Қалихан ЫСҚАҚ: "Мен не жазсам да қазақ үшiн жазамын"

«ҚҰЛАННЫҢ АЖАЛЫ» – АҚАННЫҢ СОҢҒЫ ШЫҒАРМАСЫ

– Қазақ əдебиетiнiң көгiнде құйрықты жұлдыздай жарқ етiп ағып өткен талантты жазушы Ақан Нұрмановтың Кейкi батыр туралы романының соңын Сiз жазғаныңызды кей оқырман бiле бермейдi. Сондықтан сол əңгiменiң анық-қанығын өзiңiздiң айтып бергенiңiз маңыздырақ болар едi?!.

– Алматыға келiп, университетке оқуға түскенiмде ең алғаш танысқан адамым – Ақан Нұрманов едi. Бұл – 1961 жыл болатын. Одан кейiн Тельман Жанұзақовпен таныстым. Ол – «Правда» газетiнiң меншiктi тiлшiсi, «Лениншiл жас» газетi бас редакторының орынбасары, «Ара» журналының бас редакторы болды. Бiр өкiнiштiсi, 43 жасында қайтыс болып кеттi. Ал Ақан екеумiз сол танысқан күннен бастап, ақтық демi үзiлгенше жұбымыз жазылмады. Студенттiк кезде қара нан мен қара суды бөлiп iшiп, бiр кереуетте бiрге жаттық. Ал үйлi-баранды болған кезде отбасымен араластық. Бiр-бiрiмiздi бiр күн көрмесек тұра алмайтынбыз.

«Құланның ажалы» – оның ең соңғы жазған шығармасы бо-латын. Ол Кейкi батыр туралы екендiгi мəлiм. Ол кезде Кейкi батыр туралы жазу түгiлi, айтудың өзi қауiптi болатын. Кейкi – құлан қыпшақ. «Құлан» деп отырғаны – Кейкiнiң руының аты. Ақан бұл шығармасын Мəскеуде жоғарғы əдеби курсты оқып жүрген кезiнде бастады. Жалғасын Алматыда жазды. Оның мынадай əдеттерi бар едi. Не жазса да еденге етбетiнен жатып алып жазатын. Сосын қай шығармасын жазбасын, əуелi оның орысша сұлбасын түсiрiп алатын. Содан кейiн барып қазақшаға аударатын. «Екi жұмыс қылып қайтесiң?» Неге бiрден қазақша жазбайсың?» дейтiнмiн. Сонда ол «Қазақша жазсам, жайылып кетемiн. Сондықтан орысша жазып, бiр жүйеге түсiрiп аламын да, сонан соң қазақша нұсқасын жазамын» деушi едi. Ақанның бұдан бөлек, «Ор», «Күн ертеңге ауып барады», «Аққу шоқжұлдызы» деген шығармалары болды. Осылардың бəрiн ол орыс тiлiнде жазды. Оның өзiндiк себебi бар. Ол Алматыдағы «Коммунизм таңы» деген газетте жұмыс iстеп жүрдi де елге кетiп қалды. Сондағы аудандық газетте жұмыс iстедi. Бiр жазда сырқаттанып қалдым да, екi айға демалыс алып, Ақанды iздеп, Торғайға бардым. Сол жолы оған «Ендi Алматыға қайт. Торғай саған разы, сен Торғайға разы шығарсың» дедiм. Содан ол Алматыға оралды. Оның «Ақан Нұрманов» деген атын шығару үшiн «Ор», «Аққу шоқжұлдызы», тағы басқа əңгiме-повестерiн аудардым. Бiрақ «Аударған Қалихан Ысқақов» деп жазғызған жоқпын. Бiздiң буынның мынадай бiр жақсы əдетi бар едi. Бiздiң буын деп отырғаным – Сайын Мұратбеков, Əкiм Тарази, Рамазан Тоқтаров, Ақан Нұрманов жəне мен. Бəрiмiз жазған шығармамызды қолжазба күйiнде бiрiгiп оқитынбыз. Оның 2 себебi бар. Бiрiншiден, шығарманың бiр қайнауы iшiнде кетпесiн деймiз. Екiншiден, ол кезде цензура деген бар. Соның қырына келiп қалатын тұстары болса, мұртын басып жiберетiнбiз. Бiр күнi үйге Ақан Нұрманов келдi. Қолында «Құланның ажалы» романының қолжазбасы бар. Əңгiмесiне қарағанда, шығарма əлi жазылып жатқан сыңайлы. Алғашқы тарауын бiтiрiп, екiншi тарауының орыс тiлiндегi сұлбасын жасап қойыпты. Екеумiз ро-манды оқып, оны қалай аяқтау керектiгi жөнiнде пiкiр алыстық. Мен өз пiкiрiмдi айттым. Ол үндемедi. Оның қабағынан менi қостайтындығын да, қостамайтындығын да аңғара алмадым. Сөйтiп ол кетiп қалды. Көп ұзамай, мен аяғымды жаралап алдым да, үйден шыға алмай жаттым. Бiр күнi Əкiм Тарази телефон соғып, Ақанның қайтыс болғандығы туралы қаралы хабарды жеткiздi. Содан бiр күн бұрын түс көрдiм. Бұрынғы Комсомол, қазiргi Төле би көшесiнiң бойы екен деймiн. Ақан көшенiң арғы бетiнен берi қарай келе жатыр: «Ей, Қалихан!» деп қолын көтерiп дауыстайды. Сол кезде арамыздан қара белдеуi бар қызыл трамвай өте шықты. Содан Ақаннан көз жазып қалдым. Сөйтсем, əлгi қара белдеулi қызыл трамвай қаралы хабардың белгiсi екен ғой.

– Ол кiсi қалай қайтыс болды?

– Жүрек ауруынан кеттi. Ең алғаш жүрегi қысылған кезде үйiндегiлер Жедел жəрдем шақырған екен. Күн сенбi болатын. Ондағылар тəжiрибеде жүрген студенттер болса керек. Олар ненi бiлушi едi?! Жүрегi қысылып жатқан адамды үйiнен екi қолтығынан демеп шығарып, аурухананың екiншi қабатына да сүйрелеп шығарған. Зембiлге салуды қаперлерiне алмаса керек. Палатаға жетпей қайтыс болып кеткен.

– Ол кезде Ахаң неше жаста едi?

– Е, несiн сұрайсың, жастай кеттi ғой. 34 жаста болатын. Жазғанынан жазары көп, бергенiнен берерi көп дарын едi ол. Менiң өзегiмдi өртейтiн де – сол.

– Романның одан кейiнгi тағдыры қалай болды?

– Содан романды қолға алып, орысша жазылған тарауын аудардым да, соңғы тарауын өзiмше жазып шықтым.

– Сонда романды Ақан ағамыздың қолдайтыны, я бол-маса қолдамайтыны белгiсiз болып қалған пiкiрiңiздiң негi-зiнде аяқтадыңыз ба?

– Иə, солай iстеуге тура келдi. Оным дұрыс па, бұрыс па, ол жағын бiлмеймiн.

– Ол кiтаптың оқырмандар қолынан əлi күнге дейiн түспей жүргенiне қарағанда, өте сəттi шешiм жасаған сияқ-тысыз. Ақанның да əруағы Сiзге разы болар.

– Иншалла, солай болғай!

ТОРҒАЙ КӨТЕРIЛIСIН БАСТАҒАН КIМ?

– Кейкi батыр туралы шындықтың бұрмаланып келгенi рас. Ауыздан қақпақ кеткен шақта батыр туралы не айтар едiңiз?

– Кейкiнi ЧК-ның бiр взводы қыр соңынан қалмай жүрiп, қапыда ұстап, өлтiрген. Оқиға былай болған. Кейкiнiң қай жерде тұратынын, қай уақытта үйге келетiнiн – бəрi-бəрiн Амангелдiнiң Мектепберген деген ағасы ЧК-ға айтып қойып-ты. Олар түс кезiнде Кейкiнiң үйiне баса-көктеп кiрген. Батыр ол кезде үйiнде болмаса керек. Сонда əлгi жендеттер үйдегi тiрi жандардың бəрiн, əйел, бала-шаға демей, қылышпен шауып өлтiрiптi. Үстiнен түсiп қалған батырды қиқалап өлтiрiп, басын Қостанайда бiр ағашқа бiр жұма бойы iлiп қойыпты. Бұл əңгiменi Кейкi батырдың келiнi радиодан айтқан болатын.

Негiзiнен, Торғайдағы көтерiлiстi бастаған – Кейкi. Амангелдi оған кейiн қосылған. Бұл көтерiлiске қатысты трагедия қандай көп болса, оған қатысты құпия да, жұмбақ та жеткiлiктi. Қажет десеңiз, Амангелдiнiң өзiн де өлтiрген – Кеңес Үкiметi. Бiрақ осы көтерiлiске қатысты мұрағаттың бəрiн сол кезде Ленинградқа алып кеткен. Шын тарих – осы.

– «Аққудың шоқжұлдызы» да кеңестiк идеологияға қар-сы батыл пiкiр айтқан бiрегей шығарма едi. Оқырмандар-дың бiрi бiлсе, бiрi бiлмес, сондықтан оларға осы туынды төңiрегiндегi əңгiмеңiз əсерлi болары хақ.

– Ақан бұл шығармасын жұрттың бəрi тың көтерудi мақтап, Ақмолаға келген Хрущевтi басылым беттерiнде дəрiптеп жат-қан кезде жазған. Бұл – қазақ даласында тың игеруге қарсылық бiлдiрген тұңғыш шығарма. Ол – сонысымен құнды. Асылы, ол шығарма туралы айтқаннан гөрi, оны оқыған абзал.

– Қазақ адамды туған жерi, шыққан тегiне қарап бағалай бiлген. Егер осы қағидаға сүйенер болсақ, онда Ақаңның шыққан тегi осал болмаса керек.

– Ақанның атасы Нұрман – дiни сауатты, медресе ұстаған, бала оқытқан, көкiрек көзi ояу болған кiсi. Торғайдан шыққан халқымыздың дарынды ұлдарының түгелдей дерлiгi – сол Нұр-ман ақсақалдың шəкiрттерi. Алаш азаматтарының басына күн туған шақта, Нұрман ақсақалдың аға-бауырлары халық жауы ретiнде ұсталып, итжеккенге айдалады. Оның өзi бой тасалап, сонау Торғайдан Талдықорғанның Ақсуына қоныс аударады. Ақан сол Жетiсу өңiрiнде дүниеге келген. Сондағы бастауыш мектептiң бiр сыныбын орысша оқыған. Сол кездегi саяси жағ-дайға байланысты Ақанның əкесi өз еркiмен əскер қатарына сұранады. Соның алдында отбасын қайта Торғайға көшiрiп жiбередi. Ақан бұл туралы маған бiр ауыз сөз айтқан емес. Негiзi, ол тумысынан салмақты, сабырлы, ешкiмге сырын айта бермейтiн тұйық жан болатын.

Ақанның «Ор» деген шығармасы бар. Соны жазып жүрген кезi едi. Бiр күнi түнгi сағат 4-те келiп тұр. Ол кезде мен Тастақта пəтер жалдап тұрушы едiм. Қыстың күнi болатын. Күн суық. Ақан қалш-қалш етедi. Өңнен – өң, түстен – түс жоқ. Мен шошып кеттiм. «Не болды?» деген сауалыма «кейiн айтамын» деп селсоқ жауап бердi де төрге озды. Əйелiм жаны қалмай, ыстық шай қойып, бұйырған ас-суын бердi. Сөйтсем, əңгiме былай болған екен. «Ор» – араққа салынып, отбасымен ажырасқан, үй-күйi жоқ бiр жiгiт туралы шығарма. Сол кейiпкерiнiң қайтыс болар алдындағы сезiмiн нанымды суреттеу үшiн қазiргi Райымбек даңғылы бойындағы зиратқа барып түнептi. Мiне, ол сондай хас талант едi.

– Ол кiсiнiң артында ұрпақ қалды ма?

– Иə, қалды. Оның бiр ұл, үш қызы бар. Жесiрi Алматының iргесiндегi «Калинин» ұжымшарында тұрады. Қыздарының бəрi жоғары бiлiм алған. Екеуi математика ғылымдарының кандида-ты. Ұлы – тау шаңғысы спортының тұңғыш чемпионы. Ақанның өзi I разрядты боксшы едi. Ең алғаш ол политехникалық инс-титутта оқыған. Өзiнiң бапкерiн сабап, оқудан шығып кеткен. Кейiн ҚазМУ-ге түстi.

КЛАССИК ЖАЗУШЫЛАР ДА ӨЛIАРА ШАҚТА ШЫҒАРМА ЖАЗБАҒАН

– «Қазақ əдебиетi тоқырау кезеңiнде» деген əңгiменi құлағымыз жиi шалады. Қазақтың қабырғалы қаламгерi ретiнде осы пiкiрге алып-қосарыңыз бар ма?

– Дүние жүзiнде талай ел бар. Сол елдердiң бəрiнде тоқырау кезеңi болған. Жер бетiндегi қаншама классик жазушылар ға-сыр мен ғасыр ауысып жатқан өлара шақта шығарма жазбаған. Жазғандарының шығармасы ауыз толтырып айтарлықтай бола қоймаған. Əдебиеттiң ұлы шеберлерiнiң барлық дүниесi түгелдей алтын емес. Олардың iшiнде де «халтуралары» бола-ды. Сол алмағайып кезеңдi бiз қазiр бастан кешiрiп отырмыз. Сонда не, жазушыларымыздың шабыты «суалып» қалды ма? Жоқ. Бəрi де бар. Оған бiрден-бiр себеп – жазушыларда бағыт-бағдар жоқ. Олардың темiрқазығы не? Ол –ұлттық иедология. Темiрқазыққа қарап бағыт-бағдар алмаған жолаушы мiндеттi түрде адасады. Сол сияқты жазушылар да бағыт-бағдарынан айрылып, шығармасын қай қырынан жазарын бiлмей, дағдарып қалды. Қазiр қаламгерлердiң алдында «Ненi жазамыз? Кiмге жа-замыз? Қайтiп жазамыз?» деген үш сұрақ тұр. Жазылған дүние көп. Олардың басым көпшiлiгi – тарихи романдар. Жазушылар тарихи тақырыпқа неге құмар, неге бейiм? Өйткенi олар даяр дүниелер. Оған ешкiм дау айта алмайды. Керегiн мұрағаттан алады да, көсiлiп жаза бередi. Ал бүгiнгi тақырыпты қозғау – өте қиын. «Сабақты ине сəтiмен» деген. Кезi келгенде бəрi жазар. Бəлкiм, бiреулерi iштей дайындалып та жүрген болар. Мен өзiм бiр хикаят жаздым.

– Ол əлi жарияланған жоқ қой...

– Жоқ, жарияланды. Жұрт үндемедi. Ол өзi 2-ақ мың тара-лыммен жарық көрдi.

– Қалай деп аталады?

– «Беу, ақсақ дүние» деп атадым. Бұл шығармаға қайта құру-дан бастап, бүгiнгi күнге дейiнгi бiр ауылдың, бiр адамның өмiрi-нiң тарихы арқау болады. Ол шығармадағы кейiпкердiң арманы үзiлiп, үмiтi сөнгендей, тiршiлiк атаулының бəрi сыңараяқтап, ақсақ болып қалғандай. «Ақсақ дүние» деп отырғаным – хромой мир. Оның iшiнде ешқандай лирикалық көрiнiс жоқ. Есесiне, мысқылдың бояуы қалың. Солай жазуға тура келдi. Неге? Тура есiктен кiрiп-шығып жүргендердiң жазғаны – ақпараттық проза. Ал ендi кейбiреулердiкi фельетондық материал, я болмаса пу-блицистика. Оны газеттiң бiр мақаласымен-ақ айтуға болады. Ал ондай ұсақ-түйектi көркем шығармаға қор етуге болмайды. Қазiргi жазылып жатқан шатпақтардың бiразы күнi ертең мокулатураға кетiп қала ма деп қорқамын. Сондықтан мен басқа қырынан жазу-ға талпындым. Қазiр елдiң еңсесi көтерiлiп, жағдай жақсарып келе-дi. Елбасының өзi ұлттық идеология туралы сөз қозғай бастады.

– Жалпы, бiзде ұлттық идеология бар ма? Сiздiң ойыңыз-ша, ұлттық идеология қандай болуы керек? Қазақтың рухын көтеру үшiн не iстеу керек?

– Менiң ойымдағы ұлттық идеология мынадай сатылар-дан тұруы қажет. Бiрiншi – өткенiңдi дəрiптеу, яғни тарихты қалпына келтiру, қажет болса, ұлттық рухта қайта жазу керек. Екiншi – ұлттың қамы, уайым мен мұңы басты назарда болуы шарт. Уайым мен мұңы дегенiмiз – мынау. Мұңы болса, бүгiнгi жағдай. Уайымы болса, келешекте не iстеу керек? Қазақ – қазақ болып қайтiп қалуы керек? Осы мəселе.

1950 жылдардың iшiнде немiстiң ғалымдары «ХХI ғасырдың орта шенiнде геосаяси картада Қазақстан деген мемлекет болмайды» деп айтқан екен. Оларға мұндай қорытынды жасауға не себеп болған? Бiрiншi – отаршылдық езiп бiтедi бұларды деген. Екiншi – полигонның зардабын тартады. Бала – болашағы мүгедек болып туады деп болжам жасаған. Олар осылай десе, бiз не iстеуiмiз қажет? Мiне, бiздiң негiзгi басты уайым мен мұңымыз осы болуы шарт.

– Қаламды қай уақытта қолға аласыз? Айтпауға, жазбау-ға болмайтын шақта ма, əлде кез келген уақытта ма? Қазiр не жазып жүрсiз?

– Менiң жасымдағы қаламгерлер қазiр мемуар, естелiк жаза бастады. Соның iшiнде өтiрiк айтатындары көп. Бұл – бiр. Екiншiлерi жеке бiр адамды алады да соны дəрiптейдi. Əдеби үдерiстi қоғамдық даму үдерiсiнен бөлiп алады. Орта туралы көзқарас, сөз жоқ. Əңгiме бiреу, я болмаса өзi туралы болса да онда орта, қоғам, тiршiлiк туралы сөз қозғап, өзi тозаңдай ғана тұлға болып жүруi керек қой. Ал оларда ол жоқ. Бiреудi мақтау арқылы өзiнiң бағасын көтергiсi келедi. Сондай естелiктердi оқып отырып қаның қайнайды, жының қозады. Рамазан Тоқтаров деген жазушы өттi өмiрден. Марқұм ортаның гүлi едi. Сол ылғи өзiн жұрттан төмен қойып, өзiн мазақ етiп отырып əңгiме айтушы едi. Бiз тыңдап отырып, қыран-топан күлкiге қарық болатынбыз. Сондықтан кiм не жазса да кейiпкерiн өзiнен жоғары қойып, сол кездегi қоғам, тiршiлiк, орта оқырман қауымға айнадай көрiнiп тұрғаны абзал.

– Ал Сiз өзiңiздiң əрiптестерiңiз, замандастарыңыз туралы жаздыңыз ба? Мысалы, Ақан туралы...

– Мен замандастарым туралы араға бiраз жыл уақыт салмай жаза алмаймын. Ал Ақан туралы отыз жылдан кейiн жаздым. Неге? Өйткенi ол адам менiң көз алдыма образ болып келуi қажет. Онсыз ол туралы əңгiме айту – өте қиын. Қазiр «Əулет» деген шығарма жазып жатырмын. Əлi аяқтай қойғаным жоқ. «Əулет» деп қойған себебiм, ол – жетiмдер əулетi. Жетiмдер əулетi деп отырғаным – 60 жылдары əдебиетке келген қаламдас достарым. Олардың бiразының əкелерi «халық жауы» болып кеткендер. Басым көпшiлiгiнiң əкелерi соғыста шейiт болып кеткен. Əбiш Кекiлбаевтың анасы керемет адам едi. Сол кiсiнiң «Алматыға бiр-бiр жетiмнiң жеңiнен ұстап келген жесiр кемпiрлер едiк. Менiң балаларыма тиiсушi болмаңдар» деп айтқаны бар едi. Менiң жазып жатқаным сол жетiмдер əулетi. Оның iшiнде көзi тiрiлер де бар. Ал көзi жоқтар – Ақан, Жұмекен, Рамазан, Сай-ын, Зейнолла Серiкқалиев, тағы басқалар. Осы əдебиетке бiз қалай келiп едiк? Жас кезiмiзде қалай ғұмыр кештiк? Алдымыз-дағы ағалармен, бiр-бiрiмiзбен, өзiмiзден кейiнгi толқынмен қалай араластық? Мiне, шығармада осы төңiректе əңгiме қоз-ғалады.

ҚАЗIРГI БАЛАЛАР ТЕЛЕДИДАР МЕН

КОМПЬЮТЕРДIҢ КӨШIРМЕСIНЕ АЙНАЛЫП БАРАДЫ

– Соңғы кездерi балалар əдебиетi кенжелеп қалғаны жа-сырын емес. Оның себеп-салдары неде? Ол жанрды жан-дандыру үшiн қандай шаралар жүргiзу қажет?

– Балалар əдебиетi туралы сөз қозғағанда алдымен есiмiзге Сапарғали Бегалин, Бердiбек Соқпақбаевтардың есiмi түседi. Балалар əдебиетiнiң беделiн көтерген де солар едi. Өздерi ғана тыным таппай жазып қоймай, өзгелердiң де осы жанрда қалам тербеулерiне мұрындық болды, соларға жағдай жасады. Мəселен, бүгiндерi есiмдерi елге белгiлi Садықбек Адамбеков, Оспанхан Əубəкiров, Мүбарак Жаманбалинов, Қадыр Мырза Əли, Сағи Жиенбаев, тағы басқалар үлкен əдебиетке балалар əдебиетi арқылы келдi. Сол кездегi балалар əдебиетi мен қазiргi балалар əдебиетiнiң айырмашылығы сол, неге екенiн қайдам, жоғарыда аты аталған қаламгерлер балалардың мiнез-құлқын жақсы бiлетiн.

Қазiр балалар əдебиетi жоқ деп айта алмаймыз. Бiрақ оның iшiнде бала жоқ. Баланың күн сайынғы тiршiлiгi жоқ. Баланың психологиясы жоқ. Балаға деген тəлiм жоқ. Балаға тəлiм-тəр-биенi насихат арқылы емес, сурет арқылы беру керек. Сөзбен сурет салу қажет. Осының салдарынан балалар əдебиетiнiң дəрежесi мен беделi түсiп кеттi. Қазiргi балалар теледидар мен компьютердiң көшiрмесiне айналып барады. Бала тəрбиесiнiң негiзi кiтапта. Сондықтан балаларға арналған кiтапты солардың түсiнiк-түйсiктерiне сай етiп жаза бiлуiмiз шарт.

– Сынның 2 саласы бар. Алдыменен сынды өнер деп са-нау керек. Менiң замандастарымның iшiнде сынды өнер деп санағандар – Асқар Сүлейменов, Төлеген Тоқбергенов, Зейнолла Серiкқалиев. Олар шығармаға жеткiлiктi дəрежеде анализ жа-сай бiлетiн. Автормен додаға түсiп, жарысып отыратын. Кейде автордың айта алмағанын солар айтатын. Бұл – нағыз сын, нағыз сыншылар, яғни əдеби сынның бiрiншi саласының өкiлдерi. Екiншi салаға жататындар – əдеби зерттеушiлер. Ол – сын емес. Олар əдебиет тарихын жасайтын адамдар. Бiз сыншыны да сын-шы деймiз, əдебиет зерттеушiлердi де сыншы деймiз. Қазiргi сынның нашарлығы сол, ол рецензиядан аспай қалған. Əдеби үдерiстiң көшiне iлесе алмайды. Ондай сыннан əдебиетiмiздiң көсегесi көгермейтiнi анық.

– Сiз драматургия саласында белсендi қалам тербеп жүр-ген қаламгерсiз. Қазiргi қазақ драматургиясының даму барысы Сiздiң көңiлiңiзден шыға ма? Жалпы, театрлармен байланысыңыз қалай?

– Драматургия – əдебиеттегi ең көне де қиын жанр. Бiр па-родоксы сол, алдымен өмiрге театр келген, содан кейiн барып драма туған. Драманы ең қиын жанр деуiмнiң себебi мынада: Кез келген проза мен поэзиядағы ең үздiк деген шығарманы драмаға салып жiберсең, бүкiл кемшiлiгi ашылып қалады. Со-сын драмалық шығарманың тақырыбын тапқаныңмен, оның ситуациясын табу қиын. Ал ендi оны таптың делiк. Одан кейiн оны ойната бiлу керек. Шарықтау шегiне жеткiзу қажет. Бұл – үлкен шеберлiктi талап етедi. Драманың проблемасы – əлi күнге дейiн сол баяғы көне проблема. Оны өстi, өштi, өндi деп айта алмайсың. Адам баласы қалай өсiп, дамып отырса, драма да сол деңгейде өсiп, дами бередi, жасала бередi.

– Театр басшылары «драмалық шығармалар жоқ» деп жылайды. Шын мəнiнде солай ма, əлде саны бар да сапасы жоқ па?

– Театрға барып тұрасыз ба? Соңғы кезде қандай қойы-лымды тамашаладыңыз?

– Жуырда Талаптан Ахметжанның «Сұлу мен суретшi» деген пьесасының қойылымын көрдiм. Өте əдемi спектакль. Режиссердiң фантазиясы да, композитордың музыкасы да қойылымның тынысын ашып тұр. «Төрт құбыласы түгел» деп осындай қойылымды айтса керек.

– Жалпы, драмалық шығармаға тақырып таңдау қа-жет пе?

– Əрине, əр жанрды тiлеп тұратын тақырып болады. Бiреуi поэзияға, бiреуi прозаға, бiреуi драмаға. Бiр жанрдың тақырыбын екiншi жанрға тықпалай алмайсың. Бiр жанрдағы керемет шыққан дүниенi екiншi жанрға салып, қорлауға болмайды.

– Тырнақалды туындыңызды неше жасыңызда жəне қай жанрда жаздыңыз?

– Мен 4 сыныптан бастап 8 сыныпқа дейiн өлең жаздым. Оларды еш жерде жариялаған емеспiн. Қара шаңырақтағы бiр сандықтың түбiнде жатушы едi. Бiр барғанымда қолыма түскенiн өртеп жiбердiм. Қалғанын жиен қарындасым алып кеткен екен. Сұрап едiм, бермей қойды.

ҚАЗIР ЖАЗУШЫ КӨП, БIРАҚ ТIЛ ЖОҚ

– Қолыңызға қалам алуға кiм себепкер болды?

– Маған қатты əсер еткен жазушы – Бейiмбет Майлин. Туған əпкем «халық жауы» болып ұсталып кеттi. Сол кiсi үйдiң iргесiне Бейiмбет, Iлияс, Сəкен, тағы басқа ақын-жазушылардың кiтаптарын киiзге орап, көмiп кеткен екен. Жазға салым iргенi қазып жүрiп тауып алдым да оқуға кiрiстiм. Ең бiрiншi қолыма түскенi – Бейiмбеттiң «Шұғаның белгiсi» шығармасы болды. Басқаларын шешем қорқып, өртеп жiбердi. Бейiмбеттi оқығаннан кейiн менiң ынта-ықыласым прозаға ауды. «Жаман ақын болғанша роман жазайын» деп ойладым. Өлең жазбай-тын қазақ жоқ қой. Өлең жазу керек болса, қазiр де жаза сала-мын. Содан кейiн «Қоңыр күз едi» деген тырнақалды шығар-мамды жаздым. Ол туынды 1958 жылы жазылды. Сосын оны «Жұлдыз» журналына алып барып едiм. Сол жерде 2 жылдан астам уақыт жатты. Себебiн мен сұрамадым. Олар да үн-демедi. Содан «Жұлдыз» журналының проза бөлiмiне Сайын Мұратбеков барды. Бiр күнi ол мұрағатты ақтарып отырып менiң туындымды тауып алады да оны оқып шығу үшiн Ғаб-дол Сланов пен Зейнолла Қабдоловқа тапсырады. Олар оқып шығып, ұнатып, тасқа басуға ұсыныс жасайды. Сөйтiп менiң тырнақалды шығармам «Жұлдыз» журналында жарық көрдi.

– «Айта-айта Алтайды, Жамал апам қартайды» демекшi, мемлекеттiк тiл мəртебесi туралы айта-айта жағымыз тал-ды, жаза-жаза саусағымыз сүйел болды. Сəкен Сейфуллин бұл мəселенi бiр емес, бiрнеше рет Үкiмет деңгейiнде көтердi. Содан берi ғасырға жуық уақыт өтсе де күн тəртiбiнен түсер емес. Оған қайтiп жəне қалай нүкте қоюға болады?

– Мемлекеттiк тiл мəселесi күн тəртiбiнен түспей келе жат-қаны рас. Жуық арада түсе де қоймасы анық. Бұл мəселе тура-лы бiз жетер жерiне дейiн жеткiзiп айттық та, жаздық та. Ендi iске көшуiмiз керек. Мен саған бiр шынымды айтайын. Осы жасқа келгенше шығармаларымды басқа тiлге аудартуға құлық танытқан емеспiн.

– Неге? Осы жұрт естелiк жазса да əлемнiң барлық тiлiне аудартқысы келiп жанталасады.

– Өйткенi мен не жазсам да қазақ үшiн жазамын. Мен қа-зақтан басқа кiмге керекпiн?! Ал менiң жазғаным қазақтан басқа кiмге керек? Жаңағы сен айтқан жұрт Еуропа əдебиетiне елiктеп, табынып, өлiп-өшiп жатады. Хемингуэй болса, өзiне Хемингуэй. Оның өзiнiң халқы бар. Оның уайымы – сол өзiнiң халқының уайымы. Сондықтан олардың натурасы да бөлек. Бiздiң менталитетiмiзге сəйкес келмейдi. Менiң басты уайымым сол, қазiр-гi қазақ тiлi өзiнiң шынайы, табиғи тiлiнен айырылып бара жа-тыр. Бүгiнгi қазақ «обиходный» тiлмен сөйлейдi. Көшенiң тiлi, транспорттың тiлi, базардың тiлi, кеңсенiң тiлi... Неге қазiр ба-лалар қазақ тiлiн үйрене алмайды. Себебi мектепте фольклорды оқытпайды. Баяғы ертегi, қисса, дастан, батырлар жыры жоқ. Мына парадоксты қараңыз. Қазiр жазушы көп, бiрақ тiл жоқ. Не жазсақ та обиходный тiлмен жаза беремiз. Ал ендi мемлекеттiк тiл мəртебесiне келер болсақ, бiз ылғи «үй артында кiсi бар» деймiз де отырамыз. Кезiнде Ататүрiк түркi тiлiнен басқа тiлде сөйлеуге тыйым салған. Ол өзi жебiрей болса да Түркияның тiлi мен мəдениетiн қалпына келтiрдi. 600 жылдары Ұлы Түрiк Қағанатын Би мен Естемес басқарды. Солар «Кiмде кiм түркi тiлiнде сөйлемесе, тiлi кесiлсiн» деген жарлық шығарды. Əрине, қазiр ол заман өттi. Дей тұрсақ та, бiз қазiр мемлекеттiк тiлде сөйлеуге мəжбүрлеу саясатын ұстануымыз қажет. Сосын сөздiктердi көптеп шығару керек. Ең болмаса, Радловты бiр қайтара оқып шықпаймыз ба? «Түркi тiлiн зерттейтiн лингвистер ең алдымен қазақ тiлiн бiлуi тиiс. Өйткенi қазақ тiлiнде архаизм жоқ. Түркi тiлiнiң iшiндегi ең бай тiл – қазақ тiлi. Ағылшын тiлi Еуропа мəдениетiне қалай əсер етсе, қазақ тiлi түркi халқына соншалықты ықпал еттi» дейдi. Ал ендi осындай құнарлы тiлдi қалай жоғалтуға болады?! Мына көршi жұрт бiзге келiп жүгiну керек. Бiздi сыйлауы керек. Қажет болса, сыйлата бiлуiмiз қажет. Сонда ғана қазақ тiлi өзiнiң мəртебесiн алады.