине, ұлттық қауіпсіздік пен патриотизмнің идеяларын насихаттаусыз, түсіндірусіз және жарияламай қалыптастыру мүмкін емес. Бұл үдерісте отандық бұқаралық ақпарат құралдары, журналистика және публицистика маңызды рөл атқарады. Қайта құру саясаты, ең алдымен, публицистикада көрініс тапқан ұлттық тарихи жадының қайта жандануына түрткі болды. Публицистикалық ой барлық қазақ интеллигенциясын қамтыды, ол өз идеялары мен ұсыныстарын БАҚ арқылы жаңғыртылған ұлттық сана-сезімнің барлық аспектілері мен бағыттары бойынша жеткізе бастады. Осы жылдардың публицистикалық мақалалары сол кездегі ұлттық сана-сезімді көтеру ісінде маңызды рөл атқарды және кейіннен Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында жаңа бірегейліктің қалыптасуының рухани негізі болды.
Теория мен практиканың кез келген саласы қатаң түсінікті аппаратқа негізделген. Қазіргі таңда ол ұлттық қауіпсіздіктің маңызды элементтерінің бірі ретінде бағаланады. Ақпараттық қауіпсіздіктің көптеген ұғымдары мен терминдері қауіпсіздіктің осы ерекше түріне тән ерекше маңызды қасиеттердің, белгілер мен қатынастардың кең спектрін бейнелейді.
Ақпараттық қауіпсіздік деп бұдан әрі азаматтардың, ұйымдар мен мемлекеттің мүддесінде оның қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз ететін объектінің ақпараттық ортасының қорғалуының жай-күйі түсініледі. Ал ақпараттық қауіптерде – қоғамның ақпараттық ортасының жұмыс істеуіне қауіп төндіретін факторлар немесе факторлар жиынтығы.
Құқықтық лексикамен тығыз байланыс оның бірегейлігін көрсете отырып, ақпараттық қауіпсіздіктің терминологиялық жүйесінің маңызды ерекше ерекшелігі болып табылады. Бұл ақпараттық қауіпсіздік техникалық тәртіпті немесе информатиканың бір бөлігі болуды баяғыдан тоқтатқан фактісінің салдары. Енді ол ақпараттық қоғам контексінде әлеуметтік құрамдас және тұтас ғылым болып табылады.
Билік және басқару органдары қабылдаған шешімдердің дұрыстығы және олардың ақпараттық-психологиялық әсері көп жағдайда ақпараттың сапасына, сенімділігіне, уақытылығына және толықтығына байланысты. Негізінен БАҚ арқылы берілетін ақпарат, қоғамдағы шиеленіс пен саяси тұрақсыздық ахуалын туғызуы мүмкін. Ерекше күш-жігерсіз әлеуметтік, ұлттық, діни қақтығыстар мен жаппай тәртіпсіздіктерді тудыруы және сол арқылы біз ұмтылып отырған елдің демократиялық дамуын құру үшін жойқын салдарға әкеп соқтыруы мүмкін. Ақпаратты заңсыз пайдалану, ұрлау немесе бұрмалау сөзсіз ауыр экономикалық шығындарға алып келеді.
Ұлттық қауіпсіздік немесе ұлт қауіпсіздігі – ол өмір сүрудің әртүрлі салаларында жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің ішкі де, сыртқы қауіп-қатерлерден қорғалуы, яғни елдің тұрақты үдемелі дамуының қамтамасыз етілуі.
«Ұлттық қауіпсіздік» термині теориялық және іс жүзінде саясаттануда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1947 жылы АҚШ-та «Ұлттық қауіпсіздік туралы» заң қабылданған соң пайда болды. «Қауіпсіздік» ұғымы ХІХ ғасырдың 80 жылдарынан бері қарай ғана қолданыла бастады, әрі оның өзіне тән бағыттылығы орын алды. Негізінен, мемлекеттік қылмыстармен күрес жүргізуге бағытталған қызмет ретінде қоғамдық қызметке көбірек назар аударылды.
1981 жылғы тамыздың 14-інде жарық көрген «Мемлекеттік тәртіп пен қоғамдық тыныштықты сақтау шаралары туралы Ережелерде» «қоғамдық қауіпсіздік» терминімен қатар жүретін «мемлекеттік қауіпсіздік» термині қолданылады.
КСРО-да іс жүзінде «қауіпсіздік» мемлекеттік қауіпсіздікке теңестірілді. «Мемлекеттік қауіпсіздік» түсінігінің 1934 жылғы шілдеде заң тұрғысынан бекітілуін қоғамды мемлекеттендірудің айқын белгілерінің бірі ретінде тануға болады. Сонымен қатар мемлекеттік қауіпсіздік саласына: азаматтардың бірлестіктер, ұйымдар, одақтар құру құқықтарын іске асыруына, өмірге ар-ұждан бостандығының конституциялық ұстанымын енгізуге байланысты қоғамның рухани өмірінде пайда болатын жағдайлар қосылды.
Қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың ауысуы теориялық-құқықтық түсініктерде де, қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесінің өзіне деген көзқарастарда да бірте-бірте дамуға, жетілуге келтірді. 1990 жылдарда жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің әлеуметтік-саяси маңызына арналған саны көп жарияланымдар пайда болды.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы теориялық және іс жүзіндегі қызметтің құқықтық негізі болып ҚР Президентінің 1991 жылғы тамыздың 21-інде бекіткен «Қазақ ССР-інің Қауіпсіздік кеңесін құру туралы» жарлығы саналады. Ол қауіпсіздік түсінігін мемлекеттік билік құрылымдары аясынан шығарып, еліміз үшін қауіпсіздік мәселелсіне түбегейлі жаңа тұжырымдамалық көзқарасты бекітіп берді.
«Ұлттық қауіпсіздік» термині алғаш рет 1995 жылы Қазақстан Республикасының «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңында қолданылып, бұл терминнің мазмұнын ары қарай толықтыру – Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арнайтын жыл сайынғы Жолдауларында көрініс тапты.
Заң тұрғысынан ұлттық қауіпсіздіктің негізгі нысаны ретінде төмендегілер танылады:
· жеке адам – оның құқықтары мен міндеттері;
· қоғам – оның материалдық және рухани игіліктері;
· мемлекет – оның конституциялық құрылысы, егемендігі мен аумақтық тұтастығы.
Қауіпсіздік субъектілері болып саналатын азаматтардың, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің Қазақстан Республикасы заңнамаларына сәйкес қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатыса алатын құқықтары мен міндеттері бар.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі ұстанымдары:
· заңдылық;
· жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделері мен теңгерімінің сақталуы;
· жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі өзара жауапкершілігі;
· қауіпсіздіктің халықаралық жүйелерімен ықпалдастық.
Ұлттық қауіпсіздіктің басты нысаны және субъектісі – адам. Оның үстіне, ол қауіпсіздікті қамтамасыз етудің барлық түрлеріне қатысады. Сондықтан жеке адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету оның барлық түрлері мен деңгейлерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің шарты болып саналады. Жеке адамның жағдайы, хал-ахуалы қоғамның, мемлекеттің жағдайымен, жай-күйімен айқындалады.
Әрбәр адам өзінің жеке қауіпсіздігін заң шеңберінде әрекет ете отырып және қоғам мен мемлекеттің мүдделерін ескеріп қана ішінара қамтамасыз ете алады. Қоғамның тіршілік қарекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі құралы болып мемлекет танылады.
Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстанда ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесін құру бойынша орасан үлкен жұмыстар атқарылды.
Оның дәлелі ретінде құқықтық негіз құрайтын Қазақстан Республикасының Конституциясын, Қазақстан Республикасының «Ұлттық қауіпсіздік туралы», «Терроризммен күрес туралы», «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» заңдарын, Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын, Ұлттық қауіпсіздік стратегиясын, «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңын және басқа да нормативтік-құқықтық актілерді атауға болады.
ҚР Президентінің 1996 жылғы сәуірдің 30-дағы Жарлығымен Қазақстан Республикасының қоғамдық қауіпсіздігі тұжырымдамасы мақұлданды: онда алғаш рет ТМД аумағында ұлттық қауіпсіздік басымдықтарының еркіндігі идеясы жарияланды.
Мемлекеттік құрылымдардың жұмыс істеуінің ұтымды бастауларын іздестіру және демократиялық құқықтық мемлекетке тән ерекшеліктерді сипаттаумен анықталады.
ҚР ұлттық қауіпсіздігі тұжырымдамасын және оны дамытудың негізгі бағыттарын айқындаудың іргелі маңызына 1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» стратегиясы ие болып, еліміздің стратегиялық дамуының басым міндетіне айналды. Ұзақ мерзімді стратегияның алдыңғы кезеңін іске асыруға байланысты Қазақстан Республикасында «Ұлттық қауіпсіздіктің 1999-2005 жылдарға арналған стратегиясы» қабылданды.
Ұлттық қауіпсіздік стратегиясының негізгі міндеті – ұлттық қауіпсіздіктің: жалпы қауіпсіздіктің ғаламдық мәселелеріне дер кезінде және лайықты үн қосу қажеттілігінен, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттеріне қатысты сапалы жаңа тәсілдерді айқындаудың маңыздылығынан туған тұжарамдамалық негіздерін әзірлеу.
Мемлекеттің барша жиынтық қуатын жан-жақты бағалау мәселесі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында салыстырмалы талдау жасау және оның өзіне тән ерекшеліктерін анықтау үшін қажет.
Ұлттық қауіпсіздік мәселелерін талдау әдістемесін зерттеп, әзірлеу – күрделі және қымбат тұратын, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсаттарын құрумен ғана шектелмейтін, оның жай-күйін болжамдаудан да басталатын үдеріс болып саналады. Оның негізінде жан-жақты және шынайы, айқын ақпарат жатуға тиіс, сонымен қатар деректер қоры банкін құруға байланысты мағлұматтарды жинаудың, өңдеудің қазіргі заманға сай әдістері, үлгілеудің озық әдістемелері іске асырылуы керек.
Жаһандану мен Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі арасындағы өзара байланыс ҚР Президентінің Қазақстан халқына арнайтын жыл сайынғы Жолдауларында және ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қиын-қыстау онжылдық» атты кітабында көрініс тапқан. Қазақстан жаһандану мен ұлттық қауіпсіздіктің қарама-қайшылығын қалай шешуге тиіс? Бұл қарама-қайшылықтың қай жағына оның басым назар аударуы керек? Қазақстанның ғаламдық, елдің аймақтық және ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі ой-толғаныстары, идеялары мен ұсыныстарының бастауы.
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясаты – жаһандану мен ұлттық мемлекеттілікке қатысты кикілжіңді шешу болып саналады: ал ол мемлкеттің аумақтық тұтастығын нығайтуға, тиімді және кәсіпқой мемлекеттік аппарат қалыптастыруға, елдің ақша-қаржы жүйесін ары қарай жетілдіруге, оның қорғаныс қабілетін нығайтуға, лаңкестікпен, есірткі сауда-саттығымен және заңсыз көшіп-қонумен күресуге тікелей байланысты.
ҚР ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінде стратегиялық серіктестерді ажырата отырып, көпвекторлы саясатты ұстану қабылданған. Бұл сыртқы саяси бағыт қазір Қазақстанның өз аумағында әлемнің жетекші мемлекеттері мүдделерінің теңгерімін сақтауға мүмкіндік беретін, сол арқылы мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігінің беріктігін қамтамасыз ететін ұжымдық қауіпсіздіктің әртүрлі жүйелеріне кіруіне келтірді.
Қазақстан ұжымдасқан қауіпсіздік бойынша төмендегі халықаралық ұйымдар қатарына кіреді:
· Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ);
· Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ);
· Ұжымдық қауіпсіздік жөніндегі біріккен келісім (ҰҚБК);
· Азиядағы өзара әрекет және сенім шаралары жөніндегі Кеңес (АӨСШК).
Қазақстан Республикасының осы халықаралық ұйымдардың жұмысына белсенді қатысуы «Қазақстан-2030» стратегияын жүзеге асыру басталғаннан кейінгі кезеңге тұспа-тұс келді.
Елдегі мемлекеттік құрылымның ұзақ мерзімдік басым міндеттерінің бірі мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру және кәсіби мемлекет құру болып отыр. Бұл мақсатқа қол жеткізу мемлекеттік қызметтің жүйелерін, оның жұмысының қағидаларын реформалауды, кәсіби мемлекеттік қызметкерлер корпусын құруды қажет етті. Соған байланысты 1998 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет жөніндегі агенттігі құрылды, 1999 жылы мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың және оның сапасын көтерудің негізін салған «Мемлекеттік қызмет туралы» ҚР Заңы қабылданды. Бұл әрекеттер мемлекеттік билік органдарын құрудың ашықтығын дамытудың, олардың кәсібилігін жоғарылатудың механизміне айналды. Аталған үдерістің құқықтық негізі Қазақстан Республикасының: «Мемлекеттік қызмет туралы», «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы», «Әкімшілік іс-шаралар туралы» заңдарының негізіне алынып, сонымен қатар «Мемлекеттік қызметкерлердің ар-ождан кодексі» қабылданды.
2007 жылғы конституциялық реформалар барысында жергілікті жерлердегі жерлердегі билік күшейтілді: мәслихаттарға жергілікті өзін-өзі басқару өкілеттігі берілді. Халықаралық ұйымдар мен сарапшылардың бағалауы бойынша, Қазақстан кейінгі жылдарда мемлекеттік қызмет саласындағы өзінің заңдары мен іс-шараларын қазіргі заманғы халықаралық стандарттарға жуықтатты.
Соңғы жылдары ақпараттық соғыстардың маңызы ұдайы өсуде, бұл ретте олардың басты ерекшеліктері болып көрінетін қираулардың болмауы және қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларына біртіндеп, Байқаусыз енгізілуін есептеуге болады. Бақ болып жатқан өзгерістер көп жағдайда тәуелді билікке айналды. Сондықтан ақпараттық соғыстарды жүргізу және Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздік жүйесін құру проблемасы қазіргі кезеңде аса өзекті және сұранысқа ие болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі - оның ұлттық мүдделерінің Конституциялық, заңнамалық және практикалық кепілдіктерімен қорғалуы. Ұлттық қауіпсіздік ұғымы ақпараттық қауіпсіздік ұғымын толық қамтиды. Бұған мемлекетіміздің «Ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы дәлел болып табылады. Әлеуметтік-саяси, экономикалық-ақпараттық жаһандандыру, ақпараттық ықпал етудің неғұрлым алаңдататын нысандарын қабылдайтын оның фрагменттену жағдайында Қазақстан Республикасының ақпараттық саладағы ұлттық мүдделерін сақтау және қорғау, осы саладағы мемлекеттік саясатты айқындайтын құжатты – Заңды әзірлеу жолымен олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету талап етіледі. Заңның «Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету» деп аталатын 23-бабында айтылған.
Тәжірибелік кепілдіктер Конституция мен заңдардың мемлекет ішінде сөзсіз сот және атқарушылық іске асырылуын, сондай-ақ республиканың ұлттық мүдделері мен оның азаматтары болып табылатын адамдардың мүдделерін қозғайтын, қабылданған халықаралық шарттар мен міндеттемелерді заңдық, экономикалық және басқа да қорғауды, оның ішінде күш-жігерді қорғауды көздейді. Осы кепілдіктердің ешқайсысын республикалық атқарушы билік бүгінде қамтамасыз етпейді. Сонымен қатар, қауіпсіздіктің барлық бағыттары бойынша ұлттық мүдделерді бақылаусыз тапсыру байқалады.
Қазіргі заманғы әлеуметте ақпарат саласын төмендегі екі құрамдас бөлшек құрайды:
· ақпараттық техникалық (техниканың, технологияның адам қолымен жасалған жасанды әлемі);
· ақпараттық-психологиялық (тірі табиғаттың адамның өзін қамтитын табиғи әлемі).
Мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін екі құрамдас бөлшекпен: ақпараттық-техникалық қауіпсіздікпен және ақпараттық-психологиялық (психикалық-физикалық) қауіпсіздікпен көрсетуге болады.
Әлемнің көптеген елдерінде ақпараттық қауіпсіздік проблемаларын белсенді зерделеу жүріп жатқан кезде, Қазақстанда ақпараттық соғыстың ақпараттық қауіпсіздігі, ақпараттық теңсіздіктер, ақпараттық қару, ақпараттық қауіп, ақпараттық-экономикалық қауіпсіздік, ақпараттық-психологиялық қауіпсіздік, ақпараттық-энергетикалық қауіпсіздік мәселелері бойынша бірде-бір елеулі зерттеу жоқ. Сонымен қатар, бұл қазіргі кезеңде Қазақстанның дамуы ұлттық қауіпсіздік проблемаларының ақпараттық компоненттерін айтарлықтай айқын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Бұрын қауіпсіздік мәселелерін қарау кезінде ұлттық қауіпсіздіктің мынадай: әскери, саяси, экономикалық, экологиялық сияқты негізгі элементтерін атап көрсетті:
Жеке адамның ақпарат саласындағы мүдделері: жеке адамның осы саладағы мүдделерінің қамтамасыз етілуінен, демократияның нығаюынан, құқықтық әлеуметтік қоғамның құрылуынан, қоғамдық келісімге қол жеткізуден және қолдаудан, Қазақстанның рухани жаңаруынан тұрады.
· Мемлекеттің ақпарат саласындағы мүдделері:
− Қазақстандық ақпарат инфрақұрылымының үйлесімді дамуы үшін жағдай туғызудан;
− Адам мен азаматтың конституциялық құрылыстың бұзылмастығын қамтамасыз ету мақсатында ақпарат алу және оын пайдалану саласындағы конституциялық құқықтары мен бостандықтарының іске асырылуынан;
− Қазақстанның егемендігі мен аумақтық тұтастығынан, саяси-экономикалық және әлеуметтік тұрлаулылығынан;
− Заңдылық пен құқықтық тәртіптің даусыз қамтамасыз етілуінен, теңқұқылы және өзара тиімді халықаралық ынтымақтастықтың дамуынан тұрады.
Қазақстан Республикасының ақпарат саласындағы ұлттық мүдделерінің негізінде мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша ішкі-сыртқы саясатының стратегиялық және ағымдағы міндеттері қалыптасады.
Ақпараттық қауіпсіздік саясаты мемлекеттік және қоғамдық институттардың: инновациялық ақпараттық жүйелерді, ақпаратты қорғау құралдарын енгізу, пайдалану, сондай-ақ ақпаратты өңдеген кезде ақпарат алмасу, сондай-ақ операциялар орындау барысында талап етілетін іс-әрекеттері туралы мағлұмат береді.
Ақпараттық қауіпсіздік саясатының маңызды қызметтерінің бірі – ақпарат алмасу іс-шараларында жауапкершіліктерді ажырату: барлық мүдделі тұлғалар өздерінің жауапкершілігің де, тиісті ақпараттық іс-шаралар мен үдерістердің барлық қатысушыларының жауапкершілігінің де шекарасын жете сезінуі тиіс. Қауіпсіздік саясаты міндеттерінің бірі – ақпарат пен ақпараттық жүйелерді ғана емес, пайдаланушылардың өздерін де қорғау.
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігінің қатерлері өзінің бағыттылығы бойынша төмендегі түрлерге бөлінеді:
− адам мен азаматтың рухани өмірі мен ақпараттық қызметі саласындағы конституциялық құқықтары мен бостандықтарына, жеке-дара, топтық және қоғамдық сана сезімге төнетін қауіп-қатерлер;
− ҚР мемлекеттік саясатының ақпараттық қамтамасыз етілуіне төнетін қауіп-қатерлер;
− ақпараттандыруды, телекоммуникация мен байланысты қоса алғанда, ақпараттың отандық индустриясына, ішкі нарықтың қажеттіліктерін оның өнімімен қамтамасыз етуге, сол өнімнің әлемдік нарыққа шығуына, сондай-ақ отандық ақпараттық ресурстардың жинақталуын, сақталуын және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге төнетін қауіп-қатерлер;
− Қазақстан аумағында таралған да, құрылып жатқан да ақпараттық телекоммуникациялық жүйелердің қауіпсіздігіне төнетін қауіп-қатерлер.
Елдердің дүниежүзілік Интернет желісіне қосылуы билік құрылымдары тарапынан белгілі бір қарсылық тудыратыны даусыз, өйткені егемен мемлекеттің коммуникациялық кеңістігіне ақпараттың бұрын-соңды болмаған басып кіруі қаупі туады. Бұндай алаңдаушылықтың пайда болуы ұлттық шекараларға ғана емес, құндылықтардың барша жүйесіне де байланысты: «бұл – диффарциядан қорғау, алаяқ жарнамадан, құпиялылықтың бұзылуынан қорғау және адамдардың жеке өміріне араласпау құқының, балалардың моральдық дамуын қорғаудың қамтамасыз етілуі». Сонымен қатар, бұндай құндылықтарға ұлттық мәдениеттің, психологияның, ана тілінің сақталуын жатқызуға болады. Ақпараттық кеңістікті қорғау ҚР Конституциясында (20-бап, 3-тармақ) және «БАҚ туралы» заңда (20-бап, 3-тармақ) айқындалған.
БАҚ-тағы ақпараттық қауіпсіздік – ол қоғам субъектілеріне, мемлекетке жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды мүдделерін қорғайтын әділетті шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін дәл, жедел, шынайы ақпарат алу мүмкіндігі.
Демек, ақпараттық қауіпсіздік – ол адамдардың өз көзқарастары мен сенімдерін білдіру, ҚР Конституциясы, «БАҚ туралы Заңы» кепілдік беретін ақпаратты алу және тарату мүмкіндігі. Егер қоғам өңделген ақпараталып жүрсе, онда бүгінгі таңда ол ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етті деп санай алмайды.
Ақпараттық қауіпсіздік төмендегідей екі маңызды фактор арасында теңгеріледі:
- ашық қоғам ережелерінің орындалуын талам ету;
- ақпаратқа мемлекет тарапынан бақылау жасалуы.
Ашық қоғам анық та дәл ақпарат алу мүмкіндігін талап етеді, оған ақпараттық қауіпсіздік үшін негіз құрады. Мемлекет тарапынан елде цензура жоқ деп ресми растау болғанмен, танымал БАҚ сарапшысы А.К.Смирновтың пікірі бойынша, БАҚ иеленушілері мен құрылтайшылары тарапынан цензураның: экономикалық, әкімшілік, редакциялық дейтін ресми емес түрлері, сондай-ақ қылмыстық түрі орын алады.
Ақпараттық қауіпсіздік БАҚ-тың қоғамдық кеңестер, БАҚ-та адамгершілікке бақылау жасау ұйымдары және демократиялық қоғам үшін дәстүрлі ұйымдар арқылы өздігінен саналы түрле шектелуін мойындайды. Қазақстанда әртүрлі нұсқалардағы және тұрпапттардағы осындай кеғестер бар. Оларды елдің аса беделді адамдары басқарады.
Ақпараттық қауіпсіздік жүйесінде БАҚ қызметінің постулаттары болып төмендегілер танылады:
− егер бұл мемлекеттік құпия немесе ҚР Президентінің жеке өмірінің құпиясы болмаса, анық ақпарат алу құқы;
− БАҚ-тың елде ұлтаралық келісім мен татулықты сақтаудағы жауапкершілігі;
− БАҚ-тың мемлекеттік құпия болып саналатын және жария етуге жатпайтын мәліметтердің жариялануы бойынша жауапкершілігі;
− электрондық БАҚ-тардың дербес сананы алдап-арбамауы жауапкершілігі;
− БАҚ арқылы ақпаратты еркін іздестіру, алу және тарату мүмкіндігі.
Біздің ойымызша, ақпараттандыру процесін жеделдету және тиімді ақпараттық жүйелерді құру ұлттық қауіпсіздікпен тікелей өзара байланыста. Бүгінгі жағдайда адамның, қоғамның және жалпы мемлекеттің көптеген өмірлік мүдделері қоршаған ақпараттық саланың жағдайына байланысты. Елдің ақпараттық кеңістігіне мақсатты және күтпеген әсер ету оның қауіпсіздігіне елеулі қауіп төндіреді. Рас, еліміздің әлеуметтік-экономикалық, мәдени және қорғаныс салаларындағы қоғамды ақпараттандырудың оң нәтижелері орасан зор, дегенмен заң бұзылған жағдайда қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды дұрыс емес, бақылаусыз пайдалану үлкен залал келтіруі мүмкін. Қоғамды ақпараттандырудың оң және теріс жақтары бар. Егер біз қоғамның даму тарихын талдайтын болсақ, онда адамдар өмірінің әлеуметтік-экономикалық және мәдени жақтарын төңкерген ұлы ашулардан кейін адамдардың өздерін, сондай-ақ өркениеттерді жоюда жиі орын алғандығын көреміз. Бұл туралы, мысалы, атом қаруын, бактериологиялық қаруды және жаппай қырып-жоюдың басқа да құралдарын пайдалану куәландырады.
Ақпараттандыру баспа, радио және телевизия сияқты дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарына жаңа мүмкіндіктер ашады: Интернетті өз мазмұнын жеткізуді жеделдету үшін пайдаланады. Сонымен қатар, оқырмандардың кем дегенде бір бөлігі интернет арқылы ақпаратты пайдалана отырып, газеттерді оқуды тоқтатады. Көптеген телевизия әуесқойлары Интернетке ауысады, және әлеуметтанушылар көрермендердің кейбір ағынын атап өтеді. Ең тұрақты орналасқан радио болып көрінеді, өйткені автомобильдер саны өсуде, сонымен қатар радио тыңдаушылар саны да өседі.
Интернет пен дәстүрлі БАҚ өзара әрекеттесуі елеулі талдауды талап етеді. Радио пайда болғаннан кейін газеттердің жақын соңы туралы әңгімелер басталғанын, теледидардың пайда болуы алдағы газеттер мен радио туралы болжамдар әкелгенін еске салып өткіміз келеді. Бірақ бұл болжамдар ақталмады: дәстүрлі БАҚ ақпараттық плюрализм жағдайында сақталып, өзара іс-қимыл жасайды және дамиды. Ең алдымен, Интернет зақымдамайды, олардың қайта құрылуы мен эволюциясына ықпал етеді. Таңдау көп болған сайын, ақпарат алу үшін мүмкіндіктер көп.
Ақпараттандыру процесінің нәтижесі ақпараттық қоғамды құру болып табылады. Материалдық объектілермен емес, символдармен, идеялармен, бейнелермен, парасатпен, біліммен басқаратын қоғам. Егер адамзатты тұтастай қарайтын болсақ, онда ол қазіргі уақытта индустриялық қоғамнан немесе формациядан ақпараттық қоғамға көшеді.
Әрбір ел үшін оның индустриялық даму кезеңінен ақпараттық кезеңге дейінгі қозғалысы қоғамның ақпараттандыру дәрежесімен айқындалады. Қазақстанға келетін болсақ, индустриялық кезеңге жаңа өтіп келе жатыр, сол себепті ақпараттық қоғамға әлі жеткен жоқ.
Ақпараттық қоғам ұғымына тоқталсақ, ол – жұмыс істеушілердің көпшілігі ақпаратты, әсіресе оның жоғары нысаны – білімді өндірумен, сақтаумен, қайта өңдеумен және сатумен айналысатын қоғам. Ақпараттандырудың мақсаты – өнімділікті арттыру және олардың еңбек жағдайларын жеңілдету есебінен адамдардың өмір сүру сапасын жақсарту. Дамыған ақпараттық қоғамның негізгі өлшемдері мыналар болып табылады: компьютерлердің болуы; компьютерлік желілердің даму деңгейі және ақпараттық мәдениетті, яғни ақпараттық технологиялар саласындағы білім мен іскерлікті меңгеру.
Ақпараттық қоғамда тек өндіріс қана емес, бүкіл өмір салты, құндылықтар жүйесі де өзгереді. Материалдық құндылықтарға қатысты мәдени бос уақытты өткізудің маңыздылығы артады. Ақпараттық қоғамда интеллект, білім өндіріледі және тұтынылады. Бұл өз кезегінде ақыл-ой еңбегінің артуына әкеледі. Ақпараттық қоғамда тұратын адамнан шығармашылыққа қабілеттілік талап етіледі, білімге сұраныс артады. Қоғам ақпаратының материалдық және технологиялық базасы онда компьютерлік техника мен желілер, ақпараттық технологиялар, телекоммуникациялық байланыс базасында әртүрлі жүйелер болып табылады. Ғалымдар ақпараттық қоғамда компьютерлендіру процесі адамдарға сенімді ақпарат көздеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді, оларды рутин және қол жұмысынан босатады, өндірістік және әлеуметтік салаларда ақпаратты өңдеуді автоматтандырудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді деп санайды. Мұндай қоғамды дамытудың қозғаушы күші материалдық өнім емес, ақпараттық өнім өндірісі болады. Материалдық өнім ақпараттық деңгейде болады. Бұл оның құнындағы инновациялар, дизайн және маркетинг үлесінің ұлғаюын білдіреді [24,63].
Ақпараттық қоғамның негізгі ерекшеліктерінің бірі ақпараттандырудың барлық құралдарын жаһандық ақпараттық жүйелер мен желілерге біріктіру болып табылады. Жекелеген мемлекеттердің аумағын ғана емес, тұтас континенттерді қамтитын ақпараттық жүйелердің жаһандануы кез келген адамның оларға жеңіл қол жеткізуіне жағдай жасайды. Бұл қоғам өміріндегі мүлдем жаңа жағдайға әкеледі. Осындай жүйелердің пайда болуы-адамзат үшін үлкен игілік. Бірақ сол уақытта оларда белгілі бір қауіп бар. Ол ақпараттық жүйелердің қандай да бір субъектісі, мысалы адам, ұйым немесе мемлекет болуы мүмкін, ақпарат көзіне немесе тұтынушыға рұқсатсыз қол жеткізу мүмкіндігін білдіреді. Мұнда барлық қоғамдық қабаттардың және жеке тұлғаның құқықтарына кепілдік беретін сенімді қорғаныс тәсілдері әлі табылған жоқ. Ақпараттық алмасу субъектілерінің әлеуметтік қатынастарының негіздерін құру жоқ.
Әлемде, негізінен батыста, жаһандық ақпараттық жүйелерді пайдалану бойынша алғашқы тәжірибелер олардың қоғамға әсер етуінің барлық оң және теріс салдарын айқын көрсетеді. Интернет өмірінің қысқаша тарихы қазірдің өзінде мемлекеттік құпияларды, банктерде сақталған қаражатқа рұқсатсыз кірудің күрделі фактілеріне толы. Соңғы жылдары әлемдегі осындай жағдайлардың саны қарқынды өсуде. Жеке және қоғамдық ақпараттың рұқсатсыз кіруден қорғау дәрежесі негізінен қоғамдағы әлеуметтік ахуалды айқындайды. Бірақ бұл ақпараттың қол жетімділігі жағдайының бір жағы.
Екінші жағы мұндай жүйелердің тұтастай алғанда адамға және қоғамға бақылаусыз ақпараттық әсеріне байланысты. Әлеуметтік зиянды ақпарат интернетте таралады, бұл қоғамдағы азғындық үрдістердің даму қаупін тудырады. Бұл негізінен зорлық, төзімсіздік және терроризм идеялары. Барлық осы әрекеттер адам құқықтарын бұзады және қоғам мен мемлекеттік құрылымдардағы әлеуметтік қатынастарды бұзады. Қоғамда ақпаратқа және әлеуметтік зиянды ақпаратқа рұқсатсыз қол жеткізуден қорғау мәселелерін тез арада шешу қажеттігі туындады.
Қоғамның ақпараттық жүйесіндегі белсенді әрекеттер оның айналасындағы ақпараттың жойылуына немесе өзгеруіне, ақпарат пен коммуникацияның субъектілеріне – азаматтарға және қоғамға бағытталған, бөтен ақпарат, психологиялық қысым, қауіп-қатер, дезинформация туралы ақпарат беру үшін пайдаланылады. Олар мінез-құлық процестерін өзгерту арқылы қоғамдық пікірге тікелей әсер етуі мүмкін. Әлеуметтік жағдайды тұрақсыздандырудың бұл әдістері ежелден бері адамзат қоғамында ақпараттық үдерістердің қалыптасуы болды. Уақыт өте келе, олар тек жақсаруда, ал ақпараттандырудың ең қуатты құралдары пайдаланылатын қоғамда олар үлкен проблема бола алады.
Ақпараттық жүйелердің қоғамдағы әлеуметтік процестерге ең ықпалды әсері виртуалды шындық деп аталады. Ұзақ мерзімді мақсатты ақпаратқа әсер ету арқылы қоғамда тұрақты идеялар пайда болады, бұл шындықтан айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін.
Қоғамның ақпараттық саласында, әсіресе медиа монополияландыру зиянды. Бұқаралық ақпарат құралдарын сатып алу арқылы қаржы магнаты немесе саяси топтар өз мақсаттары үшін олардан біраз пайда көре бастады. Сөз бостандығы принципі өз мүдделері үшін пайдаланылады. Сөзді сатып алу басталады, және мұндай жағдайларда «төртінші биліктің» синдромы пайда болады. Мүмкін, адам құқықтары туралы заңнан және жеке деректер туралы заңнан кейін бұқаралық ақпарат құралдарын және коммуникация жүйелерін монополиясыздандыру туралы заң, оларды қоғамдық бақылау толық көлемде ақпараттық салада ең маңызды құқықтық акт болуы мүмкін. Мәселен, ақпараттық қауіпсіздікті таза мәселелерден туындаған проблемалар әлеуметтік салаға, адам құқықтарын қорғауға және қоғамға айналады. Мемлекет олардың сақталуының жалғыз кепілі болып табылады.
Қоғамды ақпараттандыру жағдайындағы әлеуметтік қатынастар әдеттегіден тыс тез дамып, өзгереді. Қоғам осы өзгерістерге, қоғамдағы жағымсыз үрдістерді көрмеуге тырысып, шындыққа сәйкес әлеуметтік қатынастарды жетілдіруге үйрету керек.
Ақпараттық қоғам жолында дамыған ақпараттық индустриясы бар елдер бар, олардың қатарына АҚШ, Жапония, Батыс Еуропа елдерін жатқызуға болады. Бұл елдерде ондаған жылдар бойы мемлекеттік саясат бағыттарының бірі инвестициялар мен ақпараттық индустрияға, ең алдымен, компьютерлік жүйелер мен телекоммуникацияларды дамытуға байланысты бағыт болып табылады.
Осылайша, ақпараттық қауіпсіздік – бұл күрделі, бірақ әлі де жақсы қалыптаспаған құбылыс. Ол ұлттық, өңірлік және халықаралық қауіпсіздікті айқындайтын басты факторлардың бірі, ал оны қамтамасыз ету – мемлекеттің басты басымдықтарының бірі болып табылады. Қазіргі уақытта оның деңгейі қоғам мен мемлекеттің қажеттіліктеріне толық көлемде сәйкес келмейді. Осыған байланысты ақпараттық қауіпсіздік проблемасын шешуде тек жүйелі, кешенді тәсіл ғана осы салада қойылған міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Елдің ақпараттық қауіпсіздігі проблемаларын шешудегі басым бағыт дәстүрлі технологиялық әдістер мен құралдар ғана емес, құқықтық қамтамасыз ету сияқты болуы тиіс атап өткеніміз жөн. Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету ісінде құқықтың шешуші рөлі екі облыста көрінеді. Біріншісі – субъектілердің ақпаратты жинау немесе қолда бар ресурстарға қол жеткізу жолымен еркін алу құқығы мен субъектілердің аталған іс-әрекеттерде өздері иелері болып табылатын мәліметтерге қатысты өзге тұлғалар тарапынан шектеулер белгілеу құқығы арасындағы ақылға қонымды теңгерімді анықтау. Екіншісі – заңды негіздер бойынша қол жеткізу шектелуі тиіс ақпаратты қорғаудың құқықтық шараларын әзірлеу және іске асыру, сондай-ақ ақпараттық ресурстардың сақталуын қамтамасыз ету.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қарқынды даму дәуірі басталды, олардың Қазақстанға әсері барлық салаларда: әлеуметтік, экономикалық, әскери, мәдени және саяси салаларда айтарлықтай маңызды болды және болып қала береді. Дамуы ақпараттық-коммуникациялық технологияларды дамытудан ажыратылмайтын ақпараттық қауіпсіздіктің мәні соншалық, білім, ақпарат қорғауды қажет ететін негізгі ресурстардың біріне айналды. Желілік жүйелер саласындағы зияткерлік меншікті тұрақты өсіру кенеттен берілген, сонымен бірге жасырын түрде берілген ақпарат қоғамдық тыныштықты немесе әскери акцияларды өткізуді бұзуы мүмкін. Көптеген мемлекеттерде қауіпсіздік стратегиясы шеңберінде Ақпараттық соғыстарды ұйымдастыруға, сондай-ақ басқару, бақылау, Байланыс және барлау жүйелерімен қатар зияткерлік қаруды қолдануға байланысты туындайтын қауіп-қатерлер қарастырылады. Алайда Қазақстан, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көпшілігі сияқты, тек қана осы маңызды өлшем саласына – ақпараттық қауіпсіздікке кеңінен ден қоя бастады.
Қауіпсіздік демекші, бұқаралық ақпарат құралдарында «ақпараттық соғыс» бар. жалпы, «ақпараттық соғыс» термині алғаш рет 1991 жылы Парсы шығанағы соғысына байланысты назар аударды. Содан кейін, ғаламдық желілер кеңінен тараған кезде, ақпараттық теориялар ақпарат соғысында пайда болды. Ақпараттық соғыстар дүниежүзінде және компьютер болмаған кездері жүргізілді. Дегенмен, бүгінгі күні өркениеттің ақпаратқа тәуелділігі осыған байланысты әлдеқайда осал болды. Ақпараттық желілердің жылдам әрекет етуі және кең таралуы ақпараттық қарудың күшін бірнеше есе көбейтеді. Ақпарат конструктивтік де, деструктивті күшті де бастайды, бірақ әлдеқайда көп.
Бұған қоса, қазіргі заманғы демократиялық қоғамдарда ақпараттық соғыстар олардың өмір сүруіне қолайлы жағдайлар жасайды. Бүгінгі қоғамның үлгісі түбегейлі ашық болғандықтан, жабық қоғамға қарағанда, әртүрлі ақпараттық ағындардың үлкен көлемін білдіреді.
Өткен тарихымызға көз жүгіртсек, бұқаралық санаға ақпараттық әсер етудің өсіп келе жатқан мүмкіндіктерін көре аламыз. Ақпараттық соғыстың жарқын мысалдарының қатарында КСРО-ның ыдырауына әкелген КСРО-АҚШ арасындағы суық соғысын атауға болады. Бұған дейін агрессивті коммуникативтік әсердің мысалы ретінде С.Альенде құлатумен аяқталған Чилидегі жағдайды басқару болды.
Заманауи ақпараттық технологиялар адам қызметінің әрбір саласын түрлендірді, оның ішінде олар әскери өнерде де революция жасады. Дәстүрлі соғыс қарсы күрестің жаңа формаларымен алмасады, онда жеңіске классикалық, тіпті ядролық қару мен соғысты жүргізудің әдеттегі тәсілдерінің көмегімен емес, ақпараттық қарудың жаңа құралдарын жаппай пайдалану жолымен қол жеткізілетін болады. Бүгінде бұл қару оны ауыстыруға және жаппай қырып-жою қаруынан асып түсуге мүмкіндік беретін қасиеттерге ие болады. Бірінші өлшемсіз құрылғы қару-жарақ физикалық түрде бұзбайтын, жеке басын, тұтас қоғамды құртатын ең қауіпті болып табылады.
Ақпараттық соғыстар журналист мамандығына және БАҚ - тың қоғамдағы қызметіне жаңаша қарауды қажет етеді. Тәжірибе ешқандай тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының және ешқандай бұрмаланбаған журналистердің жоқтығын көрсетеді. Қазіргі қоғамдағы ең ірі БАҚ кез келген қақтығыста бейтарап қалуға мүмкіндік беретін тәуелсіздікке қол жеткізе алмады.
Адамзат ертеден бері барлық деңгейдегі ақпараттық соғыстар проблемасына тап болды. Ақпараттық соғыста жеңіліске ұшыраған қоғамдастық, ақыр соңында қарумен ғана физикалық ашуын көрсетті.
Технологиялық революция «ақпараттық дәуір» және «ақпараттық қоғам» терминдерінің пайда болуына себеп болды. Мұның бәрі ақпараттық жүйелер біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып, оны түбегейлі өзгертті. Ақпараттардың жасы, сондай-ақ, бұрын өткізілмеген көлемде және берілетін ақпараттың сапасын басқаруды қамтамасыз ете отырып, соғыстың жүргізілуін өзгертеді. Енді олар ұрыс қимылдарының барысын қадағалап, не болып жатқанын талдап, ақпаратты жеткізе алады.
Ақпараттық дәуірдегі соғыс пен ақпараттық соғыс арасындағы айырмашылықтар бар. Ақпараттық дәуірдегі соғыс жауынгерлік операцияларды сәтті өткізуге арналған құрал ретінде ақпараттық технологияны пайдаланады. Ақпараттық соғыс ақпаратты жеке нысан немесе әлеуетті қару ретінде және тиімді мақсат ретінде қарастырады. Ақпараттық дәуір технологиясы қарсыластың ақпаратын тікелей манипуляциялауға мүмкіндік берді.
Белгілі болғандай, ақпарат қоршаған әлемдегі оқиғалар негізінде пайда болады. Оқиғалар ақпарат болу үшін түсіну және түсіндіру керек. Осылайша, ақпарат екі негізгі нәрсенің нәтижесі болып табылады: біріншіден, түсіндіру үшін қажетті қабылданған оқиғалар немесе деректер мен командалар, екіншіден, мәнді байланыстыру және олармен жағдайды талдау.
Айта кету керек, бұл анықтама технологиямен мүлдем байланысты емес. Дегенмен, ақпаратпен не істеуге болады және оны қалай тез жасауға болады, технологияларға байланысты. Сондықтан «ақпараттық функция» ұғымын енгіземіз. Бұл ақпаратты алуға, беруге, сақтауға және трансформациялауға байланысты кез келген қызмет.
Мемлекет өз мақсаттарының орындалуын қамтамасыз ететін ақпаратты сатып алуға, оны пайдалануға және оны қорғауға ұмтылады деп айтуға болады. Бұл пайдалану мен қорғау экономикалық, саяси және әскери салаларда жүзеге асырылуы мүмкін. Қарсылас білетін ақпарат туралы білім біздің күшімізді күшейтуге және жау қуатын төмендетуге немесе оған қарсы тұруға, сондай-ақ біздің ақпаратымызды қоса алғанда, біздің құндылықтарымызды қорғауға мүмкіндік беретін құрал болып табылады.
Ақпараттық қару жаудың ақпараты мен оның ақпараттық функцияларына әсер етеді (СП Расторгуев енгізген термин). Бұл жағдайда, оның пікірінше, ақпараттық функциялар қорғалады, бұл оның ерік-жігерін немесе күресу мүмкіндігін азайтуға мүмкіндік береді. Сондықтан біз «ақпараттық соғыс» ұғымының бірнеше анықтамасын береміз. Бұл жаудың ақпаратын және оның функцияларын қолдануға, жоюға, бұрмалауға, мұндай әрекеттерге қарсы ақпаратты қорғауға қатысты әрекеттер. Бұл анықтама келесі мәлімдемелердің негізі болып табылады: «ақпараттық соғыс» – ақпарат пен соғыс күштері мен құралдарын кешенді бірлесіп пайдалану.
Ақпараттық соғыс – бұл ұлттық стратегия мүддесінде ақпараттық артықшылыққа қол жеткізу мақсатында, өз ақпараттары мен ақпараттық жүйелерін бір мезгілде қорғау арқылы қарсыластың ақпаратына және ақпараттық жүйелеріне әсер ету жөніндегі коммуникативтік технология.
«Ақпараттық соғыс» тұжырымдамасының мәні қандай болса да, соғыс жағдайында туындады және ең алдымен нақты қақтығыстармен салыстыруға болатын қатаң, шешуші және қауіпті әрекетті білдіреді. Ақпараттық соғыстың доктринасын қалыптастырған сарапшылардың кейбір қырлары: соғыс, электрондық соғыс, психотроптық соғыс, ақпараттық психологиялық соғыс, кибер соғысы және басқалар.
Біздің ойымызша, қорытынды: ақпараттық соғыс – бұл ақпараттық жүйеде қоғамға әсер ету үшін тікелей шабуылдардың орын алатын қақтығыстың нысаны, оның мақсаты дәстүрлі парадигмаларды өзгерту.
Ақпараттық соғыс әскери әрекеттердің көп және толық жиынтығының бөлігі ретінде жүргізілуі мүмкін. Осылайша, ақпараттық соғыс қатері деп белгілі бір күштердің байланыссыз соғысты жүргізу үшін БАҚ-та жасырын қызықты мүмкіндіктерді пайдалану ниеті түсініледі. Осыған орай, Пентагон басшыларының бірі: «Біз осы даму кезеңіне жақындаймыз, бірақ ешқайсысы жауынгер емес, бірақ бәрі жауынгерлік әрекетке қатысады. Қазір адамның әлеуетін жоюға емес, сонымен қатар, мақсаттарға, көзқарастар мен көзқарастарға қоғамның бұзылуы», - деп атап өткен.
Азаматтық ақпараттық соғыс террористер, экстремистік топтар, жаппай қырып-жою қаруының астыртын саудагерлері арқылы таралуы мүмкін. Әскерилер әрқашан өз күштерін тиімді басқару үшін жау талап ететін ақпаратқа әсер етуге тырысты. Әдетте бұл маневрлер мен алаңдататын әрекеттер арқылы жасалды. Бұл стратегиялар жанама, қабылдау арқылы жау алған ақпаратқа әсер еткендіктен, олар жанама жау ақпаратына шабуыл жасады. Яғни, ойластырған әрекет тиімді болу үшін, жау үш нәрсе жасау керек еді:
· алдау әрекеттерін қадағалау;
· ақиқатты табу;
· алдаудың мақсаттарына сәйкес алдаудан кейін әрекет ету.
Дегенмен, ақпараттық функцияларды орындаудың қазіргі заманғы құралдары ақпаратты тікелей қол жеткізуге және онымен манипуляцияларға осал етіп жасады. Қазіргі заманғы технологиялар жауға деректерді алдын ала алмай және оларды Түсіндірмесіз ақпаратты өзгертуге немесе жасауға мүмкіндік береді. Мұндай осалдықтың пайда болуына әкелетін қазіргі заманғы ақпараттық жүйелердің сипаттамаларының қысқаша тізімі: ақпаратты шоғырландырып сақтау, қол жеткізу жылдамдығы, ақпаратты барлық жерде беру және ақпараттық жүйелердің өз функцияларын дербес орындауға үлкен мүмкіндіктері. Қорғаныс механизмдері нөлге дейін азаюы мүмкін.
Жаудың ақпараттық кеңістігінің ерекшеліктері ақпараттық соғысты жүргізу әдістерін таңдауды талап етеді. Бұл әдістер психологиялық соғыстар, насихаттау және сайлау технологиялары үшін ортақ болып табылады. Өз негізінде олар коммерциялық жарнамамен әзірленген принциптерге ие. Бұл әдістерді қолдану бақ пен журналистердің өз мүддесі үшін тікелей манипуляциясын болжайды. Бұл тікелей болуы мүмкін, тәуелді БАҚ қожайынның көзқарасын таратады және оның мүддесі үшін ақпараттық соғыс жүргізеді. Екінші жағынан, бұл масс-медиа жасырын манипуляция болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақпараттық соғысты ұйымдастырушы баспасөзді сол алаңда қайта ойнату үшін қуатты зияткерлік ресурстарға ие болуы тиіс. Сөз «күн тәртібін» қалыптастыру, яғни масс-медиа тұрғысынан күн сайын түсетін оқиғалар туралы болуы мүмкін. БАҚ-тың назары біз мүдделі оқиғаларға тартылатын болады. Оқиға тек теледидар экранына түскен кезде ғана оқиға болады. Талқылау үшін ықтимал тақырыптарға күрт шектеу қойылады. БАҚ аудиторияларды тек тақырыптарды ғана емес, сонымен қатар оқиғаларды өз түсіндірулерін де байланыстырады.
Түрлі ақпараттық себептер деп аталатын ақпараттық кампанияны құру өте маңызды. Олар соғыстың бастамашылары журналистерді қызықтыратын тақырыптарды толығымен қамтуға, қолда бар барлық әдістер мен әдістерді қолдануға тартады. Жоғары кәсіпқойлық, өз кезегінде, біздің насихат мүдделерін қанағаттандыратын өздігінен таралатын тақырыптарды құруда көрініс табады. Мұндай материал бұқаралық ақпарат құралдарына қызығушылық тудыру үшін осындай түрде беріліп, қате ақпараттар пайда болады. БАҚ немесе журналистерді қанағаттандыру үшін жиі пайдаланылатын қаржылық алаяқтық немесе бұл жағдайда ақпарат таратуға мүдделі күштер кіреді. Нәтижесінде бұл насихаттау орталығына жатпайтын бұқаралық ақпарат құралдарының арасында тақырыпты талқылауға кеңінен таралған жарияланымға әкеледі.
Тәуелді БАҚ жағдайында, ол туралы ақпараттандыру процесінде өзінің мәртебесін өзгертетін оқиға ауқымын өзгерту бойынша әдістерді қолдану мысалын келтіруге болады. Жағдай, шын мәнінде, көпжақты болып табылады, сондықтан оны сипаттау үшін оның қандай да бір аспектілері мен салалары таңдалуы мүмкін, өз материалдарын нашар жаңалықтарға баса отырып, жақсы жаңалықтарды ұмыта отырып. БАҚ-тарда қандай хабарды босатуды шешетін, ал қандай да бір біреудің мүддесіне негізделе отырып, серіктестердің рөлін атқарады.
Кездейсоқ немесе қасақана қарсылас қатысушыларының біреуі, олар билік тұтқасының қандай да бір түрін төлейді немесе төлейді. Осылайша, бұқаралық ақпарат құралдары өзіңізді басқаруға мүмкіндік береді. Өз кезегінде, бұл бізге қоғамдық пікірді біреудің мүдделерінде қолдануға мүмкіндік береді. Осылайша, егер мақала пайда болса, бұл біреуге қажет деген сөз.
Келтірілген схемалар ақпараттық соғыстар сияқты құбылысты зерттеудің өзектілігі мен қажеттілігін дәлелдейді. Бұл мәселені аймақтық Орталық Азия деңгейінде зерттеуге қандай да бір талпыныстар бар, бірақ нәтижелер әлі де аз.
Ақпараттық қаруды ақпараттық соғыс үшін негізгі құрал ретінде қарастырамыз. Қолданыстағы анықтамалардың біріне сәйкес, ақпараттық қару – бұл әсер ету объектісінің ақпараттық ресурстарын бақылауға және оның ақпараттық жүйелерінің жұмысына кедергі келтіретін бағдарламалық және аппараттық құралдар жиынтығы.
Г.Г.Почепцовтың пікірінше, ақпараттық қару қарсыластың ақпаратына, ақпараттық процестеріне және ақпараттық жүйелеріне әсер ету әдістері бойынша жіктеуге болады. Ол соғыс жүргізудің басқа да барлық құралдарынан түбірімен ерекшеленеді, оның көмегімен жарияланбаған және жиі әлемге көрінбейтін соғыс жүргізілуі мүмкін. Бұл жағдайда бұл қарудың әсер ету объектілері, ең алдымен, қоғам мен мемлекеттің азаматтық институттары – экономикалық, саяси, әлеуметтік және т.б. болып табылады. Мұның себебі ақпараттық қарудың пайда болуы болып табылады, яғни ақпараттық қаруды пайдаланудың алғашқы әскери стратегиясы азаматтық сектормен тығыз байланысты болды және оған көп жағдайда тәуелді болды.
БАҚ және қауіпсіздік саласындағы әлемнің ғалымдары ақпараттық қару туралы соғыстың жаңа тұлғасы ретінде айтады. Зерттеушілер алдымен толық ауқымды ақпараттық шабуыл болады деп санайды. Осы акциядан кейін ғана зымырандар мен нақты атыс қарулары жүруде. Негізгі тезис – соғысты тиімді және жемісті жүргізуге болатын нәрсе.
Мысалы, қарсыластың алаңына танкіні енгізудің орнына, жаудың қалыптасқан ақпараттық басқару тетігін мұқият бұзып, тиімді және тіпті қатал әлсіретуге болады. Бірінші болып қаржылық коммуникацияларды аша отырып, шабуылшы арнаға ескірген ақпараттық технологияларды енгізу жолымен ақпараттық саланы дамытуды бағыттай отырып, экономикалық акциялар жүруде.
Өз ауқымы бойынша ақпараттық қару жаппай қырып-жою қаруымен салыстырылады. Ақпараттық қарудың әрекет ету ауданы адамдардың психикалық жағдайына зиян келтіруден вирустарды компьютерлік желілерге енгізгенге және ақпаратты жойғанға дейін созылуы мүмкін. Батыстың көптеген елдерінде суперкомпьютерлер «гуманистік қару-жарақтар» әдістерімен және технологиясымен болашақ ғасырдағы ықтимал соғыс нұсқаларын модельдейді.
Индустриалдық-ақпараттық қоғамға көшумен және ақпараттық технологиялар мен БАҚ-тың тиісті дамуымен қарудың ізгілікті түрі деп аталатын жаңа түрлеріне баса назар аударылады. Оларға ақпараттық, ақпараттық-психологиялық, экономикалық, сананың зақымдануы және т. б. жатады. Бұл феноменнің маңыздылығы туралы, мысалы, Батыста ақпараттық әскерлер құрылғанын және бірнеше жылдан бері кибер-жауынгерлер мен теоретиктердің қарудың өлшемсіз түрлері бойынша бөліністері шығарылғанын дәлелдейді. Бүгінде батыс елдерінің Қорғаныс министрлігі мен арнайы қызметтерінің директиваларында ақпараттық соғыстарға дайындық жоспары толық баяндалады.
Қазір НАТО сияқты альянстардың Қарулы Күштерінде ізгілікті немесе өлшеусіз қару-жарақ пен технологиялардың рөліне баса назар аударылады. Ең алдымен, геосаяси және өркениеттік қарсы күрес ауқымындағы құрлықтағы, әскери-әуе және әскери-теңіз күштерін қолдануды айтарлықтай жеңілдететін немесе тіпті барынша азайтатын жаңа ғасырдың соғыстарындағы ақпараттық қару мен насихат операциялары. Олар көпполярлы әлемнің негізгі орталығы бойынша ұруға қабілетті.
Ақпараттық соғыс, шын мәнінде, тұрақты түрде қысқаратын ресурстар жағдайында өмір сүру үшін мүдделер соғысын білдіреді. Ақпараттық қару адамның санасын зақымдайды,бекітілген қауымдастықтарға қатысты тұлғаны сәйкестендіру тәсілдері мен нысандарын бұзады. Ол жеке тұлғаның жадының матрицасын түрлендіреді, алдын ала берілген параметрлері бар тұлғаны жасайды. Бұл агрессордың қажеттіліктерін қанағаттандыруға алып келеді, қарсылас мемлекет пен оның қарулы күштерін басқару жүйесін істен шығарады.
Ақпараттық соғыста имидждік соғыс маңызды саналады. Елдің имиджі ақпараттық қарсы күрестегі нысаналардың бірі болып табылады. Бұқаралық санада БАҚ-тың күш-жігерімен кейбір елдердің шынайы және теріс бейнелері жасалған мысалдар бар. Бұл қоғамның оларда болып жатқан процестерге, олардың ішкі және сыртқы саясатына деген белгілі бір теріс қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік берді. Кейіннен елдер осы мемлекеттердің ішкі істеріне араласу үшін әлемдік қоғамдастыққа қолдау көрсетті, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың санкциялары алды.
БАҚ қоғамның өмірі мен дамуында маңызды рөл атқаратыны жалпыға мәлім. Өз халқын ел өміріндегі маңызды оқиғалар мен билік құрылымдары туралы хабардар ету үшін бастапқыда құрылған, олар біртіндеп тағы бір маңызды функцияны орындай бастады – бұл шетелдік аудиторияға әсер ету. Бұл акцияның мақсаты еліміздің белгілі бір бейнесін қалыптастыру болып табылады. Бұл әсер ұзақ уақыт бойы әзірленген PR және үгіттеу әдістерінің және айтарлықтай шығындардың көмегімен жүзеге асырылды.
Сонымен қатар, БАҚ азаматтық қоғамның маңызды институттарының бірі, сондай-ақ қандай да бір құнды ақпаратты халыққа тез және кеңінен жеткізуге арналған бәсекелестік алаң болып табылады. Кейіннен олар ел ішінде де, одан тыс жерлерде де ұзақ мерзімді ақпараттық соғыстардың субъектілері мен объектілеріне айналады. Бұл БАҚ-тың саясатты, экономиканы, идеологияны қоса алғанда, қоғамның барлық салалары мен институттарына әсер етуімен байланысты. Демек, бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық сананы қалыптастыру мен эволюциялауда маңызды рөл атқарады деген тұжырым бар. Сонымен қатар, елде және әлемде болып жатқан маңызды құбылыстар мен оқиғаларды сипаттау және беру олардың көмегімен жүзеге асырылады.
Бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды ерекшелігі олардың қоғамға тікелей жүгіну қабілеті. Сол арқылы олар білім беру мекемелері, саяси партиялар және коммерциялық ұйымдар сияқты қоғамның дәстүрлі институттарын айналып өтеді. Яғни, БАҚ қоғамдық өмірдің белсенді субъектісі ретінде әрекет етеді.
Сыртқы саясат қоғамдық пікірді құрушы ретінде қалыптаспаса да, оны өткізудің табыстылығы көп жағдайда ықпалды басылымдардың ұстанымына байланысты болады. Бұл олардың қоғамдық пікірді, саяси ұйымдардың пікірін атқарушы билік, партия, сараптамалық қауымдастық органдарын жұмылдыра алатынына байланысты. Олар БАҚ-ты өз бағытын, мемлекеттік мәселелерді шешу жолдарын іске асыруға, өз ұсыныстары мен тәсілдерін іске асыруға жұмылдыра алады.
Қазіргі уақытта әлемдік телекоммуникациялық желілер (мысалы, Internet) бойынша және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы Батыстың ғаламдық ақпараттық-мәдени және ақпараттық-идеологиялық экспансиясы жүзеге асырылуда. Көптеген елдер өз азаматтарын, өз мәдениетін, дәстүрлерін және рухани құндылықтарын ақпараттық ықпалдан қорғау үшін арнайы шаралар қабылдауға мәжбүр. Ұлттық ақпараттық ресурстарды қорғау және әлемдік ашық желілер бойынша ақпарат алмасудың құпиялылығын сақтау қажеттігі туындайды, өйткені осы негізде мемлекеттердің саяси және экономикалық конфронтациясы, халықаралық қатынастардағы жаңа дағдарыстар туындауы мүмкін. Сондықтан ақпараттық қауіпсіздік, ақпараттық соғыс және ақпараттық қару қазіргі уақытта жалпыға ортақ назар аудару орталығына айналды.
Сонымен, ақпараттық қару деп ақпараттық массивтерді жою, бұрмалау немесе ұрлау; заңды пайдаланушыларға рұқсат беруді шектеу; техникалық құралдардың, компьютерлік жүйелердің жұмысын іріткі салу құралдарын атаймыз. Қоғамдық ағзаның қалыпты тіршілік әрекеті тұтастай ақпараттық құрамда даму деңгейімен анықталады. Ақпараттық ортаның жұмыс істеу сапасы мен қауіпсіздігі маңызды емес. Өндіріс және басқару, Көлік және энергетика, қаржы, ғылым және білім беру, бұқаралық ақпарат құралдары, қорғаныс және байланыс, барлығы ақпарат алмасудың қарқындылығына, ақпараттың толықтығына, шынайылығына, уақтылығына байланысты жиынтығында жұмыс істеуі тиіс, өйткені қоғамның ақпараттық инфрақұрылымы шын мәнісінде ақпараттық қарудың мақсаты болып табылады.
Бірақ жаңа қарудың басты мақсаты – қарулы күштер, қорғаныс кешенінің кәсіпорындары, елдің сыртқы және ішкі қауіпсіздігіне жауапты құрылымдар. Экономиканы мемлекеттік басқару құрылымдарын орталықтандырудың жоғары дәрежесі ақпараттық агрессия нәтижесінде теріс салдарларға әкелуі мүмкін. Ақпараттық қаруды жетілдіру қарқыны, дегенмен шабуылдаушы қару-жарақтың кез келген түрі сияқты, қорғау технологияларының даму қарқынынан асып түседі. Сондықтан ақпараттық қаруды бейтараптандыру, оны қолдану қатерін көрсету міндеті Республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі басым міндеттердің бірі ретінде қаралуы тиіс және бірінші кезекте елдің қарауына шығарылуы тиіс .
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері қоғамдық өмірдің түрлі салаларында маңызды рөл атқаруы және бүгінгі күні күн тәртібінде бірінші кезекте болуға тиіс. Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігі елдің ұлттық қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол халық пен мемлекет қызметінің түрлі салаларында республиканың ұлттық мүдделеріне ықпал етеді. Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігіне қауіп-қатер және оны қамтамасыз ету әдістері осы салалар үшін ортақ болып табылады, өйткені бірыңғай ақпараттық кеңістіктің пайда болуымен оның қызметтің барлық түрлеріне әсерін жоққа шығару мүмкін емес.
Жаңа шындық туатын, қуатты және сапалы жаңа ақпараттық ағын жасайтын ақпараттық қоғамға күнделікті кіру мемлекет пен БАҚ-тың тез әрі алдын ала әрекет етуі қажет. Бұл шындықты білдірудің ерекше ерекшелігі, онда болып жатқан ақпараттық соғыстар дамыған елдерді күшейтіп қана қоймай, екінші және үшінші әлемнің тең елдеріне айналуға мүмкіндік береді. Бұл ақпараттық әлеуеттің асимметриялық дамуы жүріп жатқанына байланысты, бұл кез келген мемлекетке сыни сәтте ең күшті болуға мүмкіндік береді. Бұл ретте ақпараттық қаруды қолдану бөтен агрессивті әрекеттерге неғұрлым барабар жауап болып табылады. Қазақстанда бұл үдеріске белсенді түрде кірісу керек,алайда жоғары технологиялар саласында біздің еліміз аз әлеуетке ие.
Оның үстіне, Қазақстанда болып жатқан оқиғалар елімізде тіркелген шетелдік БАҚ-тарда жиі жарияланып тұрады, бұл олардың геосаяси мүдделеріне сәйкес жасалады. Қазақстанның сыртқы саясаты шетелдік БАҚ-та жиі жарияланады, алайда республика игілігі үшін емес.
Еліміздегі «Хабар», «Qazaqstan», «Kazakh TV» сияқты каналдар көршілес елдерде трансляцияланады. Олардың басты көрермендері шетелдегі қазақ халқы. Бұдан өзге, қазіргі таңда барлық дерлік телеарналар ресми сайты, YouTube желісіндегі каналдары арқылы онлайн хабар таратады. Яғни, әлемнің кез келген түкпірінен Қазақстан жайлы ақпарат білгісі келген адамға барлық ақпарат көзі ашық.
Бүгінгі күні бұқаралық медиаға қандай да бір саяси акцияның имидждік
тағдыры жиі байланысты. Өз кезегінде, имидж факторы саяси процестердің барысына
айтарлықтай әсер етеді. ХХ ғасырдың соңынан бастап әлемдік саяси элитаның
әлеуметтік ақпарат феноменіне назар аударуы күшейе түсуде. Өйткені әлеуметтік
ақпарат жаһандық, өңірлік және ұлттық деңгейлерде саясаттың жұмыс істеу
индикаторы (көрсеткіші) болуы мүмкін. Оның үстіне, қоғам өмірінің жүйе құраушы
факторы бола отырып, ақпараттық сала тек саяси ғана емес, сонымен қатар
экономикалық, дипломатиялық, экологиялық, демографиялық және ұлттық
қауіпсіздіктің басқа да құрамдас бөліктерінің және тұтастай алғанда сол немесе
өзге елдің егемендік дамуының жай-күйіне белсенді әсер етеді.
Суреттер pixabay.com сайтынан алынды)