Оңтүстік астананың үстіндегі түтін онда тұратын әрбір алматылық үшін қалыпты жағдайға айналды. Ластанған ауа – бұл қаланың маңызды экологиялық проблемаларының бірі, бірақ өкінішке қарай бұл жалғыз мәселе емес. Су мен топырақтың ластану проблемалары да өзекті. El.kz тілшісі Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ PhD докторы, география және табиғатты пайдалану факультетінің ғылыми-инновациялық қызмет және халықаралық байланыстар жөніндегі декан орынбасары Айна Рысмағамбетовамен Алматының экологиялық проблемалары және оларды шешу жолдары туралы әңгімелескен болатын.
- Алматының Қазақстанның ең лас қалаларының тізіміне еніп отырғаны бірінші жыл емес. Мұның себебі неде?
- Алматының атмосфералық ауасының жалпы экологиялық жағдайы қанағаттанарлықсыз. Өткен жылы қала атмосферасына қала үшін ауаны негізгі ластаушы заттар көмірқышқыл газы, азот диоксиді, күкірт диоксиді, көміртегі тотығы, формальдегид, бензин(а)пирен, фенол және тағы басқалар 107 мың тоннадан астам ластаушы заттар шығарылды. Оның 50%-дан азы автокөлікке, 46%-ға жуығы ЖЭО-2, ЖЭО-3 және түрлі кәсіпорындардың қызметі нәтижесінде, 4,3%-ы жеке секторға тиесілі. «Қазгидромет» РМК деректері бойынша соңғы төрт жыл ішінде атмосфералық ауаның ластануының жоғары деңгейі байқалады: 2017 жылы атмосфераның ластану индексі (ИА) 6 құрады, бұл салыстырмалы түрде төмен деңгейді көрсетті, ал 2018, 2020-2022 жылдары ластанудың жоғары деңгейі – 7, 2019 жылы ИА 8-ді құрады. 2022 жылдың бірінші жартыжылдығында кәсіпорындардың жиынтық нақты шығарылуы 46 062,23 тоннаны құрады.
Қаланың жоспарлау құрылымы күрделі ландшафт-географиялық орналасуымен анықталады. Қолайлы климаттық жағдайларға қарамастан, Алматы атмосфераны өзін-өзі тазартудың әлсіз ресурстарымен сипатталады және желдің барлық бағыттарында қала «аэродинамикалық көлеңкеде» орналасқан. Жалпы қалалық ауаны желмен өзін-өзі тазарту факторлары ауаның қолайлы гигиеналық жағдайын сақтау үшін жеткіліксіз екенін атап өткен жөн. Жоғарыда аталған барлық факторлар атмосфераға ластаушы заттардың шығарылуын арттырады.
- Алматының негізгі экологиялық проблемаларын атап өтсеңіз.
- Алматының әлеуметтік-экономикалық қалалық жүйесі қоршаған орта сапасының нашарлауымен қатар жүреді, бұл орнықты аумақтық даму проблемасын қиындатады. Қаланың қазіргі экологиялық жағдайы атмосфераның беткі қабатында ластаушы заттардың артық жиналуымен сипатталады, бұл түтіннің пайда болуына және ластанған ауа массаларының өзен аңғарлары арқылы биік таулы аймақтарға өтуіне әкеледі. Табиғи желдетудің әлсіздігі жағдайында атмосфералық ауаның ластануы шұғыл шешуді қажет ететін ең өзекті мәселе болып көрінеді.
Сондай-ақ, өзекті экологиялық проблемалардың бірі қаланың су объектілерінің ластануы болып табылады. Ашық су қоймаларындағы су бүкіл қала арқылы өтеді және судың ластану дәрежесі бойынша Үлкен Алматы өзені қаладан жоғары ластанудың I және II класына жатады, яғни ол «өте таза» және «таза» деп сипатталады, ағысы төмен су сапасы нашарлайды, сапа класы – III – «орташа ластанған». Сапа стандарттарының асып кетуі негізінен халықтың көп бөлігі жағдайында қалалық ағынды сулардың төгілуіне тән.
Алматы аумағы арқылы Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Есентай өзендері ағып өтеді. Үлкен Алматы өзенінің су қорғау аймағында сарқынды құбырларды ағызатын қаланың ірі кәсіпорындары жұмыс істейді, сондай-ақ су объектілеріне жеке тұрғын үй секторы мен шағын бизнес объектілерінің ұйымдастырылмаған және тазартылмаған сулары ағызылады.
Урбанизацияланған аумақтардың тағы бір экологиялық проблемасы-қатты тұрмыстық қалдықтардың пайда болуы. Айта кету керек, 2022 жылдың басынан бері әкетілген қоқыс көлемі 203 мың тоннаны құрады, қайта өңдеу үлесі небәрі 16,6%-ды құрайды. Мәселе мынада, қайта өңдеу деңгейі әлі де төмен. Қала шегінде пайда болатын ҚТҚ қайта өңдеу қуаттылығының болмауына байланысты Алматы облысында орналасқан полигондарға әкетіледі. Қарасай ауданында (қаладан 35 км) орналасқан полигонға күн сайын шамамен 1200-1500 тонна қалдық түседі, тәулігіне 400-500 тонна мөлшеріндегі қалған қалдықтар қала маңында жұмыс істейтін шағын полигондарға жіберіледі. Осыған байланысты адам өмірінің барлық салаларында қалдықтарды бөлек жинауды енгізудің шұғыл қажеттілігі туындайды, бұл қатаң бақылауды қажет етеді.
- Ауаның ластануы негізгі экологиялық проблемалардың бірі болып саналады. Оны шешу қажеттілігі туралы көптен бері айтылып келеді, бірақ жыл сайын мәселе қала үшін өзекті бола түсуде. Алматылықтар таза ауамен дем ала бастауы үшін не істеуге болады және не істеу керек?
- Соңғы уақытта автокөліктердің саны артып келеді, электр станциялары мен жылу станциялары шығарындыларының көбеюі, сондай-ақ қаланың бір секторында орналасқан жеке секторлардағы жылу желілерінің жұмысы қалалық ауадағы газ тәрізді және аэрозольді ластаушы заттардың үлкен шығарындыларының себептерінің бірі болып табылады. Ауа бассейнін ластанудан қорғаудың негізгі бағыттары: санитарлық-техникалық іс-шаралар, яғни жаңғыртылған газ-шаң тазалау жабдықтарын орнату; технологиялық іс-шараларды «экологияландыру» қалдықтары аз технологияларды енгізу болып табылады; кеңістіктік-жоспарлау іс-шаралары (санитарлық-қорғау аймақтарын орнату, көгалдандыру, жел бағытын ескере отырып кәсіпорындарды орналастыру) және тағы басқалары жатады.
Адамның экологиялық ізі де маңызды фактор болып қала береді. Әрбір алматылық 5R (Refuse, Reduce, Reuse, Recycle, Rot) ережелерін қолдана отырып, өзінің күнделікті тәртібінде экологиялық өмір салты қағидаттарын енгізуі керек: автокөліктерде жүруден бас тарту, пластикалық бұйымдарды пайдалану, қажетсіз сатып алу санын азайту; заттарды қайта пайдалану және қайта өңдеу; мүмкіндігінше органикалық қалдықтарды компостерлеген дұрыс.
- Зиянды шығарындыларды азайту тәсілі ретінде ЖЭО-2 және ЖЭО-3 қайта құру қажеттілігі бірінші жыл емес. Қала бұл мәселені шешуге қаншалықты жақын?
- Жоғарыда айтылғандай, қаланың экологиялық жағдайына 36 мың тонна шығарындыларды құрайтын ЖЭО-2 қызметі, ЖЭО-3 – 12,246 мың тонна әсер етеді. Көмірмен жұмыс істейтін қуаты 510 МВт ЖЭО-2 өңірдегі ең ірі жылу электр станциясы болып табылады және Алматыны 60%-ға жылумен және 40%-ға электр энергиясымен қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға әсерді барынша азайта отырып, Алматы ЖЭО-2-ні жаңғырту станцияны табиғи газды жағуға ауыстыру есебінен жүзеге асырылатын болады. Бүгінгі таңда жоба барлық газ турбиналарын іске қосудың есептік жылы 2026 жылға жоспарланған. ЖЭО-3-ті қайта жаңарту бойынша станцияның қуатын кемінде 450 МВт ұлғайта отырып, қолданыстағы шаң-көмір қондырғысының жабдығын бөлшектей отырып, маневрлі бу-газ қондырғысын салуға ТЭН әзірленуде.
- Алматының экологиясына әсер ететін проблемалардың қатарында ауыз су көзі болып табылатын Іле Алатауы мұздықтарының ластану проблемасы да бар. Бұл мәселені қалай шешуге болады?
- Адам тұтынуы үшін судың сапасымен қамтамасыз ету және су мен құрлық экожүйелерінің денсаулығы тұтастай алғанда ел үшін ең өзекті болып табылады. Тау экожүйелері климаттың шамалы өзгеруіне сезімтал, өйткені олар судың негізгі көзіне әсер етеді. Барлық биік таулы аймақтарда қар мен мұздың құрамы атмосфералық жауын-шашынға байланысты. Ластаушы заттар жиналады мұздық мұз және қар жамылғысы жоғарғы бьефке ықтимал жағымсыз әсерлермен шығарылады. Айта кету керек, ғалымдар қар мен мұздан металдардың іздерін тапты. Микроэлементтер (Mn, Ti, Sn, CS) Алматының жанындағы Іле Алатауындағы қар жамылғысына түскен шаңда бар. Мұздықтардағы ластану антропогендік көздермен, соның ішінде өнеркәсіптік өндіріспен және қорғасын бензинін пайдаланумен байланысты. Сондықтан атмосфералық ауаның ластануы және экономиканың декарбонизациясына қол жеткізу үшін шешілмеген мәселелерді шешкен жөн.
- Топырақтың ластануы – оңтүстік астананың тағы бір экологиялық проблемасы. Оның шешімі бар ма?
- Алматының топырақ жамылғысының құрылымы Іле Алатауының тік белдеуімен толық анықталады – биіктігінің өзгеруімен тиісінше табиғи-климаттық белдеулер мен белдеулер, сондай-ақ топырақ-өсімдік жамылғысы өзгереді. Қаланың маңызды экологиялық проблемаларының бірі-мотор отындарының толық жанбауынан топырақтың ауыр металдармен үнемі ластануы. «Қазжерқойнауы» АҚ әр жылдары жүргізген экологиялық-геохимиялық зерттеулердің деректері бойынша Алматы агроөнеркәсіптік округінің аумағында топырақта қорғасын, фосфор (фондық құрамы 3 еседен асқан), хром (фоны 1,2 еседен асқан) және т. б. құрамы бойынша қалыптан тыс учаскелер анықталды. автомобиль жолдарының жанындағы топырақтағы металдар фондық мәндерден ондаған, кейде жүздеген есе көп. Мысалы, Абай-Сейфуллин көшелерінің қиылысында нормадан асып кету 2017 жылы ерекше байқалды және 1,6 ШЖК құрады, ал 2018-2021 жылдары ол 1-1,2 ШЖК шегінде белгіленді.
Бүгінгі күні көлік инфрақұрылымын дамытудың 2025 жылға дейінгі жоспары әзірленді, оған сәйкес неғұрлым экологиялық таза көлік жүйелерін дамыту үшін бірқатар іс-шаралар жүзеге асырылатын болады. Сонымен қатар, ұзындығы 5,2 шақырым «Қалқаман» станциясынан «Барлық» базарына дейін метрополитен салу; Саин көшесі – Мөңке би көшесінің («Ақын Сара») қиылысында көлік айрығын салу; қаланың сегіз ауданында – Шапағат, Боралдай, Теректі,Рахат-Мәдениет шағын аудандарында ұзындығы 140,4 шақырым жол салу, Шұғыла, Ақжар, Маяк, Мәдениет; Алматыда велосипедшілердің қозғалысы іс жүзінде реттелгенін, гироскутерлер, электр скутерлер және тағы сол сияқты жеке мобильдік құралдары пайдаланылатынын атап өткім келеді.
- Қалада орын алған нүктелік даму атмосфералық ауаның күйіне де әсер етеді. Алматыда жел қозғалысын зерттеу жүргізілуде ме және бұл фактор құрылыс жоспарларында ескеріле ме?
- ҚР СНжЕ нормативтік-техникалық құжатын белгілеу 2.04-01-2010 «Құрылыс климатологиясы» қолданыстағы ғимараттардың, тұрғын үйлердің және тағы басқа нысандардың құрылысы мен реконструкциясы реттеледі, сондай-ақ жобалық жұмыстарды орындау барысында жүзеге асырылатын және ШЖК нормативтері бойынша ұсыныстар әзірлеумен аяқталатын шығарындылар мен олардың әсерін бағалау жүргізіледі. Техникалық тапсырмаларды дайындау кезінде Метеорология мен климатологияда осы жерде жел режимін сипаттайтын векторлық диаграмма ұсынылатын аумақтардың табиғи-климаттық жағдайлары ескеріледі.