А.Байтұрсынұлы Григорий Потанин туралы

Г.Н.Потанин Қызылжар ойазындағы Сібірдің атты казагының баласы. Әкесі казак-орыстың жүз басысы Байан ауыл аймағындағы Сүйіндікті билеп тұрған. Сол уақытта казак-орыстың Иамышепскайа қазақша аты Тұз қала4 дейтін қаласында 21-нші сентиабірде 1835-нші жылы Г.Н.Потанин туған.Бала туған соң 3 ай өткенде әкесі Қызылжар ойазына көшкен. Бекетке келсе, құндақтағы бала шанадан түсіп қапты. «Мен туған соң 3 айда дүние кезбек болып шанадан түсіп қалып, жоғалып табылған, дүниені кезіп білуді сонан бастадым» деп, Г.Н. күлетін.Г.Н. Омбыда кадетский корпусте Уәлиқан ұлы Шоқанмен бірге оқыған. Шоқанмен дос болған. Қырық жыл қоймай қуып жүріп 1904-нші жылы Шоқанның екі кітабын бастырды.Корпусты бітірген соң 1955-нші жылы казак-орыстың бастығы болып Жетісу барған, Алматыны Г.Н. салдырған. 1859- ншы жылы П.П.Семенов-Тианшанский атанған, Түркістанға барып, жер суын оқып қайтып келе жатып, Омбыда Г.Н.-пен Шоқанға жолығып сөйлеседі, екі жас оппитсердің өзгеше екенін сезеді. Сендер мұнда жүріп, айақ асты болмаңдар, Петербор барып университеттен оқу оқыңдар деп, Г.Н. пен Шоқанға ақыл береді.Екі жас Петербор барып университетке түседі. Г.Н. мұнда жүріп ботаниканы – жерге шығатын шөп, ағаш, білімі, әр жұрттың әдебиеті, тұрмысы, жер білімінің жолын әдемілеп із- деніп жақсы білген.1863-нші жылы Қытай мен Ресейдің шегін шектеген комиссианың ағзасы болып жүріп, қазақша жазу үйреніп, қазақтың Алтайдағы түрік жұртының әдебиетімен салыстырып адам баласының тариқы жолында көп мағыналы іс шығарған.«Восточные мотивы в средневековым европейском  эпосе» деген кітабында күнбатыстың әдебиетіне қор болған, үлгі болған күншығыстың ауыз айтып жүрген ертегі, жыр, мақал, өлеңі деп келеді.4 Тұз қаладан бұрын салынған Ертісте қала жоқ. Бұл жер бұрын қазақ пен жоңғордың айырбас қылатын жері екен.

Мұсылманның Құранында көп әңгіме Інжілден алынған, Інжілдің өзі Мұсаның – еурейдің – дін кітабынан алынған. Ал енді еурейдің кітабының жалынғаны күншығыстан келген дей- ді Г.Н.Мұны Г.Н. жер үстіндегі тәмам жұрттың ертегісін, мақалын, өлеңін салыстырып тапқан.Төрт мың жылдан бұрын Тигр-Ефрат өзендерінің өлкесінде осы күні бұл өлкені «Месопотамиа» дейді, Вавилониа, Асси- риа деген екі зор патшалық болған. Еуропа білгіштері жоғалып жермен жер болып кеткен осы патшалықтың астанасын тауып алып, қазып іздеп жүріп, талақтай-талақтай өртеген балшыққа жазған сол екі жұрттың әдебиетін тапты. Еурейдің дініне негіз болған кітаптың бір сөзі осы Вавилониа, Ассириа әдебиетінің сөзі болып шықты.Г.Н.-дың айтқаны расқа шықты.1863-нші жылы осындай данышпанды «сен Сібірді бөліп аутономиа қылам деп жүрсің» деп неше жолдастарымен үкімет ұстап абақтыға салып байлады.Омбыда абақтыда бір жыл отырды. Г.Н. қарап жатуды біл- мейді. Омбыдағы кеңселердің ескі қағаздарын қарастырып, қазақтың Абылай қан заманындағы тариқы туралы көп әңгіме тапты.Семенов-Тианшанский екеуі неміс Карл Риттердің «Азиа» деген кітабын орыс тіліне басып, «Азиаға» қазақ тариқы тура- лы Г.Н. көп қосымша жазған.Бұл қосымшаның бірі мынау: Абылай қанның Қошқарбай деген батыры (Қошқарбайдың жұрағаты осы күні Шарлақ ойа- зы Ақмола губерниасы, Қараөзек деген жерде, Ертістен 10-15 шақырым. Қошқарбай – қыпшақ) Омбы қаласы тұрған жерден жоңғарды Об өзенін өткізе қуып тастаған. Бұл туралы Барна- уыл ойазында Сібір мұжығының айтып жүрген әңгімелері бар. Мұжық та Қошқарбай жоңғарды Об өзенін асыра қуды дейді.Бір жыл байлап Г.Н., Иадринтсев, Шашаповты үкімет асып өлтіруге бұйырған.Иадринтсев пен Шашапов ертең таң ертең асады деп, түнімен құшақтасып жылап шығады.Г.Н. ертең асады дегенді естіп: «Менің неміс тілі оқулық кі- табымды қайда қойдыңдар?» деп, жылап жүрген жолдастары- нан сұрайды.

Іздеп кітабын тауып алып, ертең таң ата асылатын Г.Н. түнімен неміс тілін оқып шыққан.Міне, Г.Н.-тің өзгеде жоқ, бір бүкір мінезі.Үшеуін де аспай, каторжный жұмысқа қосып, Г.Н. Финлин- диада Суйаборғ қорғанында кісендеулі жүріп жер қазған. Өстіп жазған кітабын Петербордағы жерді оқытып білгіштердің қауымына жіберген. Бұлар оқып көріп, мұндай данышпанды бұл күйде ұстаған ұйат деп, патшаға арыз қылып, Г.Н.-ты бо- сатып алған.1871-нші жылы Парижде коммуна болып, коммунист партиасының ішінде дүниеге аты шыққан Елизрек Лу болған. Прантсиа үкіметі коммунарларды жеңіп алған соң, бәрін атқан. Елизрек Лу атылуға бұйырылды дегенде, Еуропадағы оқымыстылар, данышпандар қозғалып, мыналарын адам бала- сына жоғалмас таңба, Елизрек Лу атылмасын деп сұрап ерді ажалдан алып қалған.Г.Н: пен Елизрек Лу өзге адамның тонына сыймайтын кісілер.Г.Н. Таңғұт, Монғол, Күнбатыс Қытай жеріне үш қайтара барып, кезіп-аралап, бұлардың жерін, жұрттың тұрмысын түгелдей жазды.Мұндағы көрген білгенін жазған кітаптары неше мың бет: В издании Р.И.Г.О. басқан бұлар менің жазуыма сыйатын емес. Күншығыс елін білем деп талаптанған жастар Г.Н.-тің бұл жазғандарын оқымаса болмайды.Г.Н. жалғыз білім жолын ғана қумай, өлгенге шейін өз пікірін елге жайам деп, газета, журналдарға сайаси мақала жа- зып таласып келді, жастарды жыйып, қамқор болып, жақсы жолға сілтеп өтті.Сайаси жолындағы бізге жылы көрінетін бір негізді пікірі мынау: «Елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген кісі көш ба- сын алып жүре алмайды. Олай болса көп ұлттан құралған Ре- сейді бір орыстың билеймін дегенінде мағына жоқ. Ресей өзге тілі, тұрмысы, қаны басқа жұртқа аутономиа беруі керек» дей- тін Г.Н.«Қазақты аутономиа қылсақ, Қараөткел Алаштың ортасы, сонда  университет  салып,  қазақтың  ұлын,  қызын  оқытсақ, «Қозы-Көрпеш – Байанды» шығарған, Шоқан, Абай, Ақымет, Міржақыпты тапқан қазақтың кім екенін еуропа сонда білер- ау» дейтін Г.Н.