Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің қазақ даласындағы алғашқы мектепті Торғайда ашқаны тарихтан мәлім. Бірақ тұңғыш білім ошағының қандай қиындықпен салынғанын, жалпы мектептің кейінгі тағдырын білеміз бе?
Патша үкіметінің отарындағы ұлтқа мектеп ашуға рұқсат беруінің мәнісі неде еді? Әрине, қанаудағы қазақтардың орыс билігіне қызмет етерліктей деңгейде ғана сауат ашуын, жергілікті жұртпен арадағы тілмаштық қызметке икемделуін ғана көздеді. Бұған дейін ашылған орыс-қазақ мектептерін бітірген қазақ балалары осындай қызмет атқарып та жатты. Ыбырай да Орынбордағы осындай мектепті тәмамдасымен шамалы уақыт тілмаш болып, кейін мұғалімдікке бет бұрды.
Қазақ жерінде ұлттық мектеп ашуға рұқсат беріліп, Торғайға мұғалім болуға жіберілгенде Ыбырайдың жасы 20-да еді. Ол нағашысы Шеген бидің елінде ұстаздық ете жүріп, осы өңірде мектеп ашуға бел буды. Билік өкілдері мұның мүмкін емес екеніне барынша сенген еді. Ыбырайға қарапайым халықты да бұл мақсатына сендіру оңай болмады. Оның себебі де бар. Көбі "балаларды шоқындырасың, орыстың ілімін оқытайын деп жатырсың" деген сыңайда күдік-күмәндерін айтты. Бір жағынан, үрейленулері де негізсіз емес еді. Орыс үкіметі қазақты оқу-ағарту ісімен отарлай түскісі келді. Оған Ыбырайдай лайықты адам аз-тын. Ол үкіметтің түпкі мақсатын сезсе де, ұлтының көзін ашып, санасын оятатын үлкен мүмкіндікті мүлт жібермеуді көздеді. Сөйтіп, олар Ыбырайды, Ыбырай оларды пайдаланды десе болатындай.
Ұлы ағартушы қалай да өз дегеніне, көздегеніне жетуді көкседі. Торғайда мектеп салуға жергілікті халықтың, бас көтерер азаматтардың қолдауы қажет еді. Мұның пайдалы іс екеніне жұрттың көзін ақыры жеткізе алды. Солайша, 1861 жылы-ақ құрылыс жұмыстарын бастады. Ең қиыны — Торғай даласынан құрылыс материалдарын емге табу мүмкін емес-тін. Сондықтан Шеген бидің ұрпақтары, яғни нағашылары, ауыл-ауылдағы тұрғындар демеу көрсетіп, ортақ іске қаражат жинады. Нағашыларының көмектесіп жатқанын естіген өз жұрты, яғни Балғожа бидің туыстары да "біз де қалыспайық" деп, Торғайға мал айдатып жіберген деген деректер бар. Осыдан-ақ мектеп салу ісінің көпке ұзамай жан-жақты қолдау тапқанын көруге болады.
Мектеп қабырғасы 1 метрлік саман кірпішпен қаланған. Қадалары да 1 метр сайын салыныпты. Жалпы, мектеп салу бастамасы көтерілгенде ел ішінен сәулетші ізделеді. Сонда сәулетшілік білімі болмаса да, ауылда көптеген үйдің іргесін қалап танылған Шилі ауылының тұрғыны Талпақ Байтөреұлы деген кісі ғимараттың нобайын сызып, құрылысты өз мойнына алған. Ал Торғайда құрылысқа жарайтын ағаш өспейтіндіктен, 500 шақырымдай қашықтықта жатқан Аманқарағай, Арақарағай ормандарынан тасуға тура келген, — дейді ыбырайтанушы, ақын Серікбай Оспанов.
Ол кезде қазіргідей техниканың жоқ екені тағы белгілі. Ыбырайдың өзі өгіз арбамен қыстың аяз-боранына, жаздың аптап-аңызағына, жауын мен дауылға қарамай, бірнеше мәрте жаяу қатынайды.
Айшылық жерге барғанда екі өгіз арбамен айналдырған екі бөренеден ғана тасыған. Ұзын бөренелердің бір басын алдағы өгіздің, екінші басын артқы өгіздің екі бүйіріне өңгереді екен. Бір барып-келгеннен құрылысқа қажет материал жиналушы ма еді? Зор бейнетпен екі ортаға, қанша қажет болса сонша рет жаяулап-жалпылап қатынаған, — деген дерек қосты Ы.Алтынсариннің облыстық мемориалдық музейінің директоры Марғұлан Оспанов.
Осыншама қажыр-қайрат жұмсалған мектеп 4 жылдан кейін толық салынып бітеді. 1864 жылы 8 қаңтарда алғашқы қазақ мектебінің алғашқы қоңырауы соғылады. Сонда мақсатына қолы жеткен аяулы тұлғаның пікірлес досы Ильминскийге хат жазғаны бар: "8 қаңтарда көптен күткен арманым іске асып, мектеп ашылды. Оған қырғыздың (қазақтың) балалары түсті. Бәрі де жақсы, зерек балалар. Мен балаларды оқытуға қызу кірістім", — дейді. Білім беру ісіне "аш қасқырдай" бас қойған Ыбырай өз әдістемесімен үш айдың айналасында алғашқы шәкірттеріне қазақша, татарша, орысша жазу-сызу, оқуды үйретіп шығарады... Одан кейін Ыбырай жаққан шырақ қаншама ұрпақтың санасына сәуле түсірді десеңізші!
Жақында ғана жарық көрген "Ұлтын ұлықтаған Ыбырай" атты кітабымда жазғанымдай, негізі ұлы ағартушының ең алғашқы шәкірттерінің саны 17 болған. 1889 жылы бұл білім ошағы орыс-қазақ мектебі болып өзгертіледі. Ахмет Байтұрсынұлы осы мектепте сол кездері оқиды. Бірақ, бір анығы, оған Ыбырай сабақ берген жоқ. Өйткені ол 1883 жылы Қостанайға көшіп кеткен. Бірақ Ыбырайдың ізін басқан шәкірттері мұғалімдікті сабақтап, бұл мектеп қызметін үздіксіз жалғастыра берді, — дейді ғалым Серікбай Оспанов.
Қазақтың құтты ордасына айналып, ғасырдан астам уақыт сыр бермей келген Ыбырай мектебінің ғимараты 1969 жылы қолмен құлатылды. Өкініштісі, оған да халықтың керенау, немқұрайдылығының әсері бар.
Сол тұстағы Компартияның Қостанай облысындағы бірінші хатшысы Андрей Бородин Торғайға барғанында назары нақ осы мектепке түсіп: "Мынаны көзге сүйел қылмай, неге құлатып тастамайсыңдар?" деген көрінеді. Сол-ақ екен, шолақ белсенділер Ыбырай мектебін талқандауға кіріскен. Ақымақтықта шек жоқ қой, — деп күйінеді ыбырайтанушы.
Ел аузындағы әңгімеге сенсек, мектепті бұзу қиынға түскен. Шынжыртабан тракторлар қанша соққыласа да қабырғаларын құлата алмаған көрінеді. Мұны осы білім ошағының 1960 жылғы түлегі, қаламгер Қайдар Байдебекұлы да растайды.
Саман қабырғалардың қалыңдығы 1 метр болатын. Техниканың әлі жетпегесін жік-жігі сөгітіліп, қолмен бұзылған. Осы кезге дейін тұрса, еш жерінде кінәрат болмай, мызғымастан тұрар ма еді. Есімде, 1973 жылдары (облыстық партия комитетіне — ред) бірінші хатшы болып Кеңес Әубәкіров деген келді. Сол кісі: "Неге құлатты? Болашақ үшін сақтау керек еді. Бұларыңыз болмаған екен, елдікке жатпайды ғой" деп қиналып, жанашырлық сөзді алғашқы болып айтып еді. Өзім куә болдым, — Қайдар Байдебекұлы.
Бүгінде Ыбырай салған мектептің орнында музей тұр. Оған ұлы ағартушының есімі берілген. Ішіне енсеңіз, тұңғыш мектеп тарихы жаңғырып сала беретіндей...