30 Маусым 2014, 05:47
Ұйғыр этносының бірнеше мыңдаған жылдарға созылатын тарихы бар музыка өнері бастауларының тарих қойнауында жатқаны анық. Сол себепті бұл – өзіндік ерекшелігін сақтай отырып дамыған, қалыптасқан, шеберлік қырлары айқын, орындаушылық мектебі бар өнер саласы санатында десек қателеспейміз.
Қолда бар деректерге қарағанда, ұйғыр музыка мәдениетінің негізі бұрынғы жүзжылдықтың VII ғасырында «Суй династиясының тарихы» – «Суйшуда» қаланған деуімізге әбден болады.
Қазақстанның ұйғыр музыкалық мәдениеті, Шыңжаң аймағындағыдай бай аспаптылығымен, әрі әуендерінің иірімділігімен ерекшеленеді. Бүгінгі күнге дейін бұл халықтың тұрмыстық салт-жоралғылары және ән мен поэзия кештері болсын, кең танымалдық алған аспаптарының қатысуынсыз, олардың сүйемелдеусіз елестету мүмкін емес. Яғни музыкасыз әр түрлі шаралардың өтуі екіталай. Тіптен әуесқой музыка мамандары да кәсіби өнер шеберлерімен қатар осындай кештерге арнайы шақырылады. Саз бен әуен бұл халықтың дәстүрінде бөлшектенуге келмейтін мәнді өнер түрі болып табылады.
Кеңестік заманның ірі ғалымы, фольклортанушы, Орталық Азия мен шетелдік Шығыс елдерінің музыкасын зерттеуші В.М.Беляев «Түрікмен музыкасы» атты еңбегінде ұйғыр музыкасын «Орталық Азия әуезінің бастауының бірі» деп атаған [1, 32]. Өзімен түбі біртектес өзбек, тәжік, әзербайжан сияқты ұйғыр мәдениетін де халықтық және халықтық-кәсіби сияқты екі бағыттағы өнер түрлері өзгешелендіреді. Бұл екі бағыт та өзінің биік деңгейіне әу замандарда-ақ жеткен. Халықтық, яки әуесқой музыка өнері негізінен ауылдық аймақтарда қалыптасуын жалғастырып жүргенде (тұрмыстық атауы «декхан»), халықтық-кәсіби музыкасы мәдени мәні мен мазмұны жағынан ортағасырлық мәдениеттен бастау алатын қалаларда кеңінен өріс алған. Задында халықтық-кәсіби музыканың дәстүрлері жалпы халықтық өнерге әсер ете отырып, бүгінгі күнге дейін қаз қалпында сақталып келген. Бұдан ел жадысының мықтылығы мен салт-дәстүрлерге деген берік ұстанымын байқауға болады.
Жалпы ұйғыр әндері – осы кезге дейін арнайы зерттелмеген нысандардың қатарындағы өзекті мәселе. Жарық көрген көптеген жинақтарда кездесетін кемшіліктердің себебін де осы жайттың аз зерттелуімен байланыстыруға болады. Бұл жинақтарда әндер тек түрі мен сыртқы қалыбы жағынан қарастырылып, берілген. Осындай немқұрайлылықпен «формальды» қарастырылған әндердерден көбіне-көп тек лирикалық жанрдағы туындылар енгізіліп, тек жанр жағынан ғана топтастырылып, бір жүйеге түсірілмегендігімен қоса, әуендердің жоғарғы дыбыстық биіктілігі де нақты белгіленіп, тіркелмей енгізілген. Бұл кемшін тұстарды зерделеуді болашақ күннің үлесіне қалдыра тұрайық...
Негізінде қазіргі күннің музыкатанушылары үшін халықтық-кәсіби өнер мен фольклордың арақатынасы, олардың өзара әрекеттесуі әлі күнге дейін көкейтесті мәселе болып келеді. Бұл халықтық мәдениет түрі тұрмыстық жанрлардың, оның арасында әндер мен билердің де өзіндік жүйелерін қалыптастырған. Ал фольклор үлгілері атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауызша түрде жеткізіліп отырған [2, 17]. Мұндай ауқымды тақырыпты кішігірім мақалада қарастырып, тауысу мүмкін емес. Дегенмен, шамамыз келгенше музыкалық фольклордың кейбір мәселелері турасында, оның ішінде аспаптық қырлары жөнінде бірер ауыз сөз айтуды жөн көрдік.
Ұйғыр музыка өнері даму жолында өзіне ғана тән көркемдік дәстүр түрлерін, сонымен қатар, аспаптық орындаушылық шеберлігін үйренуде ерекше әдістерді қалыптастыра алды. Музыка зерттеуші ғалым Тамара Алибакиева айтқандай – осы түрлердің қатарында өзінің әуезді, иірімі күрделі, сұлу сырлы дыбыстардан тұратын «мұқамдар» мәні мен мағынасы, мазмұны мен түрінің жинақтылығы жағынан жетілген өнер түрі ретінде қабылдануға лайық. Ұйғыр әндерінің ең басты ерекшелігі олардың халықтық, ұлттық мінез-құлықты аша алуында болса керек. Өйткені, бұл өнер түрі елдің тұрмысымен, ішкі жан-дүниесімен рухани тығыз байланысты. Әріде сөзбен, әуенмен жеткізе алмаған тұстарында ұлттық сана айтар сөзін бимен де беріп отыратындығы – оның жалпы музыкамен ішкі үйлесімділігін көрсететін қасиеттің бірі.
Аспаптың сүйемелдеуімен орындалатын жергілікті әндер ерекше назар аудартады. ШҰАР-да да, Қазақстанда да ең көп сүйемел (аккомпонемент) жасайтын музыкалық аспаптың бірі «тамбир» болып табылады. Бұл халық орындаушыларының арасында ең «негізгі аспап» ретінде танылып, қадір тұтылады. Сонымен қатар ұйғыр халық әндері равап, гиджак және дутардың да сүйемелденуінде орындалады. Әрине дутар да халық арасында кеңінен танылып, қолданылған аспаптардың бірі.
Қазақстандағы ұйғырлардың халықтық өнерінде халықтық-кәсіби әнші-импровизаторлардың шығармашылығы ерекше мәнге ие. Үлкен маңызды межедегі бұл өнер иелерінің орындауындағы халықтық қарапайым әуендердің өзі, тіпті кейде, музыкалық жүйесі мен желісі күрделі түрге айналып кететін тұстары да жоқ емес. Импровизаторлардың дарыны мен музыкалық фольклордың машық-дағдыларын терең игерген халықтық-кәсіби әншілер халық арасында кеңінен тараған әндерді орындауда оларды халықтық-кәсіби деңгейге дейін жеткізе алады [3, 3]. Бұған олар жекелеген қысқа әуендік айналымдарды түрлентіп қайталаумен, және ырғақтық (ритмикалық) құрылымын күрделендірумен, әрі қайырмаларды сөз бен өлең жолдарының арасына қосу арқылы жасалатын, кеңейтілген өлең жолдарын енгізіп, қолдану арқылы қол жеткізеді. Соның нәтижесінде туындының әуендік құрылымы бірнеше «элементтік», бір сөзбен айтқанда бірнеше «бөлшектерге» бөлінеді.
Отанымыздағы ұйғыр музыка өнерінде бұрыннан-ақ аспаптық орындаушылықтың ұжымдық түрлері қалыптасқан. Бұл орындалып отырған көркем шығарманың жанрымен тікелей байланысты. Ансамбльдерде аталған музыкалық аспаптардың барлығына қоса «чанг» аспабын да кездестіруге болады, бұл ретте «калун» аспабы сирек қолданылады. «Сатар» – кәсіби музыканттардың аспабы ретінде танылып, тараған. Өйткені, бұл аспаптар орындаушылық шеберліктері шыңдалған музыканттардың қолдарында ғана өзінің бар сұлулығын паш ете алады.
Ұйғыр халық музыкасы теориялық тұрғыдан талданған ғылыми еңбектер жоқтың қасы, егер бар болса оның үстіне олар көбінесе қытай, араб, ағылшын, неміс, түрік тілдерінде жазылған. Дәстүрлі ұйғыр мәдениеті көптеген музыка зерттеушілерінің қызығушылығын оятқан. Мәселен В.Беляев, Т.Вызго, К.Қожамияров, Р.Хашимов, Т.Алибакиева, А.Бурханов, С.Кибирова, Р.Хасанов сияқты танымал музыкатанушылар бар. Олардың ғылыми жұмыстары, яғни қазіргі кездегі этномузыкадағы қолданып жүрген әдістер, ұйғыр халқының аспаптарын кеңірек зерттеуге және салыстырмалы талдау жасауға жол ашып отыр. Осы ретте музыкалық аспаптарды жасалған материалына қарап жіктейтін көне қытай классификациясы бойынша талдап, қарастырған тиімді (метал, ағаш, тас, тері, жібек, т.б.).
Ұйғыр ғалымы Абдушукур Мухаммат Имин өзінің («Песенно-танцевальное искусство Синьцзяна Танской Эпохи») «Синьцзян Тан дәуірлерінің ән-би өнері» атты кітабында, музыкалық тараулардың мәліметтеріне сүйене отырып, VI ғасырдың екінші жартысында кучандық музыкант-әнші және (щипковом) аспапта орындаушы Суджуптың, Қытайда кең таралған бес таранды және жетісатылы дыбыстардың қатарын жасап шығарғанын жазады[1].
Ерте орта ғасырда музыка мәдениеті жоғары дамып, Орталық Азияның музыка теориясында бастапқы кезеңнің қалыптасуына алып келді. Шығыс Түркістанға белгілі болған Суджуптың теориялық жүйесі, ұйғыр музыка өнерінің алға өрлеуіне бағыт берді.
ХІ ғасырдағы ғұлама Авиценна жүйесі бойынша аспаптар ішекті, үрмелі және ұрмалы болып бөлінеді. Музыка саласы ғалымдарының пікірінше В.Маийонның жіктеуі тиімді. Сол себепті ол бәріне ортақ болып келеді. Аспаптанушы ғалым В.Маийон аспаптың басты ерекшелігін – оның дыбыс шығаруына қатысты деп таниды. Оның өзі дүние жүзіндегі аспаптарды толық жіктеуге мүмкіндік бермейді. Осының негізінде Э.М.Хорнбостэль мен К.Закстің жіктеуі пайда болды. Олар: идиофондар – дыбыс шығару аспаптың жасалуына байланысты болса, мембрафондар – тартулы мембрамаға, хордофондар – негізгі ішекке, ал аэрофондар – ауаға қатысты болып келеді [4, 13].
Жоғарыда аталған аспаптар жеке өнер көрсетуде де, сүйемелдеуде мен ансамбльдік орындауларда да қолданысқа ие.
Ұйғыр ұлттық халық аспаптарының ішінде көп бөлігін хордафондар құрайды. Олардың түрлері, формалары, құрылымдары (жай және құрама) және дыбыс шығару жолдары өзіндік ерекшеліктерімен, әрі әркелкілігімен таң қалдырады.
Хордафондар тек қана ШҰАР ұйғырларында немесе Орта Азияда тұратын ұйғырларда ғана емес, сонымен қатар басқа да Шығыс елдерінде жиі кездеседі. Бірақ салыстырмалы талдау барысында кейбір аспаптардың ұқсастығы мен айырмашылықтарын айқын байқауға болады. Ол ерекшеліктер елдің дәстүріне, тұратын мекеніне тікелей байланысты. Тіпті кейде айырмашылықтары жер мен көктей болуы да мүмкін. Аспаптардың аттары мен ішек сандары бір-біріне келеді. Айырмашылығы тек қана түрі мен аспаптың жасалу тәсілінде ғана емес, сонымен бірге орындалуы, яки репертуары және ойлау тәсілінде де болуы мүмкін дей аламыз.
Қорыта айтқанда, ұлттық ұғымын әуенмен жеткізе білген ұйғыр халқының аспаптық ерекшеліктері осындай. Аспабына байланысты әуендік өзгешелігімен, оған қоса, мінездік өрнегін жоғалтпай, сақтап келе жатқан елдің арасында қолданысқа ие ұлттық аспаптар мейлі Қазақстанда немесе ШҰАР ұйғырларында және Таяу Шығыс пен Орталық Азия аймақтарында болсын, өзіндік мәні бар, кеңінен таралуына мүмкіндігі мол аспаптар ретінде танылуына лайық. Этномәдениеттің дамуымен қатар, жалпы ұйғыр халқының ерекшелігін танытуға атсалысатын саланың бірі де – музыка өнері мен ұлттық аспаптары болып табылады.
Домуллаева Х.И. өнертану магистрі,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты
Әдебиеттер:
[1] Интервью м. иск. Домуллаевой Х.И. с Главным дирижером уйгурского театра, Академиком МАИ Азатом Бурхановым.