Ғылымға келуіме тікелей әсер еткен әлбетте Абайға деген сүйіспеншілігім. Университетте оқып жүрген кезімде Абайдың өлеңдерін оқи бастадым. Ол менің өмірлік ұстанымдарымды айқындады...
Алғашқы ғылымға баулыған ұстазым — Жамбыл Артықбаев. Сол кісінің басшылығымен мақалалар жаза бастадым. Тарих факультетінде оқысам да, курстық жұмысымның тақырыбына Абайды таңдадым.
Сол кездері тарих факультетінде КПСС тарихы секілді маған еш ұнамайтын сабақтар өтетін. Әдебиетке ауысып кетсем бе деп жүрген кезде философияға кезіктім. Философия тарихынан сабақ берген Төлеуғазы Әбжанов деген ұстазымды ерекше жақсы көретінмін. Ол кісінің аппақ шашы, мүлтіксіз киім киісін үлгі тұтып, дәріс оқыған кезде сол әлемге кіріп кететіндей сезім кешетінмін. Сол кезеңде менің философияға деген махаббатым басталды. Бердяев, Ницше, Леонтьев, Шопенгауэрдің еңбектеріне ден қойдым. Философиялық білімім кейіннен өмірлік тақырыбымды анықтауға көмектесті. Мен Абай дүниетанымындағы «толық адам» мәселесін зерттеуге саналы ғұмырымды арнадым.
Біз шартты түрде бәрін білеміз. Алты материктің флорасы мен фаунасын, Амазонка өзенінің оң жағалауында қандай өсімдік өсетінін білуіміз мүмкін, бірақ біз өзімізді танымайды екенбіз ғой. Сіз адам ретінде өзіңізді танисыз ба? Танымайсыз. Өйткені сізге ешкім үйреткен жоқ. Өзін танымаған адам — ешкімді танымайды. Әр адамның бойында шындыққа деген түсініксіз құлшыныс бар. Біз өмір бойы бір нәрсені білгіміз келіп тұрады. Бірақ нені білгіміз келетіні өзімізге беймәлім. Сөйтсек, біз шындықты білгіміз келеді екен ғой. Бұл біздің жанымыздың қалауы. Кейбір адамдар сол үшін түрмеге қамалады, кейбірі өзіне қол жұмсайды...
Ал енді шындықты қалай білеміз? Шәкәрім бабамыз айтады: «Шынды білмек болсаң егер, ең әуелі жанды біл. Ең керекті үш сұрақпен, жан құлағын бұрап қой. Келдім қайдан, қайтсем пайдам, өлгеннен соң не болам?» - дейді. Демек, адамның бұл дүниеде екі қажеттілігі бар. Бірініші: тән қажеттілігі. Екіншісі: жан қажеттілігі. Біздің жанымыз бұл өмірге ұждан жинап кету үшін келеді екен. Ұждан үш нәрседен тұрады. Олар: әділет, ынсап және мейірім. Егер ұждан азығын жинаса — жан семіреді. Жаны семірген адам — балталаса да өлмейді. Құдайды сандалып көктен іздеудің қажеті жоқ. Ол сенің жүрегіңді. Оны тану үшін адам алдымен өзін тануы қажет.
Осы үш нәрсенің жолында өміріңді сарп қылсаң — жанның азығын аласың.
Қазақ амандасқанда «мал-жан аман ба» дейді. Осылайша жанның алдына малды шығарады. Мұның үш себебі бар:
Біріншіден: мал сенің жаныңды сақтап қалады. (ыстықтан, суықтан, аштықтан)
Екіншіден: егер малың болмаса — біреуден мал дәметіп қолыңды жаясың, тіленесің, үй қыдырып ас ішесің. Абай айтады: «үй қыдырып, ас ішіп — еркек арын сатады. Бала-шаға, ұрғашы, үйде жаурап қатады». Осындай еркектер пайда бола бастаған 19-ғасырда. «Тоярға өз үйіңнен қолың қысқа, ас берер ауылды іздеп жүрсің босқа. Бір жілік пен бір аяқ қымыз берген, дереу сені жұмсайды бір жұмысқа». Адамның құлдануы, оның қадірі кетуі осыдан басталады. Малың жоқ болса, еріксіз ұятыңнан айырыласың.
Үшіншіден: мал бойыңдағы адамгершілік қасиеттерді жүзеге асыру үшін керек екен. Мысалы: жетімге, жесірге көмектесу үшін мал керек. Бір бала өте талантты, ақылы жетіп тұр,Оксфордтта оқыту керек — мал керек. Жас жігіттің сүйген қызы бар, қалың малы жоқ. Үйлендіру үшін — мал керек. Ет жақының ауырып жатыр, шұғыл көмек қажет. Ақылың бар, бірақ қолыңда ақшаң жоқ. Мұндай ақылыңнан не пайда? Ол кімге керек? Сондықтан қазақ «ақыл малда» дейді.
Абайдың «адам бол» деген сөзін біз дұрыс түсінбеген екенбіз ғой. Біз «адам бол» дегенді «Бес нәрсеге асық бол, бес нәрседен қашық бол, адам болам десеңіз» екен деп жүрміз. Абай мұның барлығын қортындылай келе бір-ақ сөзбен жеткізген екен. Ол «адам бол — мал тап» дейді. Біз балаларымызға «адам бол» дейміз, бірақ, «мал тап» деп айтпаймыз. Өйткені бізді совет үкіметі «мал деген жаман» деп үйретті. Сондықтан біз бүгін кедейшіліктің қамытын киіп отырмыз.
«Қазақ жалқау халық» деп жатады. Бұл өтірік сөз. Егер қазақ жалқау болса — әлемде тоғызыншы орын алатын кең байтақ жерін сақтап қала алмас еді. Бұл отаршылдықтың бізге тигізген кесірі. Халықты өзіне деген сенімінен айыру мақсатында «сен жалқаусың», «сен сауатсызсың», «біз сенің көзіңді аштық», «сен мал баққаннан басқа ешнәрсе білмейсің» деп, резервациялық сананы қалыптастырды. Халыққа «сен жалқаусың, жалқаусың» дей берсе, «иә, мен расымен жалқау екенмін ғой» деп қабылдайды. Қазақтың харекеті болмаса — қазақты қолдануға болады, қазақты құлдануға болады, қазақтың есебінен күн көруге болады деген сөз ғой.
Табыстың кілті — еңбекте. Басқа ешнәрсе емес. Адамға он екі мүше мал табу үшін берілген. Ал біз балаларымызға «Жассың, ойна, күл, ел арала» деп үйретеміз. «Он екі мүшең сау болса, кедеймін деп айтпа» дейді қазақ...
Жақсы, он екі мүшеңіз сау делік. Енді не істейсіз? Енді мал табуды үйрететін ғылымды меңгеріңіз. Біз мұны «бизнес» деп қана түсініп жүрміз. Негізінде кез-келген кәсіптің ғылымы бар. Менің бір танысым 6 мың доллар төлеп, Италияға барып шаштараздың оқуын оқып келді. Бүгін оның бір шаш алуы 50 мың теңге тұрады. Тағы бір танысым аспаздық ғылымды меңгеріп, айына 6 мың доллар жалақы алып отыр. Ал біз бұл кәсіптерді менсінбейміз. Бізге таза костюммен жүріп, кедей болып өту ұнайды. Кеудең қаптай, қалтаңда көк тиының жоқ. Бұл масқаралық емес пе?
Баяғыда гректің ойшылы күндіз қолына шам алып, дала кезіп жүр дейді. Сен не істеп жүрсің деп сұрағандарға: «Адам іздеп жүрмін! Қаншама киімдер көрдім, ішінде адамы жоқ. Қаншама адамдар көрдім, үстінде киімі жоқ» - деп жауап берген екен. Қазақтың идеалды образы Абайдың ұлы Әбіш.
Ал Әбіштің қандай адам болғанын Омар Жәлелдің жақында жарық көрген «Харекет» кітабынан біле аласыз. Ғалымның бірнеше жылдар бойы жазған ғылыми еңбектерінің негізінде жазылған «Харекет» кітабы оқырмандардың ыстық ықыласына бөленді.