Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің маңызды түрі ағаш өңдеу ісі болды. Қазақстан аумағындағы шығармашылық қызметтің бұл түрінің бастаулары археологиялық зерттеулерге сәйкес мезолиттік, кейінгі палеолиттік, энеолиттік кезеңдерден шығады. Көшпелі өмір салтының басым болуы және қазақтардың дәстүрлі тұрғын үйінің сипаты ағашты тұрмыстық-құрылыс материалы ретінде пайдалануды анықтады, сонымен қатар, ағаш экологиялыққа және жеңіл салмаққа ие. Одан қазақтар өзінің заттық дүниесінің едәуір бөлігін тұрғын үйден, жиһаздан, ыдыстан, музыкалық аспаптардан бастап, XX ғасырдың екінші жартысына дейін қару-жарақ пен көлік құралдарының бөлшектерін жасаумен аяқтады. Ағаш өңдеу өнері ғасырлар бойы дамып, қалыптасып келе жатқан халық шығармашылығының сарқылмас қайнар көзі, халық мәдениетінің айнасы. Біз бүгін Ш.Тоқтабаева сынды отандық ғалымдарымыздың еңбегіне сүйене отырып, XIX-XX ғасырлардағы қазақтардың ағашты көркемдеу кәсібі туралы тереңірек айтпақпыз.
Ағаш өңдеу ісінің дамуы
Ағаш ұсталар шеберханасында (дүкен, ұсталық, ұстаханада) шұғылданды, оның астында отырықшы аудандарда аулалық құрылысты бейімдеді, ал көшпелі жағдайда шеберлер ескі киіз үйді жиі пайдаланды немесе ауладағы қалқаның астында жұмыс істеді. Қолөнерші ауылмен бірге көшті немесе тапсырыстарды қабылдап, басқа жерлерге кетіп отырды. Бай адамдар әдетте қызына жасау дайындау кезінде алыс жерлерден ең дарынды деген шеберлерді алдыртты.
Шеберлер аралайтын, шабатын, кесетін, бұрғылайтын, ажарлайтын құралдарды пайдаланды. XIX ғасырдың екінші жартысында капиталистік қатынастардың дамуымен, қалалық базардың қарқындауымен байланысты көптеген ауыл шеберлері бәсекелестікті сезіп, ресейлік құралдарды: сүргілерді, қысқыштарды, егеулерді, бұрғыларды, сондай-ақ қайрау және тегістеу станоктарын сатып ала бастады.
Техникалық тәсілдерден шеберлер дәстүрлі түрде аралауды, нақыштауды, оймалауды (сұлбалық оймыш, жайпақ бедерлі оймыш, екі немесе үш қырлы шұңқырлы оймыш, сондай ақ көлемді және өтпелі селдір өрнекті оймыш) меңгерді. Сондай-ақ ағашты әшекейлеуді пайдаланды. Жиһазға балқарағай, ыдыс-аяққа – терек, қайың және оның тамыры мен қабығын қоса, ал киіз үйдің сүйегі үшін – берік қарағай қолданылды.
Шеберлер арасында біліктілік өрбу болды. Таңдаулы заттарды жасаушы шеберлер қасшебер, қарапайым заттарды дайындаушы ағаш өңдеушілер балташебер деп аталды. Таңдаулы нәзік оймыштауды жасайтын дарынды шеберлер «ағаштан түйін түю» деген теңеу сөзге лайық болды. Егер бір ауылдарда жалғыз ағаш өңдеуші шеберлер барлық санаттағы заттарды дайындаумен айналысса, онда мұндай шеберлер көп болған басқа жерлерде қолөнер өндірісінің бұйымдары санаты бойынша бөлінді.
Ағаш өңдеу ісін дамытуға Қазақстанның табиғи жағдайлары – орманның болуы ықпал етті. Ағаштың түрлері әртүрлі: қылқан жапырақты – шырша, майқарағай, қарағай, самырсын, жұмсақтүкті – аққайың, көктерек, терек, емен, тал, сондай-ақ терек, тобылғы, ал Қазақстанның оңтүстігінде тұт ағашы және жаңғақ бар.
Ағаш өңдеушілер өнімдерінің сұрыптамасы әртүрлі болды. Қысқы стационарлық, күзгі-көктемгі тұрғын үйлер, киіз үй сүйектері, қоршаулар-мал қоралары, шаруашылық жұмыстарына арналған құралдар (күректер, кетпендер, соқалар, шалғылар), аушы құстары бар аңшы үшін арнайы құралдар. Одан бөлек ағаш ұста көлік құралдарын, (күйме, арба, шана, ер), ұрыс қаруларын (найза, садақ, сойыл), музыкалық аспаптарды домбыра, қобыз, үй керек-жарақтары (жиһаз, ыдыс), сонымен қатар таяқтар және жеке қажетті заттар мен тоғыз құмалақ ойынына бұйымдар жасады.
XIX ғасыр-ХХ ғасырдың басында бөренелерден стационарлық қысқы және күзгі-көктемгі киіз үй тәріздес шошал немесе шаршы, тікбұрышты пішіндегі айыл ағаш, дүкен, сондай-ақ, жылжымалы ақ киіз үйлер тұрғызылды. Үй қолөнерінің аталған өнімдері негізінен жеке пайдалануға арналған. Алайда орманға бай аудандарда жасалатын көптеген заттар, соның ішінде киіз үйдің ағаш сүйегі, жиһаз малға айырбасталған базарларға жеткізілді. Осылайша, ағаш өңдеушілердің өнімдері шөлейт және далалық жерлерге жетіп отырды.
Киіз үй жиһаздары
Көшпелі мәдениеттің көркем-құрылымдық феномені киіз үй болды. Тұрғын үйдің бұл түрі киіз үй оңай және тез орнатылады, бөлшектенеді, сондай-ақ ыңғайлы тасымалданады. Оның қаңқасы әртүрлі ағаш элементтерден құралған, тұрғын үйдің мөлшері олардың санына тәуелді болып табылды. Киіз үйдің жоғарғы бөлігі — күмбезі, радиалды орналасқан иілген сырықтардан құралады. Осы сырықтардың жоғарғы ұшы ағаш шеңбер шаңыраққа, ал төменгі – торлы қабырғасы керегеге тіреледі. Қазақтардың дәстүрлі санасында киіз үйдің белгілі бір бөліктері: есік, табалдырық, алмалы-салмалы күмбез бөлігі «шекаралық» нысандар ретінде белгілі бір белгімен берілген. Киіз үйдің құрамдас бөліктерінің қазақша атаулары (керегенің басы, көзі, маңдайша, кіндік, қабырға, сүйегі) адам денесінің бөлшектеріне сәйкес келетінін атап өткен қызықты, бұған өз уақытында профессор Ә.Т. Төлеубаев та мән берген.
Қазақтардың көшпелі өмір сүруі тұрғын үйде ағаш жиһаздарды барынша азайтуды анықтады, бұл былғары бұйымдармен, сондай-ақ тоқымадан жасалған әртүрлі ыдыстар мен сөмкелермен алмастырылды. Көбінесе жиһаз тасымалдауға ыңғайлы болу үшін жиналмалы етіп жасалынды. Жиһаздың тек бет жағы ғана безендірілді, өйткені ол киіз үйдің периметрі бойынша орнатылды.
Бай киіз үйде аяқтары аласа, дөңгелек пішінді үстелдер болса, ал егіншілік аудандарда, ХХ ғасырдың ішінде асхана құралдарына арналған жылжымалы жәшікпен жабдықталған тікбұрышты үстелдер басым болды, бұл әлі күнге дейін қолданылады. Аласа үстелдер Шығыстың көшпелі халықтары үшін тән, өйткені олар кілем төселген еденде отырды. Жиһаздың төсекағаш, үлкен сандықтар және тәттілерге арналған сандықша, енімдерін сақтауға арналған кебеже, ыдыс-аяқ үшін асадал, бесік, киімге арналған ілгіштер адалбақан сияқты түрлері фабрикалық жиһаздың қымбат және аз болғандығынан 1970 жылдарға дейін танымал болды. Сол кездегі дәстүрлі тұрмыста орыс мәдениетінің әсері нәтижесінде пайда болған этажеркалар да кездеседі.
Жиһаз адамның назарына түсе отырып, әдетте молшылық пен әл-ауқат идеяларымен байланысты болды. Бұл заттардың болуы тұрғын үйдің сәніне эмоциялық жылудың, үй жайлылығының екпінін енгізді, яғни бұл бұйымдар көркем тоқыма сияқты игерілген мәдени кеңістікті көрсетті, сол арқылы қорғалу ахуалын көрсетеді. Халық санасында жаңа заттарды тиісті «сиқырлы» өрнектермен, ізгі тілектермен қуаттандыру қажет деген сенім бар, сонда олар тек жақсы қызмет етіп қана қоймай, сонымен қатар барлық оң қасиеттерге де ықпал етеді. Дәстүр бойынша, қазақтар пайдаланылған жиһазды ешқашан басқаға бермеді, себебі бұл заттармен үйден береке кетеді деп есептелді. Оларды тек қана үйленген ұлдарға беруге болады, ал қыздарға жаңа бұйымдар сыйланды.
Әдетте сандықтан басқа барлық жиһаздардың аяғы болды, олар еденге және ағаш тұғыр аяқтың үстіне орнатылды. Біріншіден, бұл жиһазды ылғалдан сақтады, ал екінші жағынан мұндай тәсіл ішкі көріністің әдемілігін күшейте отырып, олардың маңыздылығына баса назар аударды. Мұндай аяқ тұғырлар мықты ағаштан, көбінесе қарағайдан жасалған. Бұл бұйымның пішіні шаршы, дөңгелек, тікбұрышты болды. Тұғырықтың өлшемі ұзындығы 50 см-ден 150 см-ге дейін өзгерген, ол толыққанды жиһаздың болмауын алмастыра алды. Практикалық мақсатына байланысты заттың атауы өзгерді. Егер ұзын тұғырға тақталарды салса, онда төсек аяққа айналады немесе түсті матадан төбешік жасаса, ол жүк аяқ деп аталады. Егер аяққа бір немесе бірнеше сандықты, чемодандарды (кеңестік кезеңде пайда болған) орнатқан жағдайда, тіреуіш сандық аяқ, шамодан аяқ деген лексемасымен белгіленеді. Дөңгелек немесе шаршы тұғыр саба аяққа қымызы бар былғары ыдыс сабаны қойды. Негізінде, бұл тұғырықтар көрінетін жағынан сәнделген қолданбалы өнердің өзіндік туындысы болып табылады.
Көптеген халықтардың дәстүрінде барлық ыдыстар, оның ішінде әртүрлі жәшіктер, шкафтар мен сандықтар әйелдер ипостасиіне жататын қуыс ретінде сезілді. Қазақтардың тұрғын үйінде дәл осы әртүрлі көлемдегі сандықтар ең құрметті орын төрде тұрды. Әдетте сандыққа көркем маталардан жасалған жүк жиналған. Мұндай дизайнерлік шешім, әлбетте, бір жағынан құрсақ көтеру, көптілік идеяларымен, ал екінші жағынан – тұрақтылық, жеткіліктілік нышанымен сипатталды, өйткені сандық дәстүрлі санада асыл тастар, құйма түріндегі күміс, салтанатты киім, мата кесінділері, қазақ эпосында көрініс тапқандай отбасылық «қазына» болып есептелген. Бай адамдардың киіз үйінде бірнеше сандықтар болды. Әдетте, ауқатты қалыңдықтың жасауын бірнеше сандықпен апарды.
Көлемі шағын, тәттілерге немесе түрлі ұсақ-түйектерге, сондай-ақ зергерлік әшекейлерге арналған сандықша әдетте сәнді безендіріледі. Олар ойылған оймалы күміс металмен, бедерлеу тәсілімен жасалған оюлы сүйекпен немесе күміс пен седеп бірге үйлескен тұтас қаптамамен безендіріледі. Өтпелі сүйекті жапсырмалардың астына қызыл, қара немесе көк түсті барқыт салынған. Мұндай түрдегі сандықшаларды жақсы көрінуі үшін жүктің, сандықтың үстіне қойды. Жиһаздың ұқсас санаттары (сандықтар, сандықшалар, шағын қобдишалар) Оңтүстік Сібірдің, Орта Азияның, Таяу, Орта Шығыстың және Еуропаның көптеген халықтарында болды.
Қазақтар киіз және мата кілем қабатталып төселген еденде ұйықтаған, бірақ жас жұбайларға, әсіресе Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстанда ағаш жиналмалы төсек – төсекағаш берілді. Бұл ретте ХІХ ғасырға мерзімделетін кереуеттерде үй иесінің мүліктік жағдайына байланысты құрылымдық өрбу орнатылады. Кереует төсек аяқ тұғырынан тұрды, оған көлденең тақта төсегі орнатылды. Содан кейін төсекке бойлық (бет және артқы) жағы (жоғары бұрыштары қатты созылған) бекітілген. Осындай тектониканың арқасында бұйымда түйе жүнінен жасалған жаңа көрпелерді жинауға болатын сыйымдылық пайда болды. Жиналған төсек ұзындығы бойынша өте кең болды, ал ені қажет болған жағдайда ұлғайтылды. Бай кереуеттер пішіні мен қымбат талғамды сән ауқымымен ерекшеленді.
Қазақтардың дәстүрінде кереует неке төсегін, отбасының және ерлі-зайыптылардың бақытының мызғымастығын бейнелейді, сондықтан оны молынан сәндеуге тырысқан, бұл ерлі-зайыптылық бақытын және тиісінше отбасы мен байлықтың ұлғаюын сиқырлы түрде ынталандыруға тиіс еді. Батыс Қазақстанда, негізінен, оюмен және суретпен безендірілген ағаш бас тіреуіш қолданылған.
Киімге арналған ілгіштер – адалбақанның белгілік рөлі маңызды болды, оның сәніне ерекше мән берілді. Ілгіштің төменгі ұшы үш немесе төрт аяқты металл тұғырыққа ілінді немесе жерге қазып орнатылды. Бұл заттың нышаны осы бұйымның сиқырлы қасиетінің арқасында үйде жинақылық пен әл-ауқаттылық орнағандығы туралы дәстүрлі көзқарасты анықтады. Пайдаланылған ілгішті беруге тыйым салынған, оны аттап өтуге, сынып қалмас үшін оны құлатуға болмайтын, бұл жаман белгі болып саналды және байлыққа кедергі келтіруі, сондай-ақ өмірдің мәңгілік қанағатсыздығына әкеп соқтыруы мүмкін деп есептелді.
Ағаштан жасалған ас үй жабдықтары
Қазақтың тұрмысында ыдыс-аяқ шкафы – асадал да бағаланған. Бұл заттар Орталық, Шығыс Қазақстанда кең тараған. Олар екі жақты есікпен, жоғарғы бөлігінде жылжымалы жәшікпен жасалған, ал төменгі бөлігіне сөрелер орналастырылған. Асадалдың бірнеше түрі бар: аласа және өте биік аяқты. Шкафтардың соңғы түрінің төменгі ойығына чемодандар қойылды.
Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстанда орыс мәдениетінің ықпалымен XX ғасырдың екінші жартысында қазақ шеберлері этажеркалар жасай бастады. Бұл бұйымдарды қазақтар ыдыс-аяққа арналған сөрелер ретінде, ал кеңес дәуірінде кітаптар үшін жиі қолданған.
Тағамдарды сақтауға арналған кебеже жиі қайыңнан дайындалған, бұл азықтың бұзылуына кедергі жасады. Бұйымдары аяқтары және ашылатын қақпағы болды. Бұл жәшік төменнен және артынан, әдетте, тоңазытқыштың қасиеттерін беретін желдету үшін шағын тесіктермен жабдықталған. Мұндай заттар бай адамдарда кем дегенде екеуден болды. Олардың бірінде кептірілген ет, жеңсік ет, май, ашыған сүттен кептірілген азық-түлік, ал ас үйде тұрған басқасында күнделікті тамақ сақталған. Осы қасиеттеріне байланысты бұл жәшіктер ауылдық жерлерде әлі де қолданылуда. Мұндай бұйым түрі, кескіш өрнектің болуы және кейбір ою-өрнекті сарындары бойынша (құйынды табақша, шиыршықтар, мүйіз тәрізді бұйралар) қырғыздардың заттарына ұқсайды. Ағаш ілгіштер адалбақан пішіні мен сәні бойынша да қырғыз мәдениетінің дәстүріне ұқсас.
Қазақ жиһазының нысанын қарастыра келе, бүкіл Қазақстан бойынша оларды сәндеу үшін жоғарыда жазылған техникалық тәсілдер: нақыштау, оймалау (әртүрлі типті) және суретті қолданғанын атап өту керек. Түстен басқа сәннің мазмұны геометриялық, космогоникалық, өсімдік сарындарын шығаруға бірікті. Егер жиһаздың түрлері мен ою-өрнекті сарындарына көңіл аударсақ онда мұндай техникалық тәсілдер көптеген басқа халықтардың дәстүрлерінде бар деп айтуға болады.
Ыдыс жасау кезінде ерекше шеберлік қажет болды. Ол үшін өнімнің шіруіне кедергі келтіретін, сондай-ақ жағымды иісі бар ағаштың белгілі бір тұқымдарын (жиі қайың) таңдады. Сондай-ақ үй жануарларының сүйектері, мүйіздері де кеңінен қолданылды. Ыдыс-аяқ үшін дайындалған ағашқа келетін болсақ, ол әдетте былғары бұйымдар сияқты, кәдімгі адыраспан немесе сиқырлы тазарту үшін арша түтінімен ысталған, содан кейін суға төзімділігі мен беріктігі үшін қайнаған маймен сіңдірілген. Осы рәсімдерден кейін шебер жылтыратуға, бояуға және ою-өрнекті өңдеуге кірісті. Аталған әрекеттердің арқасында осындай ағаштан жасалған заттар әдемі күңгірт реңкті шығарды. Кейбір нұсқалары бар ұлттық ыдыс түрлері бүкіл Қазақстан үшін ортақ болды. Бие сүтін салу үшін құймасы бар ағаш шелектер қолданылды, онда ішіндегісін сақтау және ашыту үшін биіктігі 70 см-ге дейін саба-аяқ конустық сыйымдылығына құйған. Қымыз көркем безендірілген ағаш піспекпен шайқалды. Қымыз ішер алдында үлкен тегендерге құйылып, күміс әшекейлермен безендірілген ожаумен сапырылды. Бұл зат та жиі аспалы сақиналармен шығарылған иілген оймалы саптың пластикасына, пішін мәнерлілігіне көп көңіл бөлінді. Бай отбасыларда сабы күміс, жартылай асыл тастармен безендірілді. Қазақ ожауына тән белгісі бақыраш пішінінің жұптастығы болып табылды. Қазақтар сусындарды дөңгелек ағаш тостағандармен ішті.
Пісірілген еттен әртүрлі тағамдар жасады. Ет қазаннан тұтқалары бар үлкен сопақ ыдыс астауға салынды. Одан порциялы бөліктер тікелей қолдануға арналған шағын дөңгелек немесе сопақ тегіс ыдыс табаққа салынған. Ет қолмен желінсе де, дәстүрлі тұрмыста қасықтар болды. Сондай-ақ суды жеткізу үшін қолданылатын ағаш шелек, іркіт қышқыл сүтін жинау және сақтау үшін күбі пайдаланылды, кейін одан құрғақ қышқыл сүт өнімі құрт жасалды. Дәнді ұнтақтау үшін келі, келсаптар қолданылды, дәрілік шөптерді ұнтақтауға арналған дәл осындай, бірақ көлемі кішкентай үккіштер болды. Ыдыс-аяқтардың барлық белгіленген түржинағы, әдетте, тамақтанудың семантикалық маңыздылығына байланысты көркем өңдеуден өтіп, ою-өрнек, сурет салу, сүйекпен, күміспен, жартылай бағалы тастармен әсемделді.
Үтіктеу тақталары бiлеу ағашы тек қана бай адамдарға арналғандықтан, олар күміспен, оймалы сүйекпен безендіріліп, бұйымдарға фактуралық ою-өрнек ойынымен сәнді талғампаздықты көрсетті.
Сүйектің техникалық өңделуін талдау ерекше қызығушылық тудырады, одан тек жиһаз бен ыдыс-аяқтарға ғана емес, сонымен қатар тері бұйымдарына да безендіруші бөлшектер дайындалған. Сонымен қатар, осы материалдан шақша, оқшантай, пышақ тұтқалары, қамшы, тарақ және тағы да басқа бұйымдар жасады. Халық шеберлері сүйектерді күрделі емес әрекеттер: аралау, ою, жылтырату және басқа да техникалық тәсілдер арқылы өңдеді.
Орталық, Шығыс Қазақстанда кең тараған мұндай технологиялардың Орталық Азия этностарының мәдениетінде айқын параллельдері жоқ. Бұл тәсілдер ең тығыз тарихи-мәдени өзара байланыстары болған қырғыздардың дәстүрлерімен де ұқсастық жоқ.
Әдетте шеберлер сүйек әшекейлерді алдын ала дайындап, оларға түрлі пішіндер мен ою-өрнекті шешімдер беруге тырысты. Ол үшін ірі малдардың (сиырлар, түйе, жылқы) қайнатылған сүйектері қолданылды. Кескіштер жеңіл алтын реңкті және оңай оюға ие семіз жануарлардың сүйектерін пайдалануды жөн көрді. Шеберлер сүйектің беріктігін материалдың құрылымына жақсы ену қасиеті бар жылқы майында бір сағат бойы қайнату арқылы күшейтеді. Сүйек өзіне қосымша майды сіңіру үшін оны біраз уақытқа сонда қалдырды. Нәтижесінде материал әсерлі сарғыш түске ие болды, ал беріктігі жағынан тіпті тасқа ұқсайды.
Егер басқа түс алғысы келсе, онда сүйектер, негізінен қабырғалар, суда бірнеше сағат қайнаған, нәтижесінде ол аппақ қардай болып және аздап жұмсартылды. Әдетте сүйек тегістелген және ұсақ құммен жылтыраған, ол әсерлі жылтырау берді. Бұл ретте осы бөлшектердің шеттері шынымен қапталған, соның арқасында олар тегіс және сәл дөңгелектелген, содан кейін сүйекке өрнек салынған. Сүйек жапсырмалардың барлық фактуралары өтпелі оюмен, нақыштаумен немесе күйдірумен орындалған белгілі бір үлгімен жанданды. Сүйек бөлшектерінің өтпелі үлгісінің астында қызыл, қара немесе көк түсті барқыт төселді, сондай-ақ сәнді күмістен және меруерт тасты қондырмалармен толықтырылды.
Тұтастай алғанда, материалдардың өз сұлулығы: ағаштың фактурасы мен түс реңкі, түрлі реңкті тереңдігі бар сүйек (ақ, сарғыш, алтын түстес), сондай-ақ олардың ою-өрнектелген шешімімен үйлесімі ерекше көркемдік әсерді құрайды. Әсемдеумен қатар, шеберлер кейде оймалы сүйектің тұтас қаптауын қолданды, бұл күміс металл жапсырмалармен үйлесіп, затқа қымбат келбет берді.
Ағаштан жасалған музыкалық аспаптар
Осы уақытқа дейін кейбір аудандарда домбыра, қобыз музыкалық аспаптары қолмен жасалады. Шеберлер ағаштың әртүрлі тұқымдарының табиғи қасиеттерін, оның жасын, шабылған жерін ескере отырып білуі қажет. Әдетте қыста дымқыл түрде дайындалған ағаш үгіндіге салып, үш, төрт ай бойы кептірілді. Бұл ретте күн сайын ылғалды үгінділерді құрғақ жерге ауыстыру қажет болды, әйтпесе ағаш жарылуы мүмкін. Шебер әрбір ағаштың «шырқауын» ажырата отырып, оны өңдеудің барлық шеберлігін меңгерді. Мұнда барлығы маңызды болды: ағаштың қалыңдығы, қуыс көлемі, музыкалық аспаптың пластикалық артқы бөлігінің радиусы мен пішіні, ішектер мен т.б. үшін сіңірдің сапасы мен диаметрі. Ауыздары седеп, күміс, сүйектен жасалған әсемдеулермен, аспаптың эстетикалық-символикалық мәнін атап өткен шытырман оймамен безендірілген. Жақсы музыкалық аспап қаншалықты маңызды болғандығын, оның мойнына таққан үкі қауырсынынан жасалған айдар немесе қызыл таспа байлағаны дәлелдейді: бұл тек музыкант қана емес, сондай-ақ құралдың өзін де жаман адам тілінен қорғау үшін жасалды. Домбыраны әдетте жоғарыға ілген, бұл ретте оның дыбысын бұзбау үшін қабырғаға ішектермен қаратылған. Сонымен қатар, домбырада аптасына бір реттен кем емес ойнау ұсынылды, ең болмағанда саусақпен ішек аралығынан қандай да бір дыбыстарды шығару қажет болды. Ұзақ уақыт ойналмаған домбыра дауыс ырғағының тазалығын жоғалтты деп есептелді.. Қазақтарда барлығы жиырма сегіз музыкалық аспап болды, олардың басым бөлігі ағаштан, сирек сүйектен, былғарыдан, металдан жасалған.
«Ер шаптым бес ағаштан қиыстырып...»
Eліміз дамудың нарықтық экономика жолын таңдап, сол жолға қадам басқанына да біраз жылдар болды. Осынау уақыт ішінде жұртшылығымыз нарық заңдарын үйреніп, игеріп, еркін адымдай бастады. Қандай іске де аз шығын жұмсап, көп пайда табуға ұмтылатын болып алды. Міне, осы тұрғыдан алғанда ата-кәсібімізге қажетті құрал-саймандардың да тигізер пайдасы аз болып отырған жоқ. Мәселен, автокөліктер жүре алмайтын таулы жерлерде ат көліктерсіз малшылар ешнәрсе тындыра алмас еді. Тіпті ауыл арасындағы кейбір жұмыстарды атқару да жүк машинасынан, жеңіл машиналардан гөрі ат арбалармен, шанамен тасымалдаған арзанға түседі. Бүгінде ат жарату, бәйгеге шабу өнері де қайта бел алып келеді. Міне, сондай өнермен шұғылданатын кісілерге де әбзелдері керек.
Сондықтан да бүгінде ер-тұрман әбзелдеріне деген сұраныс көп. Сұраныс көп жерде сондай құрал-саймандар жасауды кәсіп еткісі келетін талапкелердің де көптеп шығары заңдылық. Бірақ талап бар да, оны үйрену бар. Үйрену үшін оқып, пайдаланатын көмекші құрал керек.
Қолдан жасалған ағаш ерлер қазіргі уақытта да ауылдық жерлерде үлкен сұранысқа ие. Алдыңғы қасы жартылай сопақша, трапеция, қойдың мүйізі тәрізді пішінделді, сондай ақ үшкіл түрінде қозы құйрық ер, қаз ер, үйрек бас ер деп те аталады. Артқы қас керсен әйелдер ерінде неғұрлым тік бүгiлiспен, ал ерлерде әдетте бұл жайпақтау жасалады. Қапталдары әйелдер мен ерлер үшін бірдей пішінде жасалады. Бүтін ағаштан жасалған ермен қатар, Батыс Қазақстанда құранды ер түріндегі құрамалы (12 бөлiктен) ерлерді жасау тән болды, оның қастары жеті бөліктен пішімделген. Ерлерді терімен, барқытпен қаптайды және жинақтармен бірге белгілі бір ырғақты тәртіппен, беті күміспен, тура оймамен, қаралау, өңдеу тастарынан жасалған қондырмалармен, қисықбедер бойынша көк және полихромды эмальмен, оймалау, құю, жапсырмалы түйіршіктермен жандандырылатын ою-өрнекті төсемшелермен әшекейлейді.
Жалпы, қарастырылған жәдігерлердің эстетикалық-бейнелі шешімінің тиімділігі мен жарқын ерекшелігі оларды XIX ғасырдағы қазақтардың ағаш өңдеу және сүйек ою өнерінің жауһарлары деңгейіне көтереді. Талданған туындылар әлемнің көркем бейнесінде этникалық ерекшелікті көрсете отырып, халық өнерінің жалпы әлемдік қазынасына ерекше үлес қосады.