Қазір әлемде энергия тапшылығы күшейіп барады. Ал мұндай сұранысты атом энергетикасы қамтамасыз ете алады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей, елімізге сенімді және экологиялық таза қуат көздері аса қажет. Сондықтан біз атом энергетикасын дамытуға баса мән беруіміз керекпіз. Сарапшылардың айтуынша, АЭС-тің елімізді тұрақты электр энергиясымен қамтамасыз етуге септігі мол. Оның үстіне атом энергетикасы экономикалық тұрғыдан тиімді. Жалпы АЭС салудың негізгі делінген үш өзектілігі қандай? Егер халық бұл құрылыстың қажеті жоқ деп тапса, электр энергиясы тапшылығы мәселесін шешудің басқа қандай жолы бар? «Ядролық физика институты» ШЖҚ РМК Астана филиалының директоры, ҚР Президенті жанындағы Ұлттық ғылым академиясының академигі Максим Здоровецпен сұхбаттасқан El.kz тілшісі осы және өзге де сауалдардың жауабын іздеп көрді.
El.kz: Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігін нығайту үшін өз атом электр станциясын салу тақырыбы бұрыннан талқыланып келеді. Академик ретінде АЭС-ті өзекті ететін үш негізгі аспектісін атай аласыз ба?
Максим Здоровец: Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы - бұл көптен бері талқыланып келе жатқан маңызды және көп қырлы тақырып. Елдің энергетика саласындағы ағымдағы жағдайды, сондай-ақ жаһандық экологиялық және экономикалық сын-қатерлерді ескере отырып, өз атом электр станциясын салу мәселесі ерекше өзекті болып отыр. Бұл мәселені Қазақстан үшін аса маңызды ететін үш негізгі аспектіні бөліп көрсетуге болады: Энергетикалық тәуелсіздік пен қауіпсіздік, Экологиялық артықшылықтар, сондай-ақ экономикалық және технологиялық даму.
Бүгінгі таңда Қазақстан энергиямен жабдықтау саласында елеулі сын-қатерлерге тап болып отыр. Соңғы жылдары электр энергиясы нарығында жабдықтың тозуына байланысты тұтынудың өсуі мен өндірістің төмендеуінен туындаған тапшылық байқалып келеді. Қазақстанда электр энергиясының негізгі көзі барлық өндірілетін электр энергиясының шамамен 70% қамтамасыз ететін көмір жылу электр станциялары болып табылады. Алайда, олардың көпшілігінің жабдықтары өте ауыр жағдайда, тозу деңгейі өте жоғары және шұғыл жаңарту немесе жаңа станциялар салу қажет.
Қазақстан уран өндіру бойынша әлемде бірінші және оның қоры бойынша екінші орында. Бұл атом энергетикасын еліміз үшін өте тартымды етеді. АЭС тұрақты және сенімді энергиямен қамтамасыз етеді, бұл әсіресе энергия тұтынудың өсуі жағдайында аса маңызды.
Париж климат жөніндегі келісімінің қатысушысы ретінде Қазақстан 2030 жылға қарай парниктік газдар шығарындыларын 15%-ға қысқарту және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу бойынша міндеттемелерді өзіне алды. Елдегі негізгі қолданыстағы энергия көздері – көмір жылу электр орталықтары ескіріп қана емес, сонымен қатар қоршаған ортаны өте ластайды. Олар парниктік газдардың көп мөлшерін шығарады, сонымен қатар шығарылған қалдықтардың едәуір көлемі бұл экологиялық жағдайды нашарлатады.
Әлемдік экологиялық күн тәртібінде көмірқышқыл газының шығарындыларына қойылатын талаптарды күшейтіліп отыр, бұл ластаушы кәсіпорындарға қосымша салықтар мен айыппұлдарды енгізуге әкеледі. Қазақстан үшін бұл экономикаға, әсіресе көмір станциялары энергияның негізгі көзі болып қалатын жағдайларда қосымша жүктемеге айналады. Алайда, халықаралық экологиялық стандарттарды сақтау және сонымен бірге энергия жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін Қазақстанға баламалы және таза энергия көздерін дамыту қажет.
Атом энергиясы энергияның ең экологиялық таза түрлерінің бірі болып табылады, өйткені оны пайдалану кезінде парниктік газдар іс жүзінде бөлінбейді. Ауа райына тәуелді және тұрақты генерацияны қамтамасыз ете алмайтын күн және жел станциялары сияқты жаңартылатын энергия көздерінен айырмашылығы, атом электр станциялары сыртқы факторларға тәуелсіз жұмыс істей алатын сенімді көз болып табылады. Осылайша, көмір ЖЭО-ны атом электр станцияларына ауыстыру парниктік газдар шығарындыларын едәуір азайтуға және экологияға жүктемені кемітуге көмектеседі. Бұл сондай-ақ Қазақстанға экспортталатын өнімге, әсіресе тау-кен және мұнай-газ салаларында көміртегі салықтарымен байланысты болжамды экономикалық шығындардан құтылуға мүмкіндік береді.
Қазақстанда АЭС салу экономиканы жаңғырту және оның халықаралық деңгейде бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін катализатор бола алады. АЭС - 60 жылдан астам уақыт бойы тұрақты электр энергиясын жеткізуді қамтамасыз ететін ұзақ мерзімді жоба, бұл экономиканың өсуіне негіз болады.
АЭС құрылысының экономикалық пайдасы жалпы ішкі өнімнің өсуін, бюджетке салық түсімдерінің ұлғаюын, жаңа жұмыс орындарын дамытуды және еңбек өнімділігін арттыруды қамтиды. Бұл жоба сыртқы экономикалық қызметті ынталандырып, елдің төлем балансын нығайта алады. Бұдан басқа, атом энергетикасы саласындағы ғылымның, білімнің дамуына және білікті мамандарды даярлауға ықпал ететін атом электр станцияларын салу және пайдалану ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды жүргізуді талап етеді.
El.kz: АЭС елдегі энергия тапшылығының неше пайызын қамтамасыз ете алады?
Максим Здоровец: Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің жоспарларына сәйкес,
2035 жылға дейін 26,5 ГВт жаңа қуаттарды енгізу жоспарлануда, оған қолданыстағы станцияларды жаңғырту және жаңа электр станцияларын, оның ішінде атом электр станцияларын салу кіреді. Бұл ретте бір атом электр станциясының жобалық қуаты жаңа қуаттардың жалпы көлемінің шамамен 9% құрайды.
El.kz: Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев Халықтық штаб жұмысымен Павлодар облысына сапары кезінде Қазақстан жан басына шаққандағы көмірқышқыл газының шығарындылары бойынша әлемде алдыңғы орындардың бірінде екендігін атап өтті. Осы туралы не айтасыз?
Максим Здоровец: Шынында да, Қазақстан 2023 жылы жан басына шаққандағы көмірқышқыл газының шығарындылары бойынша әлемде 14-ші орында. Жан басына шаққандағы CO₂ шығарындыларының орташа көрсеткіші жылына шамамен 11,3-14,4 метрикалық тоннаны құрайды. Бұл Қазақстанды Канада және Кувейт сияқты елдермен бір деңгейге қояды. Шығарындылардың жоғары деңгейінің басты себебі - елдің энергия балансында үстемдік ететін және парниктік газдар шығарындыларының негізгі көзі болып табылатын көмір энергетикасына тәуелділігі.
АЭС салу Париж келісімінің міндеттемелерін орындау және төмен көміртекті экономикаға көшу үшін негізгі қадам болады. Бұл жоба Қазақстанға көмірге тәуелділікті азайта отырып, энергетика секторын әртараптандыруға көмектеседі. Бұл өз кезегінде шығарындыларды азайтады және елдегі экологиялық жағдайды жақсартады.
El.kz: Бүгінгі таңда Қазақстанда жұмыс істеп тұрған көмір станцияларының тозу деңгейі қандай деп ойлайсыз?
Максим Здоровец: Бүгінгі таңда Қазақстанда жұмыс істеп тұрған жылу электр станцияларының тозу деңгейі өте маңызды. Өндірілетін барлық электр энергиясының 70% - дан астамы көмір станцияларына тиесілі, олардың орташа тозу деңгейі 70% - дан асады. Бұл станциялардың көпшілігі Кеңес заманында салынған және айтарлықтай модернизациясыз немесе күрделі жөндеусіз, олар тұрақты энергиямен қамтамасыз ету үшін тиімділігі төмен және қауіпті болып келеді.
Жабдықтың тозуы электр желісінің сенімділігіне үлкен қауіп төндіреді. Алдағы 10 жылда осы станциялардың кейбірін пайдаланудан шығаруға тура келеді, бұл электр энергиясының тапшылығын одан әрі ушықтырады. Бұл қолданыстағы қуаттарды жаңартудың және жаңа энергия көздеріне инвестиция салудың шұғыл қажеттілігін көрсетеді. Көмір генерациясы физикалық тозудан басқа қоршаған ортаға айтарлықтай зиян келтіретінін ескеретін болсақ, атом энергетикасы негізгі шешімдердің бірі болып табылады.
El.kz: Кейбір мамандар атом электр станциясына үзілді-кесілді қарсылығын білдіріп жүр. Айтуларынша, АЭС – зиян, ол Балқаш суын жылжытып, су тапшылығына әкеп соғуы мүмкін. Бұған не дейсіз?
Максим Здоровец: АЭС-тің Балқаш көлінің су ресурстарына, атап айтқанда көлдің тартылуына және судың жетіспеушілігіне әсер етуіне байланысты алаңдаушылық көбінесе атом станцияларының қалай жұмыс істейтіні және олардың суды қаншалықты тұтынатыны туралы ақпараттың жеткіліксіздігіне негізделеді.
Ең алдымен атом электр станциясы, кез-келген басқа жылу электр станциясы сияқты суды салқындату үшін пайдаланады. Айырмашылық тек атом электр станциясында көмір қазандығының орнына жылу шығару үшін атом реакторы қолданылады. Турбиналар, генераторлар және салқындату жүйелері сияқты жабдықтар көмір станцияларында қолданылатынға ұқсас болып қалады. Осылайша, атом электр станциялары үшін суды тұтыну туралы сөз болғанда, әдеттегі жылу станцияларымен салыстырғанда технологиялық тұрғыдан түбегейлі жаңа ештеңе жоқ.
Атом электр станциясында су турбинадан кейін конденсаторды салқындату үшін пайдаланылады, бірақ ол реактордың радиоактивті немесе технологиялық жүйелерімен жанаспайды.
Бұл ретте Балқаш көлінің жағасында атом электр станциясының су тұтынуы қаншалықты маңызды болады деген сұрақ туындайды. Есептеулерге сәйкес, Қазақстанда құрылыс үшін қарастырылып жатқан үшінші буынды су - су реакторлары, мысалы, қуаты 2400 мегаватт болатын екі блокты атом электр станциясын салқындату үшін жылына шамамен 63 миллион текше метр суды тұтынатын болады. Бұл жылына 18 миллиард текше метрден асатын көлден судың табиғи булануының жалпы көлемінің 0,3% ғана құрайды. Осылайша, атом электр станцияларының көлдің су балансына әсері аз болады.
Мұнара салқындату мұнаралары сияқты заманауи салқындату технологияларын қолданған жағдайда суды тұтыну айтарлықтай төмендейтінін түсіну маңызды. Өйткені су жабық жүйеде айналады. Бұл әсіресе Балқаш сияқты су айдындары үшін өте маңызды, мұнда су ресурстарының шектеулілігін ескеру қажет.
Климаттық жағдайларға және атом электр станцияларының орналасуына байланысты әртүрлі салқындату жүйелері қолданылады. Үлкен су объектілерінің жанында немесе жағалауда үлкен көлемдегі су тартылатын тікелей ағынды салқындату жүйесі қолданылуы мүмкін. Алайда Балқаш көлінде салыстырмалы түрде шектеулі ресурстармен мұнара салқындату мұнаралары пайдаланылуы мүмкін. Бұл салқындату мұнаралары судың булануын азайтады, өйткені салқындату процесінде су бірнеше рет айналады. Құрғақ салқындатқыш мұнараларды да қолдануға болады. Бұл, әрине, жобаның құнын арттырады, бірақ мұндай техникалық шешіммен суға қол жеткізу қажеттілігі толығымен жоғалады.
АЭС-тің Балқаш көлінің су ресурстарына әсерін толық және дұрыс бағалау үшін алдағы онжылдықтарға арналған су ресурстарының егжей-тегжейлі болжамын жүргізу қажет екенін атап өту маңызды. Бұл жұмыстар алдағы уақыттың еншісінде тұр, өйткені қазір біз атом энергетикасын дамыту қажет пе деген мәселені қарастырып жатырмыз.
El.kz: Атом электр станциялары үшін қысымды су реакторларын пайдаланудың жұмыс принциптері мен артықшылықтары неде?
Максим Здоровец: Қысымды су реакторлары - әлемдегі атом электр станцияларында қолданылатын реакторлардың ең танымал түрлерінің бірі. Оларды кеңінен қолдану қауіпсіздіктің, сенімділіктің және тұрақтылықтың жоғары көрсеткіштеріне байланысты.
Салқындату циклі: реактор суды салқындатқыш және баяулатқыш ретінде пайдаланады. Реактор арқылы айналатын су уран атомдарының бөлінуінен пайда болатын жылуды сіңіреді және жоғары қысыммен оны циклдің келесі кезеңіне өткізеді. Келесі қадам - бу генерациясы: қыздырылған су өз энергиясын бу генераторы арқылы екінші тізбекке береді. Бұл тізбекте тағы бір су бар, ол жылуды қабылдап, буға айналады. Содан кейін пайда болған бу турбиналарға беріледі, оларды қозғалысқа келтіреді және электр энергиясын өндіреді. Бастапқы және қайталама контурлардың осы бөлінуінің арқасында радиацияның таралу қаупі азаяды.
Соңғысы - айналым: екінші тізбекке жылу берілгеннен кейін су реакторға қайтарылады, ол қайтадан қызады. Осылайша, реактор мен бу генераторы арасындағы су айналымының тұрақты тұйық циклі жүреді, бұл жүйенің тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз етеді.
Негізгі артықшылықтары:
El.kz: Бұған дейін АЭС салу үшін екі орын: Алматы облысындағы Үлкен ауылы мен Абай облысындағы Курчатов қаласы қарастырылып жатқаны туралы айтылды. Бірақ әзірге нақты шешім қабылданған жоқ. Оның үстіне алда халықтың таңдауына мүмкіндік беріліп отырған референдум бар. Дегенмен Ядролық физика институтының Астана филиалының директоры әрі Ұлттық ғылым академиясының «Жер, ғарыш және коммуникациялар» ғылымдары бөлімшесі бойынша академигі ретінде айтыңызшы, жалпы АЭС салу үшін орынды таңдағанда бірінші кезекте не нәрсеге назар аудару керек?
Максим Здоровец: АЭС салу үшін орынды таңдағанда, оны пайдаланудың қауіпсіздігін, тиімділігін және орнықтылығын айқындайтын бірқатар маңызды факторларды ескеру қажет. Қазір тек ұсынымдар бар, алдын ала жұмысты Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы мен «Қазақстандық атом электр станциялары» ЖШС жүргізді, бірақ егер референдумда оң шешім қабылданса, түпкілікті ұсынымдар келесі кезеңдерде болады.
El.kz: Ал АЭС салынатын аймақтар үшін оның қарапайым халыққа қандай пайдасы бар?
Максим Здоровец: Электр энергиясын өндірудің басқа да ірі көздері сияқты атом электр станцияларын салу халық үшін айтарлықтай экономикалық және әлеуметтік пайда әкеледі. Бұл жоба елдің энергия қауіпсіздігіне ғана емес, станция салынатын өңірлердің дамуына да оң әсер етеді. Қысқаша айтқанда инфрақұрылымды дамытуға, жұмыс орындарын құруға, жергілікті өнеркәсіп пен бизнесті дамытуға, мамандардың біліктілігін арттыруға, өңірлік экономиканы ынталандыруға және энергетикалық тәуелсіздік пен орнықты дамуды нығайтуға септігін тигізеді.
El.kz: Көпті толғандыратын сұрақтың бірі – АЭС-тің радиоактивті қалдықтары қайда сақталады?
Максим Здоровец: Радиоактивті қалдықтарды сақтау мәселесі атом энергетикасына қатысты ең көп талқыланатын аспектілердің бірі болып табылады. Қазақстанға да басқа елдердегідей, бұл қоршаған орта мен халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қатаң халықаралық стандарттарды мұқият жоспарлауды және орындауды талап етіледі.
Радиоактивті қалдықтарды басқарудың заманауи технологияларын мұқият жоспарлау және пайдалану тәуекелдерді толығымен азайтады. Халықаралық Атом энергиясы агенттігінің ұсыныстары сияқты халықаралық стандарттар мен озық тәжірибелер қалдықтар қоймаларын жобалау және пайдалану үшін негіз болуы керек. Қазақстанның бұл салада тәжірибесі бар. Пайдаланылған ядролық отын қалдықтар емес, құнды ресурс екенін түсіну маңызды. Оны отын ретінде немесе өнеркәсіпке қажет сирек изотоптарды алу үшін қайта пайдалануға болады. АЭС-ті пайдаланудың барлық кезеңінде радиоактивті қалдықтар ені 20 метр, ұзындығы 30 метр және биіктігі 6 метр болатын ғимаратқа баламалы 3600 текше метрден аспайтын көлемді алуы мүмкін.
El.kz: Егер халық атом электр станциясының құрылысын қолдаса, станцияны салуға қанша уақыт кетеді?
Максим Здоровец: Егер біздің халық атом электр станциясының құрылысын қолдаса, оны салу процесі 12 жылға дейін созылуы мүмкін. Бұл мерзім жобаның күрделілігіне, көптеген қажетті келісімдерге және қауіпсіздіктің жоғары деңгейіне байланысты. Атом электр станциясының құрылысы бірнеше кезеңнен тұрады, олардың әрқайсысы уақыт пен мұқият көзқарасты қажет етеді.
Бірінші кезең жобалық құжаттаманы әзірлеу және қажетті зерттеулер жүргізу болады. Бұл кезеңде АЭС қоршаған ортаға және халыққа зиян келтірмейтініне көз жеткізу үшін жобаның экологиялық, техникалық және әлеуметтік бағалаулары да жүргізіледі. Құрылысқа қажетті лицензиялар мен рұқсаттарды алу - бұл маңызды кезеңдердің бірі және айтарлықтай уақытты алуы мүмкін. Жобаның атом объектілерінің қауіпсіздігіне қойылатын халықаралық стандарттар мен талаптарға сай болуы маңызды.
Екінші кезең - тікелей станция құрылысы. Бұған реактор блогын, қосалқы құрылыстарды салу, жабдықтарды, қауіпсіздік жүйелерін және инженерлік коммуникацияларды орнату кіреді.
Құрылыс аяқталғаннан кейін барлық жүйелерді іске қосу және тестілеу кезеңі басталады. Бұл кезеңде реакторлардың, турбиналардың, салқындату жүйелерінің және қауіпсіздіктің жұмысы тексеріледі. Қазіргі уақытта станцияға қызмет көрсететін персоналды оқыту жүріп жатыр. Барлық тексерулерден сәтті өткеннен кейін ғана АЭС пайдалануға берілуі мүмкін.
Қысқаша айтқанда, бұл келесі кезеңдер: орын таңдау, ТЭН және мемлекеттік сараптама, құрылыс туралы рұқсат, ЖСҚ және сараптама, ҚМЖ басталуы және жабдықтарды жеткізу, іске қосу-реттеу жұмыстары, бұл ретте тиімді жобаны іске асырудың ең аз мерзімі – 10 жыл.
El.kz: Ал кадр мәселесі туралы не айтасыз?
Максим Здоровец: Әрине, атом электр станциясын пайдалану үшін жоғары білікті кадрларды даярлауға қатысты сұрақ ең жиі қойылатын сұрақтардың бірі болып табылады. Өйткені ол әртүрлі факторларды ескере отырып, ұзақ мерзімді жоспарлауды қажет етеді. Айта кету керек, бүгінгі таңда еліміздің жетекші жоғары оқу орындары болып табылатын Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 15 жылдан астам уақыт бойы жоғары білім берудің барлық сатыларын (бакалавриат, магистратура, докторантура) қоса алғанда, ядролық физика саласында мамандар даярлап келеді. Жыл сайын осы мамандық бойынша кемінде 30 – 50 адам оқуға түседі, бұл жастар арасында осы мамандыққа деген үлкен қызығушылықты көрсетіп отыр. Атом өнеркәсібі үшін кадрлар даярлау ұлттық жоғары оқу орындарының қабырғасында ғана емес, өңірлік жоғары оқу орындары да осы бағытқа зор үлес қосып отырғанын атап өткен жөн.
Ядролық энергетика және ядролық қауіпсіздік пен радиациялық бақылау саласындағы мамандарды даярлауда ядролық физика институты базасындағы оқу орталықтары үлкен рөл атқаратынын айта кеткен абзал. Олардың негізгі міндеті инженерлік – техникалық персоналды, иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істеу саласындағы мамандар мен ғылыми қызметкерлерді оқыту және біліктілігін арттыру, радиациялық қауіпсіздік қағидалары, ядролық материалдарды есепке алу және бақылау болып табылады. Жұмыс істеп тұрған ССР-Қ зерттеу реакторы сонымен қатар реакторға қызмет көрсетуге және оның жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз етуге тікелей тартылған ғылыми қызметкерлерді де, инженерлерді де қоса алғанда, кадрларды даярлау үшін үлкен перспективалар ашады. Сондай–ақ, «Қазатомөнеркәсіп» кәсіпорындарында, Үлбі металлургия зауыты сияқты атом өнеркәсібіне тікелей қатысы бар кәсіпорындарда атом саласында жұмыс істейтін көптеген инженерлер мен мамандарды атап өткен жөн.
Осыған байланысты Қазақстанда жыл сайын белсенді дамып келе жатқан атом саласы үшін үлкен кадрлық әлеует бар деп сеніммен айтуға болады.
El.kz: Атом электр станцияларын салу мәселесінде Ядролық институттың рөлі қандай?
Максим Здоровец: Бүгінгі таңда ядролық физика институтында айтарлықтай ауқымды материалдық–техникалық база және бірқатар ядролық–физикалық қондырғылар бар, оның ішінде ССР-Қ зерттеу реакторы, ауыр иондардың үдеткіші, сондай-ақ материалдарды бұзбайтын бақылаудың аккредиттелген орталығы, олардың негізінде бірнеше онжылдықтар бойы иондаушы сәулеленудің (радиацияның) әртүрлі материалдармен өзара әрекеттесуін зерттеу саласында озық ғылыми зерттеулер жүргізіліп келеді, Оның ішінде материалдық – техникалық базамен және институттың жетекші қызметкерлері материалдарды таңдау және оларды тестілеу кезінде станцияны жобалау сатысында ғана емес, сонымен қатар құрылыс кезінде, сондай-ақ пайдалану кезінде де тартылуы мүмкін. Қазіргі уақытта институттың негізгі ядролық-физикалық қондырғыларын тарта отырып, іздестіру ғылыми зерттеулер жүргізілуде, оның негізгі мақсаты жоғары температура мен радиацияның әсерін қоса алғанда, экстремалды жағдайларда пайдаланылатын құрылымдық материалдардың жаңа түрлерін пайдалану мүмкіндіктерін айқындау болып табылады. Бұл зерттеулердің нәтижелері жаңа буын ядролық реакторларына арналған материалдардың түрлерін таңдауда пайдаланылуы мүмкін, ал әзірленген зерттеу және орнату әдістері атом электр станцияларын салу кезінде құрылымдық материалдарға арналған сынақ стендтері ретінде қолданылады.
Ядролық физика институты кадрлардың біліктілігін арттыруда, ядролық физика, материалтану, ядролық энергетика саласындағы жас мамандарды бірлесіп даярлауда еліміздің жетекші жоғары оқу орындарымен ынтымақтастықта маңызды рөл атқарады. Қазақстанда 57 жылдан бері инциденттерсіз жұмыс істеп келе жатқан зерттеу реакторымен жұмыс тәжірибесі реакторларды пайдалану және радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында практикалық білімі бар мамандарды даярлауға мүмкіндік береді. Ядролық физика институты халықаралық Атом энергиясы агенттігі сияқты халықаралық ұйымдармен атом ғылымы мен техникасындағы озық технологиялар мен үздік тәжірибелермен алмасу үшін белсенді жұмыс істейді. Бұл ынтымақтастық Қазақстанға халықаралық қауіпсіздік стандарттарын ұстануға және озық технологияларды енгізуге көмектеседі. Сонымен қатар ядролық физика институтындағы зерттеу реакторы Қазақстандағы ядролық объектілерді ұзақ мерзімді қауіпсіз пайдаланудың үлгісі болып табылады. Бұл елдің атом электр станциялары сияқты ірі нысандарды сәтті салу және пайдалану үшін қажетті құзыреттері мен тәжірибесі бар екендігінің дәлелі ретінде қызмет етеді.
El.kz: Соңғы сұрақ, егер халық АЭС салудың қажеті жоқ деп санаса, электр энергиясы тапшылығы мәселесін шешудің басқа қандай жолы бар?
Максим Здоровец: Егер халық Қазақстанда АЭС салуға қарсы болса, электр энергиясының тапшылығын еңсеру үшін бірнеше балама шешімдер бар. Алайда бұл шешімдердің әрқайсысының өз шектеулері бар екендігін ұмытпаған жөн. Атап айтар болсақ, жаңартылатын энергия көздерін дамыту: күн, жел және гидроэнергетика үлесін ұлғайту перспективалы бағыт болып табылады. Қазақстан үкіметі елдің энергетикалық балансындағы ЖЭК үлесін 2035 жылға қарай 6,5%-дан 36%-ға дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр. Алайда бұндай жоспарларға қарамастан ЖЭК елдің барлық энергетикалық қажеттіліктерін толығымен жаба алмайды. Өйткені олар ауа райына байланысты және инфрақұрылымға айтарлықтай инвестицияларды қажет етеді.
Көмір және газ электр станцияларын жаңарту олардың тиімділігін арттырып, қызмет ету мерзімін ұзартуы мүмкін. Дегенмен бұл шешім халықаралық қаржыландыруды тартуда қиындықтарға тап болады, өйткені көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің әлемдік саясаты парниктік газдар шығарындыларының жоғары деңгейіне байланысты көмір станцияларына инвестицияларды шектейді.
Көршілес елдерден электр энергиясын импорттау тапшылық мәселесін уақытша шешуі мүмкін, бірақ бұл сөзсіз ішкі өндіріспен салыстырғанда халық үшін электр энергиясының құнын екі-үш есе арттыруға әкеледі. Ұзақ мерзімді перспективада импортқа тәуелділік елдің энергетикалық тәуелсіздігін әлсіретуі мүмкін.
Жалпы айтқанда, балама шешімдер болғанымен, оларды жүзеге асыру бірқатар экономикалық, экологиялық және техникалық қиындықтармен байланысты деген қорытынды жасауға болады. Менің ойымша қазіргі уақытта ЖЭК-тің дамуымен бірге АЭС-тің баламалары жоқ. Сондықтан атом энергетикасы елдің энергетикалық қауіпсіздігі үшін ең тиімді шешімдердің біріне айналып отыр.
El.kz: Сұхбатыңызға рахмет!