Құстар-құстар!

Қазақстан жерiн бұрын мекендеген алты жүздей құс түрiнен бұл кезде қалғаны үш жүзге тарта. Солардың негiзгi бөлiгi төмендегiдей. Құс атаулының сан түрі бар.

Аққу (қу) – иiлген ұзын мойынды, ақ қауырсынды, үйректер тобына жататын, iрi, халық киелi санайтын әдемi құс.

Сұңқылдауық аққу – қаз тәрiздес iрi, әдемi құс. Қамысты су маңын мекендейдi.

Саһар – аққудың қоразы.

Көгiлдiр – аққудың балапаны.

Ақүрпек – жүнi жаңа шыға бастаған балапан.

Қаз – мойны ұзын, суда жақсы жүзетiн, қос мекендi, еттi, жабайы және үй құсы.

Қоңыр қаз – өзен-көлдерде жүретiн қоңыр түстi жабайы қаз.

Сарыала қаз – көбiнесе көлде жүретiн сарыала түстi жабайы қаз.

Қараша қаз – жабайы қаздың, қара-қоңыр түстi, сирек кездесетiн түрi. Қызыл кiтапқа енгiзiлген.

Қара қаз – балықпен қоректенетiн, қара түстi, суда еркiн жүзетiн су құзғыны.

Қоқиқаз – мойны мен аяғы өте ұзын, қауырсыны ашық қызғылтым, кейде сұрғылт қоңыр, тұмсығы шомбал, қызыл кiтапқа енгiзiлген жыл құсы.

Ала (итала) қаз – сырт көрiнiсi қазға да, үйрекке де құсас, басы, құйрық қауырсыны қара, жемсауы мен арқасы ақ, көкiрегi сарғыш iрi құс.

Үйрек – башайларының арасы жарғақ терiмен ұласқан су құсы. Асыранды түрi де бар.

Мамыр – ұшуға жетiлмеген, отқа семiрмеген балапан.

Кежек – үйректiң қоразы.

Мисақ – үйректiң бiр түрi.

Сүңгуiр үйрек – терең сулы өзен-көлдерде жүретiн, сүйiр тұмсықты, төбесiнде айдары бар үйрек.

Сұқсыр – сұр түстi кiшкене үйрек.

Шүрегей – үйректiң ең кiшкене, ұшқыр түрi.

Сүршүрегей – тектестерiнен қауырсын ұштарындағы ақ дақтарымен ерекшеленетiн, өте сирек кездесетiн шүрегей үйрек.

Кегер – кiшкене, сұр түстi сүңгуiр үйрек.

Дарқоңыр – үйректiң бiр түрi.

Шiңкiлдек – дауысы шiңкiлдеген үйректiн кiшiгiрiм түрi.

Бiзқұйрық – ұзын құйрығы сүйiр, үйрек тұқымдас су құсы.

Зымыран – үйрек тәрiздес кiшкене ұшқыр құс.

Қасқалдақ – қауырсыны, мамығы сұр, мандайы ақ, сүңгуiр құс.

Шағала – түсi ақ шаңқан, сирағы қысқа, жүнi селдiр су құсы.

Өгiзшағала – қауырсыны ақ, арқасы ақшыл көк, тұмсығы мен аяғы сары, денесi iрi су құсы.

Түйе шағала – шағаланың iрi түрi.

Ақ шағала – түсi сұрғылттау ақ, тұмсығы сары, сирағы бозғылт су құсы.

Боз шағала – қанатының үстi қарақоңыр, басқа жерi ақ су құсы.

Қара шағала – түсi қара, қанаты, құйрығы, арқасы көк, аяғы қызыл қоңыр, тұмсығы қара жыл құсы.

Бағлан – өзен мен көл балықтарымен қоректенетiн шағын су құсы.

Құтан – денесi, екi бүйiрi қысыңқы, мойны мен аяғы ұзын, тұмсығы сүйiр, қанаты жалпақ, қысқа, құйрығы шолақ, өзен арналарын, таяз көлдердi мекендейтiн iрi құс.

Аққұтан – топшысында әдемi ақ қауырсыны бар, iрi денелi жыл құсы.

Кiшкене аққұтан – ләйлек тәрiздi жыл құсы. Қауырсыны қардай аппақ, айдарында екi қауырсыны бар, тұмсығы қара, арқа қауырсыны сусымалы, Каспий теңiзi маңын мекендейдi.

Көкқұтан – қамысты таяз суларды мекендейдi көк түстi iрi құс.

Қалбағай – желкесiнде сарғыш тұлымы бар, жалпақ қара тұмсықты аққұтанға құсас құс.

Дуадақ – қанаты үлкен, мойны жуан, жылдам жүгiретiн, баяу көтерiлiп ұшатын дала құсы.

Жорға дуадақ – тырна тәрiздестер отрядынан шыққан iрi дала құсы.

Тоқтыбалақ – дуадақтың екiншi атауы.

Жек – дуадақ тобына жататын, жақсы жүгiрiп, төмен ұшатын, өте сақ дала құсы.

Безгелдек – дуадақ тобына жататын, дене тұрқы тауық шамалас дала құсы.

Бұлдырық – шөлдi жердi мекендейтiн, сұр түстi, қара бауыр, кiшкене дала құсы.

Қарабауыр бұлдырық – кептер тәрiздес, дене тұрқы одан iрiлеу, сирек кездесетiн жыл құсы.

Шақырық – ашық даланы, құмайт жердi мекендейтiн, жалпақ қара тұмсықты дала құсы.

Тарғақ – далада, шөлейт аймақты мекендейтiн кiшiгiрiм құс.

Алсары – шағын денелi дала құсы.

Ақбауыр – қанаты ұзын, бұлдырық тәрiздi, топтанып тiршiлiк ететiн кiшкене дала құсы.

Тырна – мойны ұзын, сирағы сидиған iрi жыл құсы.

Ақбас тырна – басы, мойны, омырауы қара, ұзын аяғы санына дейiн тықыр, шекесiнде ақ айдары бар дала құсы.

Ләйлек – мойны, тұмсығы ұзын, сидам сирақты жыл құсы.

Ақ ләйлек – сирағы ұзын, қызыл, жалпақ қанатының жамылғы, желпуiш қауырсындары бар, iрi ақ түстi жыл құсы.

Торғай – сүйiр тұмсықты кiшкене құс.

Суық торғай – суық жақта қыстап қалатын торғай.

Молда торғай – төбесiнде сәлде секiлдi кекiл шашағы бар, ыстық жақты мекендейтiн торғай.

Көң торғай – шағын, тым жұпыны торғай.

Жау торғай – топтанып ұшып егiске зиян келтiретiн торғай.

Шөже торғай – төбесi сұрғылт, тамақ асты қара, қоңыр дақты кiшкене торғай.

Қараторғай – түсi қара, орманды, бақты, жазық даланы мекендейтiн торғай.

Қоңыр торғай – тамағы, көкiрегi, бауыры ақшыл қоңыр, шөлейт даланы мекендейтiн кiшкене жыл құсы.

Қамыс торғай – арқасы ақшыл қоңыр, бауыры сарғылт, суы ағыссыз не баяу ағысты қамыс өскен жердi мекендейтiн кiшкене құс.

Мақтан торғай – қауырсыны жасыл, жақсы сайрайтын жыл құсы.

Мысық торғай – арқасы сарғылт, бауыры ақшыл жасыл, қара дақты, жақсы сайрайтын кiшкене құс.

Сары торғай – түсi сарғылт, қауырсыны қызыл қоңыр, орман мен даланы мекендейтiн шағын денелi құс.

Сарықас торғай – мақтан торғай тұқымдас, қауырсыны бiркелкi қоңыр не жасыл, бауыры сарғылт дала құсы.

Шырша торғай – қылқан жапырақты ағаштардың жапырағымен қоректенетiн, тұмсығы қышқаш тәрiздi құс.

Тақтақ – iнге ұя салатын ақ құйрық торғай.

Шақшақай – ескi iндi мекендейтiн ајшыл сары түстi торғай.

Бозторғай – түсi қоңырала, қанаты ұзын, бауыры ақшыл кiшкене торғай.

Ақ қанат бозторғай – арқасы қоңыр, қанаты, бауыры ақ, қауырсыны мен төбесi сары, далалық аймақта тараған құс.

Қылқылдақ торғай – арқасы, қанаты, құйрығы қара қоңыр, мандайы, тамағы ақ, жемсауы көк жасыл, жақсы сайрайтын торғай.

Наурызек – сары бауыр, көкала түстi, аяғы жiңiшке, наурыз айында келетiн торғай, жыл құсы.

Пайыз – тау шымшығы тәрiздес, арқасы мен бауыры қоңыр, қанаты ақшыл сары торғайдың бiр түрi.

Шымшық – түсi көк, дене тұрқы торғайдай, көктемде келетiн жыл құсы. Онға жуық түрi бар.

Жұрбай – сұрғылт түстi, арқасы қоңыр жолақты, бауыры ақ, тау бөктерiнде, далада кездесетiн торғай тәрiздi жыл құсы.

Кезеген торғай – түсi жылтыр қараторғай тектес кiшкене құс.

Құр – құйрығы желпуiш тәрiздi, қара түстi, таулы, орманды жерлердi мекендейтiн тауық тұқымдас құс.

Ақ құр – түсi жыл мерзiмiне, тiршiлiк ететiн ортаға сәйкес өзгерiп отыратын тауық тәрiздес құс.

Қара құр – түсi қара, құрдық сирек кездесетiн түрi.

Ұлар – түсi сұрғылт, қырғауыл тұқымдас, таудын биiк шынын мекендейтiн iрi құс.

Шiл – құр тұқымдас, кекiлiкке ұқсас сұрғылт құс. Қанаты қысқа, алысқа ұшпайды.

Қылқұйрық – түсi қара жолақты, құйрық қауырсыны үшкiр, шiл тектес дала құсы.

Кекiлiк – тауық тәрiздес, екi бүйiрi ақ, көкшiл сұр түстi, көбiнесе таулы, тасты жердi мекендейтiн құс.

Бөдене – қырғауыл тұқымдас, егiндiкте, қалын шөп арасында жүретiн, ақшыл жолақты, кiшкене, сұр жыл құсы; бытпылдық.

Қаншыр – далалық жердi мекендейтiн кiшкене сұр құс.

Кептер – көкшiл сұр түстi не ақшыл, көкала түстi, көп үрiкпейтiн кiшкене құс. Жабайы және асыранды түрлерi бар.

Көк кептер – белiнде ақ, қанатының үстiнде көлденең екi ақ жолағы бар, асыранды кептердiң тегi.

Қарабауыр – аяқтары қысқа, денесi тығыз, кептер шамалас құс.

Балшықшы – тұмсығы өте сүйiр, сирағы ұзын, ұшқыр, жерде жылдам жүгiретiн жыл құсы.

Ақ құйрық құс – балшықшы тектес, арқасы ақ теңбiл, тамағы, бауыры және құйрығының бiраз жерi ақ, өзен-көлдi мекендейтiн құс.

Бiзтұмсық – имек бiз тәрiздi тұмсығы жоғары қайқиған, көбiнесе сазды көл жиегiнде, шалшықты жерде тiршiлiк ететiн жыл құсы.

Ақ қарқара – қауырсыны шымқай ақ, өзен мен көл маңын мекендейтiн iрi, аққұтан, ләйлек тәрiздес құс.

Ескек аяқты құс – денесi iрi, мойны ұзын, қанаты жалпақ, аяқтары қысқа жарғақ саусақты құс.

Құмыра – көгершiн тектес кiшкене құс.

Әзірлеген: Досжан Мейірім.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға